Мой спадарожнік, пэнсіянэр і сябра Беларускай партыі левых «Справядлівы сьвет», спадар Мінай Карніенка вяртаўся на сваю малую радзіму пасьля 40-гадовай пярэрвы, калі ён працаваў у мясцовым райкаме КПСС. Яшчэ напярэдадні вандроўкі папярэдзіў:
Карніенка: «Тут заўсёды было цяжка людзям — край на ўскраіне, «цьмутаракань». Нават пасьля Другой сусьветнай ЦК КПБ прыняў спэцыяльную пастанову «Аб мерах дапамогі Дубровенскаму раёну»…»
У аўтобусе дубровенцы жвава абмяркоўвалі вечаровы выпуск навінаў БТ:
Спадарства: «Учора глядзела, як дакладалі прэзыдэнту, што райвыканкам схлусіў — ня ўсе засеялі землі… А далі справаздачу, што першае месца занялі ў вобласьці па засевах!»
Ужо ў Менску даведаўся, што ў шасьці тутэйшых гаспадарках гадамі не выкарыстоўваюцца буйныя зямельныя плошчы, якія, паводле інспэктараў КНК, маглі б быць перададзеныя для «будаўніцтва жылых дамоў і калектыўнага садаводзтва». Мы ж напачатку вырашаем наведаць найбуйнейшы тут ільнозавод. Шлях пралягае праз мост на Дняпры, які дзеліць 9-тысячны горад на дзьве часткі. Магутная рака ў Дуброўне параўнальна нешырокая, але хуткаплынная. Тым ня менш заўважаю ўнізе масьляністыя плямы. Пытаюся ў спадарыні Людмілы Сідаравай, якая ідзе насустрач:
Карэспандэнт: «А купаюцца ў Дняпры дубровенскія?»
Сідарава: «Не, брудны стаў — купаюцца, дзе мелка. Адкіды відаць, што бруд. Дый дзяцей ня вывезьці — замест пляжаў аўтастаянкі…»
Спадар: «З маслазаводу брыдота ішла ўся ў Дняпро…»
Гэта далучыўся пажылы мужчына ў будаўнічай робе.
Спадар: «Малаказавод як юрыдычная асоба ўжо не існуе — гэта цэх па прыёмцы і адпраўцы малака. Раней завод прамысловых тавараў быў — цяпер не працуе, бо незапатрабаваныя тавары сталі. Там шпагат рабілі, цэглу, сталярку. У Дуброўне па тры каровы трымалі — пагалоўе зьніжаецца. У нашым мікрараёне ў статку 160 было, цяпер 30 засталося. У сярэднім зарабляюць тысяч пад 300–400 — зайздросьціць няма чаму. У Расею езьдзяць на працу на будоўлю — атрымліваюць троху. Бо масквічы за такія грошы працаваць ня будуць…»
Спадар Васіль Лабука выйшаў на ранішні мацыён. Ён ужо 15 год на пэнсіі, раней рабіў у мясцовай сельгастэхніцы.
Лабука: «Пры мне і торф вазілі, і да 500 рухавікоў рабілі. Аб’ядналі цяпер сельгасхімію і сельгастэхніку, абслугоўваюць даільныя ўстаноўкі. Жыць можна — пэнсія рэгулярная, 570 у мяне і ў жонкі каля гэтага. У крамах любыя прадукты, раней у Прыбалтыку езьдзілі па гэтую няшчасную кілбасу. Не было б горш — я слухаю, як Расея накат робіць. У Дуброўнах амаль ня ведаюць — нідзе інфармацыі няма. У мяне прыёмнік — слухаю розныя радыёстанцыі, Расею, «Свабоду» таксама…»
На другім беразе Дняпра задуменна ўглядаўся ў плынь 59-гадовы Васіль Носаў. Быў ужо апрануты, як на працу — хутка ісьці на зьмену на ільнозавод, дзе робіць апэратарам сушыльнага абсталяваньня.
Носаў: «У сярэднім на ільнозаводзе 600 тысяч заробкі. Шчасьця, канечне, няма — пылу хапае. Мы, пажылыя, не зьвяртаем увагі — сухотаў няма пакуль, а прастуды шмат, бо скразьнякі, калі адчыняюць вокны. Але ў раёне ільнозавод самы прэстыжны, бо калі дзе і возьмуць рабочым, дык заробак будзе нашмат ніжэйшы — пад 200–300 тысяч у сельгастэхніцы, сельгасхіміі. Крызісу не заўважыў — заробку і раней не было, і цяпер няма…»
Карэспандэнт: «А самі жывёлу трымаеце?»
Носаў: «Апошнім часам — не. Раней куры, гусі былі, а працуем зь ёй удвох у зьмене, 15 хвілін абед — альбо гусі, альбо „ільняныя“ капейчыны…»
У нас няма ані беларускай, ані расейскай — „дубровенская“, незразумелая…
Прадуктовая крама «Лянок» ля прадпрыемства пуставала. Загадчыца, спадарыня Ірына Гарэлік, патлумачыла:
Гарэлік: «Калі заробак ёсьць — купляюць, калі грошай няма — менш. Вы так па-беларуску размаўляеце, што я губляюся. Сама беларуска, але нідзе не чуваць менавіта правільнай мовы…»
Карэспандэнт: «Вы б хацелі, каб чулася?»
Гарэлік: «Так, чаму б не? У нас няма ані беларускай, ані расейскай — „дубровенская“, незразумелая…»
За сотню мэтраў да заводаўпраўленьня вочы колішняга загадчыка аддзелу прапаганды ды агітацыі Міная Карніенкі завільгатнелі:
Карніенка: «Слава труду» — вечны лёзунг, яшчэ пад маім кіраўніцтвам вешалі… Ільнозавод быў добры — да вайны ткацкая фабрыка «Дняпроўская мануфактура». Пасьля вайны яе абсталяваньне начальства не захацела прымаць, адправілі ў Воршу і стала асновай для будаўніцтва Аршанскага ільнокамбінату. Будынкі ж засталіся — трэба было выкарыстоўваць, бо на 70% зруйнавалі ўсё ў 44 годзе, калі вызвалілі. У 47-м ужо працаваў, бо лён сеялі заўжды. Тут суглінкі гарыстыя, а лён усюды будзе расьці, калі ўгнаеньняў больш уносіць…"
Яшчэ адзін наш спадарожнік, праваабаронца, сябра грамадзкай ініцыятывы «Наш дом» ды партыі «Справядлівы сьвет» Мікалай Петрушэнка сваім расповедам перавёў нас на гумарыстычную хвалю:
Петрушэнка: «У адпаведнасьці зь дзяржпраграмай „Лён“ убухалі сюды добрыя грошы. І нават паставілі імпартнае абсталяваньне. Наладку рабілі бэльгійцы. Транспарцёр праз 30 хвілін стаў. Інжынэры выцягваюць ватоўку — у ёй тры раструшчаныя бутэлькі віна — „вось ад чаго не трымаецца наша абсталяваньне“…» (Сьмех.)
Праз прахадную ў сушыльны цэх прапусьцілі мяне аднаго. Усяго на ільнозаводзе 240 працоўных, але ў суботу працавала адна 4-я зьмена з майстрам Уладзімірам Крышкевічам. Той, гледзячы па ўсім, быў ужо навучаны, што казаць журналістам:
Крышкевіч: «Самы лепшы па Віцебскай вобласьці па якасьці лёну — вырабляем кароткае, доўгае, аб’ём сёлета ў зьмене 8 зь нечым тон…»
Карэспандэнт: «Я ля Коханава быў на ільнозаводзе — там дзяўчаты чорнай сьлінай плююцца…»
Крышкевіч: «Стараемся, каб выцяжка працавала…»
Рэсьпіратараў на тварах чатырох працоўных я, аднак, не заўважыў. Сам жа, пастаяўшы колькі часу ля транспартэра, чмыхаў пасьля паўдня. 27-гадовая Тацьцяна, што працуе 5 месяцаў, мне літаральна выдыхнула:
Тацьцяна: «Задыхаюся — а тут усе ледзь дыхаюць. Скразьнякі — але што рабіць, калі працы больш няма?! Я тут часова — здароўе губляецца…»
А цяпер пра тое, чаго не сказаў мне майстар Крышкевіч. Сёлета за 5 месяцаў працы з 259 перапрацаваных тон ільну 245 так і засталіся на складах. Іх з-за нізкай якасьці адмовіўся прымаць спажывец — Аршанскі ільнокамбінат. Так што да Тацьцянінага рашэньня, можа стацца, далучацца іншыя. Мы ж са спадаром Мінаем кіруемся яшчэ ў адну «гарачую кропку» — у другі канец гораду, дзе месьціўся яшчэ тры гады таму маслазавод.
Карніенка: «Калісьці рабілі тут масла, а цяпер адпраўляюць у Воршу. Тут першасная апрацоўка малака — у гаспадарках дзе робіцца, дзе ня робіцца…»
Сьвежапафарбаваныя ў ружова-чырвоныя колеры будынкі цяперашняга маслацэху відаць здалёк. На прахадной прыёмшчык кажа:
Прыёмшчык: «Зараз проста прывозяць, здаюць, потым прыяжджае машына і забірае…»
Пакуль той хадзіў па начальніка, пытаюся ў міліцыянта, малодшага сяржанта Баранава:
Карэспандэнт: «А што вы ахоўваеце тады?»
Міліцыянт: «Ахоўваю грамадзкі парадак…»
Прыёмшчык, падышоўшы, кажа, што ўсе «тэрмінова занятыя». Спадар Карніенка, які агледзеў нешматлікае абсталяваньне на падворку, камэнтуе:
Карніенка: «Малако ахалоджваецца натуральным чынам — вада ліецца ў рэзэрвуар, як у ваньне, і ўсё. (Сьмех.) У той жа час спускаюць сьцёкі вытворчасьці і забруджваюць Дняпро, што мы назіралі з мосту…»
Карэспандэнт: «Менавіта таму міліцэйскі пост і таму нас не пусьцілі на тэрыторыю?»
Карніенка: «Багатая арганізацыя — міліцыянт жа сказаў, што „плацяць“. Ахоўваюць, каб „вораг не прабраўся і не атруціў“ — альбо ня ўбачыў, чаго ня трэба. Нізкія закупныя цэны, а рэалізуе маслацэх па высокіх — дармовыя грошы наварвае дзяржава…»
* * *
Радкевіч: (сьпявае)
«Мы з „Кудзеліцай“, дзяўчаты, завіталі к вам на сьвята.
Будзем пець вам і скакаць, і са сьвятам віншаваць.
Ой, пляшацца нам, весела пяецца!
А чаму ж нам не плясаць — хораша жывецца!»
Будзем пець вам і скакаць, і са сьвятам віншаваць.
Ой, пляшацца нам, весела пяецца!
А чаму ж нам не плясаць — хораша жывецца!»
Біблятэкарка, удзельніца фальклёрнага ансамбля «Кудзеліца» Людміла Радкевіч ведае, якія прыпеўкі прыйдуцца даспадобы тым, хто сядзіць на штогадовым сьвяце «Задняпроўскія галасы» ў першых шэрагах. Днямі, аднак, мясцовыя краязнаўцы правялі ўнікальную акцыю «7 цудаў Дубровеншчыны». Іх яны вызначылі шляхам апытаньня соцень гараджанаў розных узростаў і прафэсій. Апавядае загадчыца бібліятэкі, спадарыня Валянціна Ўсьцінава.
Усьцінава: «Конкурс сачыненьняў быў, анкетаваньне сярод насельніцтва. На ток-шоў падведзеныя вынікі, аформлены буклет і распрацаваны маршрут, па якім ужо праходзяць экскурсіі. „Лідэрам“ стаў наш манастыр бэрнардынцаў — 74% было заявак. Гэта самы старажытны будынак. Пасьля — Кірэеўскі гай, дзе цудатворная крыніца з гаючай вадой: п’юць ад усіх хваробаў, асьвячаецца. Потым дуб-волат у вёсцы Бастрыёўка — 17 мэтраў у вышыню і ў абхваце 7,5 мэтра. У часы Напалеона ён ужо быў занесены як ахоўваны ў археалягічны сьпіс Дубровенскага раёну. Храм Сьвятой Жывапачатнай Тройцы — царква 19 веку. Гарадзішча каля вёскі Вешкі сярэдзіны — другой паловы першага тысячагодзьдзя нашай эры. Рака Дняпро — людзі вырашылі, што ўсё-ткі заслугоўвае быць „цудам“…»
Спадарыня Алена Ціханава старшынёй Дубровенскага райсавету стала менш як паўгода таму. Дагэтуль працавала галоўным бугальтарам у прыгарадным СВК. У кабінэце без традыцыйнага партрэта Лукашэнкі прыязна ўсьміхаецца:
Карэспандэнт: «Шкадуеце, што з канкрэтнай працы перайшлі на гаварыльню?»
Ціханава: «Другая мая пасада была на грамадзкіх асновах — намесьніца старшыні па ідэалягічнай працы — гаварыць навучылася. Проста цяпер — у маштабах раёну. Была дэпутатам трох скліканьняў. У нас 26 дэпутатаў, а ў штаце — я, сакратар, галоўны спэцыяліст, кіроўца. Таму асноўнае — вывучэньне меркаваньняў насельніцтва на месцах. Мы іх тут акумулюем, ставім пытаньні перад выканаўчай уладай…»
Карэспандэнт: «Галоўная праблема — улада ёсьць, грошай няма?»
Ціханава: «У нейкай ступені так. Хоць 21 указ прэзыдэнта даў шырэйшыя магчымасьці — даходы саветам на 70%, толькі 30% датацыяў. Асноўныя крыніцы даходаў — падаходны падатак, ад продажу ўчасткаў, абрады, падатак на зямлю, на нерухомасьць. Накіраваць думаем на добраўпарадкаваньне гораду — дарогі ў глыбінцы гораду заасфальтаваць, рамонт дамоў. У асабістых падсобных гаспадарках людзям трэба аказаць дапамогу ў нарыхтоўцы кармоў. Зімой карміць няма чым — скарацілася і так пагалоўе на 110 галоў ад узроўню мінулага году. Тэхнікай аказаць паслугі, каб пакасіць, прывезьці ў хату. І людзі гатовыя плаціць у разумных межах — тады ёсьць гарантыя, што будуць трымаць жывёлу яшчэ год…»
Суразмоўніца раіць завітаць у прыватную цырульню «Стыль» паблізу, дзе зазвычай робіць фрызуру.
Ціханава: «Мне спадабалася, як уважліва мяне абслугоўвалі, якасна і нядорага…»
24-гадовая Вольга Ракава працуе ў «Стылі» другі год. У адрозьненьне ад дзяржаўнай цырульні, тут мае не фіксаваны аклад, а ад выпрацоўкі.
Карэспандэнт: «Табе гэта спрыяе больш?»
Вольга: «У прынцыпе, так…»
Карэспандэнт: «Сталых кліентаў у дзень колькі бывае?»
Вольга: «10 ёсьць…»
У залю зайшлі маці з дачкой — будучай нявестай.
Нявеста: «Я хачу, каб раўнамерна ўсё разьмеркавана і накручана было…»
Вольга: «Калі ласка, ад 35 тысяч да 50…»
Маці: «Цана прымальная, менш нідзе ня будзе…»
Спадар Карніенка, які чакаў мяне ля ўваходу, правёў свой досьлед.
Карніенка: «Будынак райвузла паштовай сувязі зьмяшчае 2 крамы, рамонт абутку, адзеньня і цырульню. Самі шчэмяцца ў маленькім закутку — усё ў арэндзе. Дарэчы, кіёск „Саюздруку“ адзіны ў раёне тут вось стаіць…»
Падыходзім да адчыненага акенца кіёска.
Карэспандэнт: «А з пэрыядычных выданьняў што ў вас ёсьць?»
Прадавачка: «Не, няма, купілі. „Камсамолка“ з праграмай засталася…»
Карэспандэнт: «Астатак вялікі?»
Прадавачка: «Ня маю права — без начальства не скажу…»
Карэспандэнт: «Вы — чытаю — Сьвятлана Іванаўна Палітава — ясна…»
Індывідуальны прадпрымальнік, інвалід 2 групы Ўладзімір Апета, убачыўшы мікрафон, кліча мяне сам. 26 год ён трымае гадзіньнікавую майстэрню. Прынятая ў сакавіку «бяздумная», як лічыць, бюракратычная пастанова «перакрыла кісларод».
Апета: «Мне падвысілі на 20% адзіны падатак. Яны зрабілі яго аднолькавым у Воршы, Віцебску, Дуброўне. А ў нас 9 тысяч насельнікаў, у іх — адпаведна 300, 500 тысяч. У мяне кліентаў у дзень можа ня быць ніводнага, мо 2—3, а ў іх мо 10 чалавек. А яшчэ зраўнялі, як з шаўцамі! І зарабляю тысяч 350–400, а астатняе на падатак плачу. Нецікава працаваць…»
На дубровенскім таварным кірмашы ў выходны дзень налічыў аж трох (!) пакупнікоў. Прадавачка Ліда, якая гандлявала абуткам, проста пакурвала:
Ліда: «На кірмашы „тусуюся“ даўно — гадоў 10. Сёньня, у суботу (!), купілі майку і сланцы — тавар танны. Усё горш і горш у гэтым годзе. Дарагі тавар нявыгадна везьці, бо не купляюць — бяруць адзінкі. Во туфлі за 60 тысяч — з упакоўкі ўзялі толькі 2 пары…»
Мае спадарожнікі Мінай Карніенка ды Мікалай Петрушэнка дзеляцца ўражаньнямі:
Карніенка: «Увогуле гэта мая радзіма, і таму балюча. І не адрадзіўся ён, і колькасьць насельніцтва зьмяншаецца. Той жа кірмаш — гэта зьдзек з тых, хто там працуе і хто туды ходзіць. Жанчына сказала — „садкоў няма, бо дзетак няма“. Людзі адкрыта гавораць пра свае праблемы. Да 96 году апазыцыя была досыць арганізаваная, нямала ў ёй людзей. Калі пайшлі „накаты“, нехта выйшаў, многія перайшлі ў „ляяльную“ КПБ — „наш“ дырэктар ільнозаводу наагул прыціх…»
Петрушэнка: «Трэба мяняць сыстэму бюджэту, каб падаткі кожнага грамадзяніна ішлі ў сельсавет — у Дуброўне зрабілі. Гэта заслуга былога старшыні Кірэева. Мне вельмі хацелася б, каб гэтую справу райсавет павёў далей — у гэтым надзея…»
А памянёная ўдзельніца «Кудзеліцы» Людміла Радкевіч прасьпявала нам прыпеўку, якую ў часе выступаў зьберагае на канец:
«Я куплю сабе калечка з залатою пробаю,
Калі замуж не вазьмуць — усё роўна папробую.
Наша слаўная Дуброўна славіцца гарбузамі —
салам, водкай, самагонкай і хлапцамі русымі…»
Калі замуж не вазьмуць — усё роўна папробую.
Наша слаўная Дуброўна славіцца гарбузамі —
салам, водкай, самагонкай і хлапцамі русымі…»
