“Мы загуляліся ў вайну, а трэба яе сканчаць”

У газавай камэры, якую фашысты разьмясьці ў адным з пакояў лякарні, атруцілі 836 псыхічна хворых людзей, а потым расстралялі яшчэ каля двухсот. Грошы на выраб знаку зьбіралі талакой каля дзясятка дабрачынных мэдычных арганізацыяў Нямеччыны.

Будынак, у якім была газавая камэра, захаваўся дагэтуль. Цяпер тут адзінаццатае аддзяленьне псыхіятрычнай бальніцы. Каля гэтага будынка на вуліцы Сурганава і ўсталяваны мэмарыяльны знак. Пра яго гаворыць нямецкі псыхіятар Гэрыт Хоендорф:

“Для нас, немцаў, гэтая падзея надзвычай важная, бо ўпершыню на тэрыторыі былога Савецкага Саюзу мы такім чынам згадваем забытую катэгорыю ахвяраў — псыхічна хворых людзей. Іх усьмерчвалі атрутнымі газамі тут і ў Нямеччыне. Адкрыцьцё помніка адбылося пасьля працяглай дыскусіі сярод жыхароў гораду Гэдэльбэргу. Гэтая ініцыятыва была падтрыманая, знайшліся грошы, знайшліся спонсары, і такім чынам помнік быў выраблены, а сёньня адкрыты”.

Значная частка забітых людзей былі габрэямі. Чаму спатрэбілася болей за шэсьцьдзесят пяць гадоў, каб ушанаваць іх памяць?“Адказвае старшыня габрэйскай грамады Магілёва Барыс Гольдэнбэрг:

“Не было зручна чыноўніцкаму сьвету паказваць, што ў нас былі такія ахвяры. Тым больш калі гэта тычылася габрэяў, дык тут наагул замоўчвалася праблема. Відаць, цяпер настаў час прызнаньняў. Што трэба казаць праўду й што мы яшчэ не перагарнулі старонку гісторыі. Дрэнна тое, што мы пераўтвараем такія падзеі ў нешта сьвяточнае. Мы загуляліся ў вайну, а трэба яе сканчаць”.

Пра віну немцаў за злачынствы ў другой усясьветнай вайне на цырымоніі адкрыцьця помніка казаў нямецкі консул Пэтар Эк. Ён адзначыў, што гісторыя вынішчэньня псыхічна хворых людзей яшчэ не дасьледаваная як сьлед:

“Дакладнай колькасьці забітых людзей няма. Гісторыі іх хваробаў былі зьнішчаныя пры канцы нацыял-сацыялістычнага рэжыму ў Нямеччыне непасрэднымі злачынцамі. Маштабы забойстваў ва Ўсходняй Эўропе таксама невядомыя. Дагэтуль у Беларусі памяць пра забітых псыхічна хворых людзей ніяк не ўшаноўвалася. Праблема такіх злачынстваў цяпер у Нямеччыне шырока дасьледуецца. Ахвяры паступова займаюць пачэснае месца ў грамадзтве”.

Паводле ацэнак гісторыкаў, ад 1939 па 1945 год нацысты вынішчылі каля 300 тысяч чалавек зь фізычнымі й разумовымі абмежаваньнямі.

Ушанаваць памяць пацыентаў магілёўскай вар’ятні прыйшла не адна сотня чалавек — гэта супрацоўнікі лякарні, яе пацыенты, жыхары раёну, дзе месьціцца лякарня, моладзь, а таксама прадстаўнікі ўлады на чале з намесьнікам старшыні аблвыканкаму Валерам Малашкам. Былі й прадстаўнікі нямецкіх арганізацыяў, якія шукалі і фундавалі сродкі на выраб мэмарыяльнага знаку.

Яго вырабіў магілёўскі скульптар Аляксандар Мянькоў:

“У чорным простакутным кавалку мармуру я высек людзкую постаць, якая нібыта цягнецца да вакенца, да сьвятла, да глытка паветра, аднак ёй наканавана памерці”.