“Лябірынт не вяртае рэха...”
Вольга Каленік
“Вялікі і страшны быў год 1917 ад нараджэньня Хрыстова...” – раптоўны званок тэлефона перарваў чытаньне. Антось вылаяўся і ўзяў слухаўку. Дрэнныя навіны. Фэдэралы ўзялі Менск і імкліва прасоўваюцца на захад. Тут, у сталіцы вайна пакуль ня надта адчувалася, але перадсьвяточны настрой быў грунтоўна папсаваны.
На сьнезе не было сьлядоў – гэта быў мой шлях, мая дарога. За сьпінаю засталася стромкая вышыня касьцёлу. Над ім, над сьнегам, над старымі габрэйскімі могілкамі, над цягучымі песьнямі белых палёў і бясконцых шляхоў панавала шэра-белая пляма – сонца ў змроку. Штосьці ў сэрцы маю? Гэта родны сьпеў ліецца.
Зрэшты, надышоў час вырушаць. Незваротна наперад. Там – перад вачыма – доўгая белая стужка шашы. Паўз скрыжаваньне, паўз Маці Боскую, што стаіць на выхадзе зь мястэчка, паўз апошнія дамы, паўзь людзей, праз прастору і час. Ступі далей – і я ступіў...
Ззаду засталіся дамы й цеплыня, а наперадзе было нешта каля сарака ільдзістых кілямэтраў. Калісьці я наіўна верыў, што, каб патрапіць з аднаго пункту ў іншы трэба добрасумленна набыць квіток на той транспарт, які там езьдзіць. Памятаю, якімі незразумелымі падаліся хлопец зь дзяўчынай, якія аднойчы ў маім родным месьце запыталіся ў мяне, дзе тут выезд на Воршу. Ну ніяк ня мог я тады ўцяміць, як жа яны зьбіраюцца дабрацца да свае мэты. Гэта было да таго, як добрыя людзі патлумачылі мне, што адзіны спосаб перасоўваньня, варты вольнага вандроўніка, – гэта аўтаспын, астатнімі карыстаюцца “цывілы”.
Такім чынам, наперадзе было нешта каля сарака кілямэтраў. Трэба зазначыць, што ў тым месцы і ў той час машыны зьяўляліся ня надта ахвотна. Падбіралі спыншчыкаў яшчэ менш ахвотна, то бок пакуль – ніяк. Вось і давялося ісьці наперад пешшу. Патроху ільдзістых кілямэтраў менела, але цяпер яны ляжалі ў месяцовым сьвятле – сонца канчаткова звалілася ў змрок і разам зь ім зь неба зьнікла шэра-белае покрыва, замест гэтага льга было бачыць ірваную коўдру й поўню ў вадным з разрываў.
Месяцовае сьвятло зацягвала ў сябе, гіпнатызавала і патроху я падаў у нейкі гіпнатычны сон. Зьяўлялася вера ў тое, што чалавек адно сілаю думкі здольны перарваць прастору й апынуцца ў іншым яе пункце ці наогул на адваротным баку гэтага сьвету. Паступова я пераставаў пазнаваць мясцовасьць, а яна пераставала пазнаваць мяне.
Вось праваруч замігцелі агеньчыкі. Відаць, вёска. Зайсьці сагрэцца? Чаму б і не. Так я й папраставаў празь сьнежную замець да цьмяных кропак сьвятла. Зблізу высьветлілася, што гэта карчма (дзіўнае для яе мейсца абралі ды ўсё адно зайду – зрэшты, там цёпла). З такімі думкамі я адчыніў дзьверы.
Унутры карчма выявілася досыць утульнаю, хоць і невялікай. Некалькі драўляных сталоў ды крэслы, якія, як і сьцены, былі аздобленыя густоўнымі ўзорамі. У памяшканьні былі ўсяго два чалавекі: сярэдняга веку спадар з ручніком і дзеўчына зь незнаёмым мне музычным інструмэнтам. Спадар (пэўна, ён быў карчмаром) роспачліва-задуменна слухаў дзеўчыну, якая сьпявала на нейкай надта прыгожай мове. У ейным выглядзе спалучаліся шляхетнае хараство й аддаленасьць ад сьвету.
Каб не замінаць сьпеву я зьняў заплечнік і сеў непадалёк ад уваходу. Карчмар зірнуў на мяне і задуменнасьць на ягоным твары зьмяшалася зь зьдзіўленьнем. Так прайшло колькі хвілін. Мы слухалі музыку – карчмар і я, а дзеўчына сьпявала, поўнасьцю заглыбленая ў сваю мэлёдыю. Раптоўна яна ўзьняла на мяне вочы – яны, нязвыкла глыбокія, пасавалі ейнаму абліччу як найлепей, – на хвілю задумалася і пачала новую песьню, час ад часу пазіраючы на мяне.
На твары карчмара адбілася нейкае новае пачуцьцё і ён зрабіў колькі ледзь заўважных рухаў рукою ў маім напрамку.
Аб чым гэта я? Як тут усё ж такі цёпла і ўтульна і хіліць у сон. Ведаеце, як калі ты доўга едзеш спынам па амаль ужо начной дарозе, калі сядзіш побач з кіроўцам, аднак вы не размаўляеце, а дарога імкнецца і зьвіваецца і разьвіваецца. Тады пачынаеш патроху засынаць, галава нахіляецца ніжэй а ніжэй, ты падаеш у сон. Самому выкараскацца адтуль амаль немагчыма, трэба сабраць усю волю, але трымацца цяжка, калі ты сядзіш і твой рух абмежаваны. Так ты падаеш і падаеш, покуль цябе ня выведзе з гэтага стану што-небудзь зьнешняе – ці слова кіроўцы ці рэзкае гамаваньне.
Чорная бездань сну зацягвала мяне. Спачатку незаўважна, потым мацней, мацней, так што ня вырвацца. Зьнешняе зьнікала, адыходзіла недасяжна далёка, толькі ўрывак песьні лунаў у сьвядомасьці: “Nai elyë hiruva! Namárië!” Нешта чужое вяло мяне ў глыбіню. Адпусьціце мяне ў мой сон! Я спускаўся ў сутарэньні душы, пазбаўленыя ліхтароў, у якіх, здавалася, блукаць і блукаць, там не было простых дарог, там наогул не было дарог, толькі драбнюткія сьцежкі. Чорная аксамітная бездань пульсавала і агортвала мяне з усіх бакоў. І тут зьявіўся ён – Лябірынт. Я ішоў у ім, адбіваўся ў ім, пераліваўся ў ім, сустракаўся з сабою, быў іншымі, покуль мяне канчаткова не заглынула цемра.
Цемра адпускала паволі, яна клубілася ўва мне, паступова адыходзячы ў самыя далёкія куткі цела, покуль не зьнікала канчаткова ў нябыце цемры – сьвятле. Разам зь сьвятлом вярталіся гукі. Яны несьлі з сабою ня музыку, а страляніну, як і сьвятло несла з сабою ня вобраз карчмы, а нейкае места, чымсьці знаёмае, нібыта калісьці бачанае. Стралялі зьлева і досыць блізка. Мне гэта, натуральна, не падабалася і, паколькі асьцярожнасьць перамагла цікаўнасьць, я рушыў направа. Ісьці прыходзілася праз завалы: будаўнічае сьмецьце, рэчы, пэўна, ужо не патрэбныя гаспадарам, вялікія бэтонныя пліты. Праваруч зьявілася высокая будыніна. Крок за крокам я прабіраўся скрозь завалы. Вось стала заўважнаю дзірка ў зямлі. Даволі вялікая, нават з прыступкамі. Можа, уваход у падземны сьвет? Пасьля таго, як апынуўся тут, я мог паверыць амаль у што заўгодна.
Пры бліжэйшым разглядзе дзірка выявілася ўваходам у мэтро. Што б вы думалі, над ёй было напісана “Станцыя мэтро Партызанская”. Прычым менавіта “мэтро”, а не якое-небудзь акупацыйнае “метро”, якое звыкла аздабляла ўваходы пад зямлю ў маім горадзе. Усярэдзіне станцыя надта нагадвала звыклую мне Партызанскую. Відаць і грувасткая будыніна была менавіта ўнівэрмагам Беларусь, ці як ён тут называецца.
Раптам:
– Стой!
Збоку зьявіўся хлопец з аўтаматам. Я спыніўся.
– Куды ідзеш? І хто ты? А ну стаяць!
– Куды іду? Пакуль ня ведаю.
Пачуўшы мяне, хлопец неяк троху падабрэў, і нават аўтамат пачаў трымаць ня так пагрозьліва, хоць ён усё яшчэ й быў наведзены на мяне. Як потым высьветлілася, падабрэньне выклікала мая беларуская мова.
Выявілася, што хлопца клічуць Уладзіслаў і належыць ён да Літоўскага рушэньня. Што гэта такое я ня ведаў, як і ён ня мог зразумець, як я сюды патрапіў.
– Добра, ты не падобны да фэдэрала. Можа, цябе моцна ўдарыла й ты страціў памяць. У любым выпадку, трэба адсюль зыходзіць. Амаль увесь горад занялі фэдэралы. Могуць і сюды спусьціцца. Хоць нашага мэтро яны пабойваюцца. Рушым па ім на захад. А там будзем прабірацца да сваіх.
Па рэйках мэтро хадзіць мне яшчэ не даводзілася, хоць заўжды й было цікава прайсьціся па гэтых сутарэньнях. Чорны тунэль, асьветлены адно нашымі ліхтарыкамі. Такім падзем’е гораду я ўбачыў у першы раз. На паверхні, відаць, было ўжо позна, таму што, калі я толькі апынуўся тут сонца было нізка, а з таго моманту прайшло нямала. Уладзіслаў быў, відавочна, стомлены. Я таксама, бо той правал у цемру, пасьля якога я й патрапіў сюды, ня надта выглядаў на добры сон.
Мы вырашылі заначаваць у мэтро. Побач з тунэлем знайшоўся невялікі пакой, у якім мы й спыніліся.
Я паспрабаваў распавесьці Ўладзіславу, як сюды патрапіў, аднак ён ня надта даваў веры, схіляючыся да ідэі аб тым, што мяне моцна ўдарыла і я нічога ня памятаю. Аднак на маю просьбу, ён расказаў пра тое, што адбывалася. Зь ягоных словаў я зразумеў, што мы ў Менску. Цікава, ці той Менск, які ведаў я быў толькі сном? Зараз горад амаль увесь занялі фэдэральныя войскі. Яны паступова рушылі на захад, палячы й рабуючы.
На маё пытаньне аб тым, што Беларусь будзе рабіць без сталіцы, Уладзіслаў зьдзіўлена зірнуў на мяне й сказаў, што з сталіцай покуль усё як мае быць, ды й не дабяруцца да яе фэдэрасты.
У нашых супольных запасах знайшлося колькі ежы, якую ня трэба было грэць, што нас моцна парадавала. Падчас вячэры Ўладзіслаў выцягнуў аднекуль плэер, нават ня ўшчэнт разраджаны. Ня гледзячы на вайну, ён яшчэ працаваў. На маю просьбу даць паслухаць, Уладзь працягнуў навушнікі і ў вушы палілося “No turning back, sweet home, your door's now closely shut…” Дзіўна, а музыка тут была тая ж.
Я сьніў чысты пакой, у якім не было ні павеву. Я сьніў дом. Ці быў ён? Ці й да гэтага я яго толькі сьніў? Але той дом у сьне трымаў мяне, не даючы зрабіць крок. Там была ноч. Час пераламаўся цераз поўнач, самы час на здань паганскіх дзён. Запалю агонь сваёй паходні, каб пакінуць непрытульны дом. Ды ён трымаў мяне. Ліпкая ноч лілася зь неба.
Надышоў ранак. Уладзіслаў сказаў, што яму трэба знайсьці колькі чалавек на паверхні й прапанаваў мне ісьці па сутарэньнях самому, а потым сустрэцца за Інстытутам Культуры, там, дзе мэтро злучаецца з чыгункай. Там, здаецца, было адносна спакойна. Я згадзіўся, бо што яшчэ было рабіць?
Мы рушылі паасобку. Цяпер я ведаў, што зьверху была вайна. Я йшоў не тунэлем з рэйкамі, а іншым шляхам – побач з тунэлем быў яшчэ адзін (ці мо не адзін?) паверх, ён уяўляў сабою лябірынт калідораў і сутарэньняў, але Ўладзіслаў распавёў мне, куды рухацца і я быў пэўны, што праз колькі гадзінаў буду на месцы.
Пакой за пакоем, калідор за калідорам разгортвалася сетка лёхаў. Пакуль ішоў, я думаў пра тое жыцьцё, якое пакінуў ці прысьніў недзе далёка. Як жа адсюль выбрацца? Яшчэ мне не давала спакою тая дзяўчына ў карчме. Думкі ўсё вярталіся туды. Так працягвалася доўга. Урэшце я патрапіў у новы пакой – асьветлены чырванаватым сьвятлом. Па сьценках стаялі высокія шафы з кнігамі. Я падышоў да адной зь іх. Кнігі былі старымі, на незразумелай мове. У цэнтры пакою ўзвышаўся стол. На ім было колькі разгорнутых кніг, таксама напісаных незнаёмым альфабэтам.
З пакою вонкі вялі тры выхады. Я скіраваўся праз адзін зь іх. Там таксама быў пакой з кнігамі, гэтым разам па-беларуску. Вонкі вялі чацьвёра дзьвярэй. Так я праходзіў пакой за пакоем, час ад часу спыняючыся й чытаючы кнігі з шафаў.
У адным з сутарэньня я натрапіў на нейкі дзёньнік. Цікава!
“...У незразумелай тузе бадзяўся па вулках, трывожныя прадчуваньні. Здаецца, уся гэтая крохкая гульня ў культуру, што так нам усім падабаецца, хутка скончыцца, і скончыцца жахлівым, нікім ня бачаным дасюль крывавым хаосам.”
“...Паўсюль толькі й размовы як пра новы саюз з Усходам, сацыяльны аптымізм, новыя тэхналягічныя пэрспэктывы. Як мне гэта не цікава! Няма ніякіх новых задумаў, адно гэтае мэханічнае запаўненьне дзёньніка... Жыцьцё цячэ між пальцаў... Куды?”
“...здаецца, што я ўжо не адрозьніваю – калі сплю, калі абуджаюся. Гэты пераход – ад аднаго да другога – такі крохкі, такі незаўважны. Калі жыцьцё – сон, дык сон – жыцьцё...”
“...прынесьлі балахон шэры з адтулінамі на галаве але бяз рук прысьпешваюць кажуць усё чакаюць пытаюся каго маўчаць кажуць хутчэй мушу апошняе ёсьць толькі тое што”
Датаваны дзёньнік быў 1934 годам. Абрываўся ён абсалютна раптоўна.
А вось побач стаіць “Гісторыя Літвы. 1918 – 2006”. Трэба пагартаць. Пачну зь Зьместу. Так, што ў нас тут?
Пэрыяд БНР (1918 – 1934). Потым ідзе Першая савецкая акупацыя (1934 – 1941). Далей Другая ўсясьветная вайна ў Літве (1941 – 1945). Другая савецкая акупацыя (1945 – 1991). Незалежная Рэспубліка Літва (1991 – наш час).
А вось побач геаграфія Літвы. Трэба пагартаць!
“Фэдэрацыйная Рэспубліка Літва (скарочаныя назвы – Вялікая Літва ці Беларусь). Сталіца – места Вільня. Найбуйнейшы горад – Менск. Краіна падзяляецца на два Краі – Літву і Етвызь. Цэнтар Літвы – Вільня, Етвызі – Пінск. Такі падзел зафіксаваны рэфэрэндумам 1993 году. Дзяржаўныя мовы – Літоўская (Беларуская) і Етвыская.”
Не, трэба гісторыю пачытаць. Як жа так стала? Хаця, лепей з сабою вазьму. Пачытаю на паверхні. А зараз – далей.
Пакой з паліраванаю падлогай. Жоўтая лямпа на столі. Лінія лёсу выразаная на паркеце. Туга па моры ліхтароў за вакном. Бясконцы акіян зьнічак, які, пэўна, ужо ніколі не пабачыць.
Тут, у сутарэньнях, не было вокнаў, не было за імі ліхтароў. Была толькі падлога, нібы адпаліраваная сотнямі ног. І прачыненыя дзьверы, за якімі сьвяцілася нешта чырванаватым сьвятлом. Я прайшоў празь дзьверы.
Зараз лінія лёсу праступала чырвонаю аж да пунсовасьці на падлозе фантастычнае пячоры, якою сталася мэтро. Вось яна, перад вачыма гэтая вышыванка, гэты лябірынт. Такі спрадвечны і такі знаёмы. Ступі далей – і я ступіў...
Ужо абедзьве нагі стаялі на рубінавым сьвятле, якое пашыралася і займала сабою ўсю прастору, усё вакол. Крок наперад. Яшчэ крок. Пунсовая фіранка апусьцілася аднекуль зьверху. З кожным рухам ісьці было ўсё цяжэй. Напружаньне ўзрастала. “Няўжо гэта канец?..” – зьявілася думка. “Не!”. Мілімэтар за мілімэтрам пераадольвалася адлегласьць у паветры, якое стала раптоўна цяжкім і клейкім. Напруга зрабілася невыноснай. І – нечакана – вызваленьне: нібыта нічога й не было.
Я падаў кудысьці (гэта было знаёма, недзе я такое ўжо адчуваў, толькі – дзе?). Цемра. Сьвятло. Цемра. Пялёсткі ўспамінаў, пялёсткі сьнегу, на якіх зьнікаў апошні чалавечы сьлед.
Вось я трымаю меч у рукох. Роспач, нянавісьць ляжаць цяжарам. За сьпінай толькі трупы. Хтосьці раней, хтосьці пазьней – згінулі ўсе. Успышка, выбух недзе ў галаве. Княскі палац. Неспакой у паветры. Яшчэ ўспышка. Гара. Унізе ідуць чароды людзей. Бясконцае мора рухаецца там. Цемра. Сьвятло. Рукі зьвязаныя. Я – ніхто. Я сярод тых, каго вядуць у іншую веру ксьціцца пад богам чужым і лютым. Боль, боль запаўняе ўсё.
Потым я выйшаў у ноч і быў год чумы, і я ня ведаў, навошта йшоў... Зямля засталася далёка ўнізе. Насустрач несьліся зоры. Бясконцасьць агаломшвала. Цемра. Сьвятло. Лес. Такі халодны й мокры. У рукох толькі каса. Ноч. Цемра. Сьвятло. І – мерцьвякі, мерцьвякі. Кроў. " In this world of a million religions everyone prays the same way" "Your praying is in vain It`ll all be over soon" "Father help me, save me a place by your side!" "There is no god Our creed is but for ourselves". Паварот, разгалінаваньне ў Лябірынце. Куды? Направа? Налева? Куды? Мозг адмаўляўся працаваць. Я імкліва праносіўся церазь бясконцасьці шэрых часоў, не разумеючы, дзе я, што я. Жорсткі бой зь бязьлітасным ворагам. Mi rival, ¿quién eres tú..? Неспадзяванае сьвятло абудзіла сьвядомасьць. Так, направа! І зноў – чырвонае мора ў сьнежных берагох: лёс майго краю. Вечны вырак. Бессаньню агарнула Няміга. Уся марная бессань кімсьці калісьці пройдзеных шляхоў абрынулася на аднаго слабога чалавека. Келіх нябёсаў задрыжэў, памутнеў і перакуліўся раней, чымся яго пасьпелі выпіць...
Ноч. Навальніца. Над вадою шалее вецер. Ты бяжыш па схілу гары, калі маланка б’е ў яе і плынь часу абрынаецца зьверху, разьбіваючыся на белыя, чорныя й жоўтыя іскры. Ты пачынаесься спачатку. Падае дождж на зямлю.
Пярсьцёнак, поўня, сіта. У небе стаяць зоры. Ты – ведаеш.
Стагодзьдзі і гады над цемраю вады.
Разгалінаваньні чырвонага лябірынту, не – Лябірынту. Паступова ты забываеш. Кожнае разгалінаваньне дае новую магчымасьць і ўсе яны існуюць. Усё жыцьцё – як дзіўны сон.
Вялікі і страшны быў год 1918 ад нараджэньня Хрыстова. Ты зноў пайшоў не туды. Ты заўжды ідзеш не туды. Ці туды? Проста не разумееш, што туды. Хм, шэрыя балахоны. Відаць, гэта канец БНР, дакладней Літвы, як яна цяпер называецца (з 1921 году). Так, усе ў гэтым упэўніліся. Супрацьстаяць Усходу немагчыма.
Прамежак цемры. Мы зь дзяцінства чакалі Калядаў і ніяк не маглі дачакацца. Ты амаль ня верыш, што дачакаесься. Сьвет належыць зіме, на кухонным стале таньчыць чорная котка, аксамітныя танцы падабаюцца мне. Так, яна прыйшла. Прыйшла аксамітная вясна.
Ты ідзеш направа і налева адначасова. Ты адбіваесься ў тысячах люстэркаў. Ты бачыш толькі сябе, паўсюль сустракаеш свой погляд. Ты – камень, ты – трава, ты – вада, ты – агонь.
Там, дзе ты, адзін зь цябе, ляжыць горад. Горад Менск. Ён падзелены больш за горад Шлоймы Эцірвана. Тут няма муру, тут ёсьць Менск і Мінск (як проста, як банальна) і гэта падзяляе больш за фізычны мур. Гэтую мяжу нельга разбурыць паваротам ключыка.
Іншы ты жыве ў адзіным Менску, ён уступае ў Літоўскае рушэньне. Ідзе 2007 год. Усе ў Балта-Чарнаморскай канфэдэрацыі адчуваюць, што тут, у іх дома будзе паўтор 1996 году, Чачэніі, якой яны столькі дапамагалі. Гэтае адчуваньне вісіць над Украінай, Літвой, Летувой, Латвай, Эстоніяй. Першай удар адчула Літва, ёй зрабілі падарунак да сьвяткаваньня 90-годзьдзя абвяшчэньня БНР. На плячах шынэль, у дарозе сьцёр на абцасах сталь. А ў грудзёх – подых бяды.
Ты ідзеш пульсуючай сьцежкай. Яна паварочвае ўправа, улева, імкнецца ўверх. Ты ляціш між зораў. Сьпіраль руху зацягвае цябе і не вяртае рэха.
Тры чалавекі сядзелі ў дэпо Лібава-Роменскай чыгункі. Недалёка ад таго мейсца, дзе мэтро высьлізгвае з сутарэньняў на дзённае сьвятло. Зь імі былі прадчуваньні. Было 25 сакавіка, ішоў 2008 год. Адзін зь іх адкаркаваў віно, разьліў па шклянках і сказаў:
– Ну, за тое, каб мы адсюль выбраліся! Пасьлязаўтра, як пашэньціць, будзем у Вільні.
– Дасьць Бог, будзе нам і Вільня!
А ў галаве гучала:
Away, far away, far away there is somewhere.
Away, far away there's a dream, there is me.
I'm real, I can feel, just can feel there is someday.
When I, still alive, flying free wish to be.
