Пэтр Роўбал нарадзіўся ў 1975 годзе ў сям’і чэскіх дысыдэнтаў, сябраў Хартыі-77. Вучыўся ў Цэнтральна-эўрапэйскім унівэрсытэце ў Будапэшце, Кэмбрыджскім унівэрсытэце. Выкладае ў Празе курс “Рост і падзеньне таталітарызму ў Цэнтральнай Эўропе”. Працуе ў Інстытуце сучаснай гісторыі, які быў заснаваны праз год пасьля аксамітнай рэвалюцыі на яго радзіме. Мэта Інстытуту – незалежнае вывучэньне чэхаславацкай гісторыі пэрыяду 1938-1989 гг. Заснаваньне Інстытуту пры Акадэміі навук абгрунтоўвалася тым, што вывучэньне гэтага пэрыяду жыцьця Чэхаславаччыны, пэрыяду ўсеахопнага ідэалягічнага кантролю і цэнзуры, надзвычай важнае і для сучаснага дэмакратычнага грамадзтва.
Ціхановіч: Спадар Роўбал, ці адрозьніваецца Ваша ўспрыняцьце рэальнай Беларусі ад той, якую вы ведалі раней, паводле рэпартажаў у мэдыях?
Роўбал: Так. Я чакаў больш жорсткіх рысаў рэжыму ў штодзённых праявах. Чакаў, што прыедзем ва ўнівэрсытэт, будзе там страшна, але там была нармальная ўнівэрсытэцкая абстаноўка. Асаблівасьці сталі праяўляцца крыху пазьней, якія, ясна, паказалі палітычны ўплыў на гэты ўнівэрсытэт. Але тое, што была можна ўнівэрсытэт наведаць, свабодна там выступаць, што там былі некаторыя выкладчыкі шчырыя і адкрытыя, – гэта для мяне было нечаканасьцю.
Ціхановіч: Вашы лекцыі адмянілі ў БДУ і Магілёўскім унівэрсытэце. Але быў Гарадзенскі ўнівэрсытэт, Беларусі калегіюм... Якімі Вам падаліся беларускія студэнты, ці адрозьніваюцца яны нечым ад Вашых праскіх?
Роўбал: Можа палавіна зь іх на першай лекцыі спала, і гэта нармальныя паводзіны ўсіх студэнтаў, якіх ведаю і якіх маю ў Празе... У гэтым сэнсе вялікай розьніцы я не адчуў. Я меў таксама магчымасьць гаварыць з многімі студэнтамі індывідуальна, а таксама з дактарантамі, якія былі вельмі адкрытымі сьвету, у адрозьненьне ад сваіх выкладчыкаў ведалі ангельскую, і камунікаваць зь імі было нашмат прасьцей. Многія зь іх вучыліся ў заходніх унівэрсытэтах, зь імі сапраўды ёсьць магчымасьць акадэмічнага супрацоўніцтва.
Ціхановіч: Беларуская дэмакратычная апазыцыя ў многім адкрыта капіюе вопыт чэскай апазыцыі. Так, на ўзор Хартыі-77 узьнікла Хартыя-97. Такім чынам у грамадзкай сьвядомасьці неяк фіксуецца, што Беларусь ад астатняй посткамуністычнай Эўропы адстае на 20 гадоў. Сапраўды на столькі? Як Вы ацэньвае гэты адрыў?
Роўбал: Складанае пытаньне. Што да перасьледу палітычнай апазыцыі, дык гэты адрыў прыблізна такі і будзе – 20-25 гадоў. Я перажыў гэта асабіста. Мае бацькі абое падпісалі Хартыю-77, а памятаю арышт майго бацькі… Але тут у 70-я–80-я гады, і асабліва ўжо пад канец васьмідзесятых, апазыцыі ўжо не пагражала фізычная небясьпека. Прынамсі вядомым дысыдэнтам не пагражала, што зьнікнуць, што будуць забітыя, не прымяняўся і фізычны гвалт.
І ў гэтым сэнсе жыцьцё беларускай апазыцыі больш складанае, чым у нас у 80-я гады. Што да вельмі важнага пытаньня доступу да інфармацыі, дык Беларусь намнога далей. Часткова гэта заслуга інтэрнэту, часткова падыходаў рэжыму. Так, напрыклад, наш сэмінар у Менску прайшоў без праблемаў, хаця ўлады пра яго ведалі. У нас, пры камунізьме падобны сэмінар з замежным удзелам быў скасаваны, паліцыя б яго разагнала. Так што гэтае параўнаньне можна зрабіць у розных часавых плоскасьцях: недзе Беларусь значна зздаду, недзе ўжо наперадзе. А што датычыць эканомікі, гэта цалкам іншая сытуацыя. У Беларусі ўжо прысутнічае адносна значны прыватны капітал, які ў Чэхаславаччыне 80-х не існаваў.
Ціхановіч: Вы шмат часу вывучалі гісторыю камуністычнага таталітарызму ў Эўропе. Скажыце, як гісторык, вы дапускаеце, што адна краіна можа застацца ў гэтай Эўропе ізаляванай рэзэрвацыяй або ўсё ж палітычная эвалюцыя кантынэнту гэта рэч усеагульная і немінучая?
Роўбал: Я не вялікі экспэрт наконт беларускага разьвіцьця, але маю адчуваньне, што стабільнасьць тамтэйшага рэжыму ў пэўнай меры абумоўлена шокам постсавецкага разьвіцьця, сьведкам чаго я быў, напрыклад, на Ўкраіне – гэта сапраўды быў глыбокі шок. Таму я мяркую, што Лукашэнку нельга назваць камуністычным праварыром, ён посткамуністычны. Калі паглядзіце на Славакію 90-х гадоў, дык магу крыху параўнаць зь ім Уладзіміра Мечыяра. Лукашэнка – не Гусак, не Ярузэльскі, ён з хвалі постсавецкіх правадыроў, якіх, на шчасьце, мы ня зьведалі тут, у Чэхіі, у Польшчы ці Вугоршчыне – мы такой генэрацыі ня мелі. Нам прыход такой гвардыі ўдалася, на шчасьце, спыніць.
Я ў эвалюцыю як такую ня веру. Таму што эвалюцыя стварае ілюзію таго, што ўсё стане само сабой. Наш вопыт з 80-х гадоў паказвае, што само сабой ня стане, пакуль людзі не знайшлі адвагу сказаць рэжыму "не, мы вас тут не хочам", дык гэты рэжым тут заставаўся. Ён быў у Чэхаславаччыне намнога даўжэй, чым у Польшчы ці ў Вугоршчыне. І толькі пасьля таго, як людзі выйшлі на вуліцы, рызыкуючы сабой, -- рэжым паў. Калі б спадзяваліся на нейкую эвалюцыю кантынэнту, дык магло стаць, што і тут бы быў востраў камунізму.
Ціхановіч: Як і ў кожным недэмакратычным грамадзтве, цяпер у Беларусі ёсьць разьмежаваньне на тых, хто рэжым падтрымлівае, абслугоўвае яго, і тых, хто церпіць перасьлед – штрафы, звальненьні, зьбіцьцё, несправядлівыя прысуды. Вядома, праваабаронцы вядуць сваю дакумэнтацыю. Што, на Ваш погляд, будзе важнейшым для будучыні новай Беларусі – справядлівая народная адплата ці народнае прымірэньне?
Роўбал: Гэта ў значнай меры залежыць ад таго, якім спосабам адбудзецца зьмена. Ва ўсіх сярэднеэўрапэйскіх краінах гэты зьмены адбыліся як зьмены па дамоўленасьці. Не так выразна гэта было ў выпадку Чэхаславаччыны, але і тут быў "круглы стол", на якім апазыцыя дамовілася з уладай, што тая адступіць. І часткай гэтай дамовы было тое, што ня будзе " паляваньня на вядзьмарак", не будзе ніякага перасьледу сябраў камуністычнай партыі. Усё гэта, сапраўды, будавалася на канцэпцыі, як вы казалі, "народнага прымірэньня". Калі вы прымеце такую форму зьмены, якая мае вялікую выгаду ў тым, што пройдзе бяз болю, бяз гвалту, дык вельмі цяжка потым пачаць "чысьціць" той апарат. Гэта ўжо будзе лічыцца парушэньнем папярэдніх дамоўленасьцяў. Гэта сапраўды залежыць ад спосабу зьменаў. Калі будзе проста нейкі пераломны пераход, дык потым прасьцей той апарат ачысьціць.
А другое пытаньне: ці маеце "запасных" судзьдзяў? Гэта зусім не такая простая рэч, як можа здацца. Тое, што мы пражылі ў 90-я гады, гэта вялікі рост крыміналу, гаспадарчых спрэчак, суды былі заваленыя справамі... Апошняе, што прыходзіла ў галаву, звальняць судзьдзяў. Мы, наадварот, патрабавалі новых судзьдзяў. І калі б мы маглі прывесьці са Злучаных Штатаў 20 тысяч некарумпаваных судзьдзяў, было б цудоўна, але нерэальна. Так што дакумэнтацыя крымінальных дзеяньняў рэжыму вельмі важная, але яна не абавязкова можа быць пазьней скарыстаная для мэтаў чысткі дзяржаўнага апарату, а хутчэй для разуменьня таго, што ўласна тады адбывалася.
