«Вы яшчэ ўбачыце, хто такі Пуцін». Як выжыць па суседзтве з агрэсіўнай імпэрыяй

Шанцы пазбавіцца ад шчыльнай залежнасьці і самастойна вызначаць уласны шлях у такім суседзтве зьяўляюцца звычайна вельмі рэдка.

Сёньняшнія Беларусь, Украіна і некаторыя іншыя постсавецкія краіны сутыкнуліся менавіта з такой сытуацыяй. У гісторыі падобнае ня раз здаралася і раней. Якое ж выйсьце знаходзілі папярэднікі?

Сьцісла:

• На працягу мінулага стагодзьдзя многія маленькія ці сярэднія ўсходнеэўрапэйскія краіны ня раз апыналіся ў сытуацыі, калі рабіць самастойны геапалітычны выбар было надзвычай складана, часам — амаль немагчыма. Бо гэты выбар у іх імкнуліся адабраць значна больш магутныя суседзі, якія марылі пра сусьветнае дамінаваньне.
• Тая роля, якая ў адносінах з Расеяй сёньня адведзеная Лукашэнку — самага адданага і незаменнага сябра Масквы — на працягу 35 гадоў пасьля Другой сусьветнай вайны належала Тодару Жыўкаву, кіраўніку сацыялістычнай Баўгарыі.
• Палітычнае мастацтва суіснаваньня з агрэсіўным суседам — у манэўраваньні, балянсаваньні, выцісканьні з сытуацыі максымальна магчымага на гэты момант.
• Нейкай адзінай пераможнай і пасьпяховай стратэгіі ў суіснаваньні малой краіны па суседзтве з агрэсіўнай імпэрыяй не існуе: усё залежыць ад мноства фактараў і абставін. Але агульныя заканамернасьці ёсьць.

«Добра, што ў 2020-м у вас нічога не атрымалася»

Лукашэнка зь ягоным вострым палітычным чуцьцём заўсёды разумеў імпэрскую сутнасьць Пуціна і небясьпеку, якая зыходзіць ад расейскага «заклятага сябра». Небясьпеку, зразумела, найперш для беларускай незалежнасьці. Але парадаксальным чынам так склалася, што бяз гэтай незалежнасьці становіцца прывіднай і ягоная асабістая непадзельная ўлада, палітычная будучыня. Так Лукашэнка (магчыма, ня надта імкнучыся да таго і нават зусім таго не жадаючы) стаў абаронцам беларускай дзяржаўнасьці. Гэта выявілася і падчас драматычных падзеяў 2020 году, і адразу пасьля іх. У 2020-м Масква, зразумела, ня выпусьціла б з кіпцюроў сваю здабычу, нават калі б вынік народных пратэстаў у Беларусі быў зусім не такім, якім атрымаўся.

Лукашэнка на сустрэчы з палітвязьнямі ў СІЗА КДБ, 10 кастрычніка 2020

Пра сапраўднае стаўленьне Лукашэнкі да той сытуацыі стала вядома зь пераказу былога палітвязьня Віталя Шклярава некаторых дэталяў сустрэчы Лукашэнкі 10 кастрычніка 2020 году ў СІЗА КДБ з 12 палітзьняволенымі. Віталь Шкляраў успамінаў:

«Многія з прысутных пэўна запомнілі фразу, якую ён (Лукашэнка. — Аўт.) кінуў. Яна мне разанула слых і запомнілася надоўга. Ён сказаў: «Добра, што ў вас нічога не атрымалася. Вы дзеці, вы яшчэ не разумееце, што такое палітыка. Вас бы расейцы і Пуцін зжэрлі, як ельцынскіх дэмакратаў».

Пра тое, што Лукашэнка добра ведаў пра сапраўдныя памкненьні Пуціна задоўга да таго, як яны сталі відавочнымі для ўсіх, успамінае ў сваім нядаўнім інтэрвію Марыюш Машкевіч, амбасадар Польшчы ў Беларусі ў 1998–2002 гадах. Дыплямат згадвае фрагмэнт сваёй разьвітальнай размовы з Лукашэнкам у 2002 годзе:

«Я яму казаў, маўляў, бярыце прыклад з Расеі, там такая дэмакратыя, эканоміка разьвіваецца. А ён паглядзеў на мяне — і ў адказ: «Спадару пасол, вы памыляецеся, вы ня ведаеце, хто такі Пуцін, вы яшчэ ўбачыце, хто ён такі».

У пошуках пераможнай стратэгіі

На працягу мінулага стагодзьдзя многія маленькія ці сярэднія ўсходнеэўрапэйскія краіны апыналіся ў сытуацыі, калі рабіць самастойны геапалітычны выбар было надзвычай складана, часам — амаль немагчыма. Бо гэты выбар у іх імкнуліся адабраць значна больш магутныя суседзі, якія марылі пра сусьветнае дамінаваньне.

Аналёгіі з тым, што адбываецца сёньня ў жорсткім супрацьстаяньні паміж Расеяй і Ўкраінай, больш чым празрыстыя. Пастаўленыя ў становішча, калі трэба было выбіраць, розныя краіны выбіралі розную лінію паводзін. Выбар, па сутнасьці, быў вельмі абмежаваны: паддацца ўльтыматыўным патрабаваньням больш моцнага суседа і такім чынам, па сутнасьці, трапіць у васальнае залежнае становішча, ці аказаць узброены супраціў і спрабаваць адстаяць незалежнасьць, рызыкуючы пры гэтым вялізнымі чалавечымі ахвярамі і тэрытарыяльнымі ды матэрыяльнымі стратамі. Як паказала гістарычная практыка, нейкай адзінай пераможнай стратэгіі тут не існуе. Розныя дзяржавы ў розных гістарычных абставінах спрабавалі ратавацца рознымі спосабамі. Чэхаславаччына ў 1938-м паслухмяна склала зброю, паддалася агрэсіўнаму суседу (што праўда, не бязь ціску саюзьнікаў, Вялікай Брытаніі і Францыі: размова пра вядомую «Мюнхэнскую змову»). Вынік: Гітлер не абмежаваўся анэксіяй населеных пераважна немцамі чэскіх Судэтаў, а ўжо праз год акупаваў усю Чэхію і зьнішчыў чэхаславацкую незалежнасьць.

Дэманстрацыя ў падтрымку незалежнасьці Чэхіі і супарць нацызму. Прага, верасень 1938

Па-іншаму паспрабавала дзейнічаць у 1939-м Польшча: адрынула ўсе ўльтыматумы і аказала зацяты супраціў агрэсару. Калі б тагачаснае польскае кіраўніцтва ведала, што Гітлер на момант нападу ўжо быў у змове са Сталіным (пакт Молатава — Рыбэнтропа) і што ў верасьні 1939-га Польшчу чакае агрэсія ня толькі з захаду, але і з усходу, а магутныя саюзьнікі амаль ніяк не падтрымаюць, магчыма, была б выбраная іншая стратэгія. У кожным разе канчатковы вынік для Польшчы быў значна больш драматычным, чым для Чэхаславаччыны: ня толькі ліквідацыя незалежнасьці, але яшчэ і шматмільённыя чалавечыя ахвяры, разбураныя гарады, масавыя палітычныя рэпрэсіі, незьлічоныя матэрыяльная страты — тое, чаго Чэхаславаччыне, па вялікім рахунку, удалося пазьбегнуць.

Ці азначае гэта, што тактыка «не супраціўляцца больш магутнаму агрэсару, бо сілы ўсё роўна несувымерныя, а паслухмянасьць прынамсі захавае людзкія жыцьці» — адзіна рацыянальная і слушная? Зусім не. Згадайма прыклады з таго ж гістарычнага пэрыяду. Узімку 1939/1940 гадоў Фінляндыя, нягледзячы на несувымернасьць свайго вайсковага патэнцыялу зь сіламі агрэсара, не паддалася на ўльтыматум, аказала зацяты супраціў сталінскаму Савецкаму Саюзу. Так, у выніку вайны страціла значную частку тэрыторыі, але адстаяла незалежнасьць і пазьбегла незайздроснай долі — уключэньня ў склад СССР.

І прыклад іншай палітычнай стратэгіі з таго ж пэрыяду сталінска-гітлераўскага падзелу Ўсходняй Эўропы: савецкая анэксія краін Балтыі ў 1940 годзе, якой законныя ўлады гэтых трох краін не адважыліся супраціўляцца. Вынік: акупацыя, якая расьцягнулася больш як на 40 гадоў; саветызацыя і русыфікацыя; палітычныя рэпрэсіі і ўсе іншыя адметнасьці камуністычнай сыстэмы.

«Мядзьведзь ні ў кога дазволу пытацца ня будзе»

Палітычнае мастацтва суіснаваньня з агрэсіўным суседам — у манэўраваньні, балянсаваньні, выцісканьні з сытуацыі максымальна магчымага на гэты момант. Бясспрэчна: праўда, справядлівасьць і міжнароднае права — на баку Ўкраіны. Гэтак жа, як яны былі на баку Чэхаславаччыны ў 1938 годзе. І на баку Польшчы ў 1939-м. І на баку Нарвэгіі ці Даніі ў 1940-м. Але міжнародныя нормы, правілы і дамовы становяцца бясьсільнымі і бездапаможнымі, калі зьяўляюцца такія асобы, як Гітлер ці Пуцін. «Мядзьведзь ні ў кога дазволу пытацца ня будзе», — прамовіў Уладзімір Пуцін у 2014 годзе на Валдайскім форуме, неўзабаве пасьля анэксіі Крыму. З таго часу гэты афарызм мог бы стаць унівэрсальным тлумачэньнем замежнай палітыкі пуцінскай Расеі.

Руіны горада Часаў Яр на Данбасе. Ліпень 2024

Гэтыя гістарычныя прыклады сьведчаць толькі пра тое, што нейкай адзінай пераможнай і пасьпяховай стратэгіі ў суіснаваньні малой краіны ў суседзтве з агрэсіўнай імпэрыяй не існуе: усё залежыць ад мноства абставін. Нягледзячы на тое, што з часу вялікага перадзелу эўрапейскіх межаў 30-40-х гадоў мінула амаль стагодзьдзе, сутнасьць імпэрый і дыктатарскіх рэжымаў мала зьмянілася. Як і пералік варыянтаў, чым можа адказаць ахвяра на агрэсіўныя дзеяньні магутнага суседа.

Ці быў у прэзыдэнта Зяленскага выбар, магчымасьць ухіліцца ад вайны з Расеяй? Згадайма нядаўняе выказваньне на гэты конт кандыдата ў прэзыдэнты ЗША Дональда Трампа на перадвыбарным мітынгу ў Паўночнай Караліне:

«Любая дамова — самая дрэнная дамова — была б лепшай за тое, што ў нас ёсьць цяпер, — сказаў Трамп. — Калі б яны заключылі дрэнную дамову, гэта было б нашмат лепш. Яны б саступілі крыху, і ўсе б засталіся жывыя, і ўсе будынкі былі б цэлыя».

Можна назваць мноства прычын і абставін, чаму такая дамова была б несправядлівай і няправільнай. Бясспрэчна ж: і міжнароднае права, і прынцыпы справядлівасьці — на баку Ўкраіны. І грамадзкая думка наўрад ці даравала б Зяленскаму такую ўгоду з Масквой, якую, напэўна, палічылі б здрадай нацыянальным інтарэсам. І ўладу ён мог бы ў выніку лёгка страціць... Але дастаткова параўнаць тую сытуацыю ва Ўкраіне, якой яна была да 2022 году, і цяперашнюю, каб прынамсі задумацца над словамі Трампа.

Тодар Жыўкаў як галоўны сябар Савецкага Саюзу

Тая роля, якая ў адносінах з Расеяй сёньня адведзеная Лукашэнку — самага адданага і незаменнага сябра Масквы — на працягу многіх пасьляваенных дзесяцігодзьдзяў належала Тодару Жыўкаву, кіраўніку сацыялістычнай Баўгарыі. Кіраваў Жыўкаў доўга, 35 гадоў: прыйшоўшы да ўлады неўзабаве пасьля сьмерці Сталіна, пакінуў яе толькі ў пэрыяд краху сацыялістычнай сыстэмы, у лістападзе 1989-га.

І на працягу ўсяго гэтага значнага адрэзку часу нязьменна дэманстраваў поўную ляяльнасьць да Масквы, падтрымку любых ініцыятыў, калі б і ад каго б з Крамля яны ні зыходзілі — ад Хрушчова, Брэжнева ці Гарбачова. Масква стварае ваенны блёк Варшаўскай дамовы? Жыўкаў уступае туды адным зь першых. СССР уводзіць войскі ў Будапэшт, каб задушыць Вугорскае паўстаньне — Жыўкаў цалкам падтрымлівае Маскву. Брэжнеў накіроўвае войскі ў Чэхаславаччыну, каб задушыць «Праскую вясну» — Жыўкаў у дапамогу СССР накіроўвае туды ж некалькі палкоў баўгарскай арміі.

Тодар Жыўкаў

«Дружба савецкага і баўгарскага народаў непарушная навекі!», «Сяброўства, замацаванае стагодзьдзямі», «Навечна з Масквой і з савецкім народам» — звыклыя лёзунгі савецкай і баўгарскай прапаганды на працягу ўсіх 35 гадоў кіраваньня Жыўкава. Брэжнеў прысвойвае Жыўкаву званьне Героя Савецкага Саюзу. Жыўкаў у адказ, ведаючы слабасьць Леаніда Ільіча да мэдалёў і ордэнаў, робіць Брэжнева ажно тройчы Героем НРБ.

Леанід Брэжнеў і Тодар Жыўкаў. Сафія, 1971

У грамадзкай сьвядомасьці ў СССР трывала замацоўваецца ўяўленьне пра Баўгарыю як пра патэнцыйна яшчэ адну савецкую рэспубліку, якая нібыта сама рвецца ўступіць у Савецкі Саюз і толькі нейкія фармальныя прычыны гэтаму замінаюць. (У якасьці найбольш відавочнай называюць адсутнасьць агульнай мяжы). Наколькі гэтыя стэрэатыпы мелі пад сабой рэальныя падставы? Ужо ў наш час баўгарскія гісторыкі адмыслова дасьледавалі гэту тэму. І сапраўды, у архівах ЦК БКП знайшліся некаторыя дакумэнты, якія сьведчаць, што такое пытаньне ў ЦК абмяркоўвалася. Але ніякага афіцыйнага рашэньня на гэты конт у Сафіі не прымалі. З чаго аўтары робяць выснову, што ў рэальнасьці Жыўкаў да такога далучэньня не імкнуўся. Некаторыя набліжаныя да Жыўкава лічаць, што гэта быў толькі блеф з боку баўгарскага лідэра, разьлічаны на тое, каб давер да яго з боку Масквы толькі ўмацоўваўся.

Моцныя сяброўскія пацалункі і палітычная самаадданасьць канвэрсаваліся ў важкую эканамічную падтрымку Масквой свайго адданага хаўрусьніка. Баўгарыя пры Жыўкаву сапраўды дамаглася прыкметных эканамічных посьпехаў. Да Другой сусьветнай вайны яна, як і многія іншыя балканскія краіны — колішнія ўскраіны Асманскай імпэрыі была пераважна аграрнай, са слаба разьвітай прамысловасьцю. А ў сярэдзіне 80-х узровень жыцьця ў Баўгарыі ўжо быў вышэйшы, чым у СССР. На 100 хатніх гаспадарак — 40 прыватных аўтамабіляў, 96 пральных машын, 96 лядоўняў. Рукамі савецкіх спэцыялістаў за савецкія ж грошы была пабудаваная АЭС у баўгарскім Казладуі.

Савецкая марка

Штогод у якасьці незваротных субсыдый толькі на датацыі баўгарскай сельскай гаспадарцы СССР пералічваў больш за 400 мільёнаў рублёў (у маштабе сёньняшніх цэнаў гэта каля 2 мільярдаў даляраў). Баўгарыя атрымлівала немалыя грошы ад рээкспарту на Захад савецкай нафты. Па вялікай просьбе Жыўкава ў космас былі адпраўленыя два баўгарскія касманаўты (не касьмічныя турысты, а сапраўдныя, рэальныя пілёты: Жыўкаў лічыў гэта вялікім іміджавым праектам для Баўгарыі). Уражвае, як дакладна Лукашэнка капіяваў і капіюе гэтыя практыкі ў адносінах з Масквой праз паўстагодзьдзя пасьля Жыўкава.

Учора «братушкі», сёньня — «здраднікі»

Увогуле, у гэтых дзьвюх асобаў (Лукашэнкі і Жыўкава) можна знайсьці шмат падобных і нават агульных рысаў. Абодва — зь бедных сялянскіх сем’яў, самастойна прабіваліся на самы палітычны верх і потым да апошняй магчымасьці трымаліся за ўладу. Абодвум уласьцівы хітравата-прагматычны сялянскі падыход да самых складаных праблемаў, у тым ліку і ў адносінах з Масквой. Яны нават вонкава ў чымсьці падобныя адзін на аднаго, прынамсі характэрнымі доўгімі пасмамі валасоў, зачасанымі на лысіне.

Адметныя славутыя выказваньні Жыўкава, якія ў Баўгарыі сталі фразэалягізмамі і дагэтуль час ад часу гучаць у народзе. Напрыклад, такія:

• «Добры журналіст — той, хто піша ня тое, пра што гавораць, а тое, што нам патрэбна».
• «Міліцыя належыць народу, і народ належыць міліцыі».
• «Да 9 верасьня 1944 году баўгарскі народ вісеў, як рыба, на краі бездані. Пасьля дзевяці гадоў ён зрабіў лёсавызначальныя крокі наперад».

Лукашэнка ня раз выказваўся ў падобнай стылістыцы і пакіне пасьля сябе нямала падобных крылатых выразаў.

Што адметна: на тле няспыннай дэманстрацыі ляяльнасьці Маскве Тодар Жыўкаў, не асабліва гэта афішуючы, наладжваў цесныя адносіны з Захадам. Ягонымі добрымі знаёмымі былі заходненямецкія лідэры Гельмут Коль і Франц Ёзэф Штраўс. А тэхналягічнымі дасягненьнямі Японіі позьні Жыўкаў настолькі зачараваўся, што пад канец сваёй палітычнай кар’еры быў апантаны ператварыць Баўгарыю ў «балканскую мікра-Японію». Чуткі пра гэты пражэкт дайшлі да Гарбачова. І ён, нягледзячы на ўсю сваю празаходнюю рыторыку, паставіўся да гэтага надзвычай раўніва. У сваёй кнізе мэмуараў «Жыцьцё і рэформы» Гарбачоў пазьней напісаў:

«Хтосьці з атачэньня пераканаў Жыўкава ў мэтазгоднасьці ўстанавіць асаблівыя адносіны з Токіё, каб ператварыць Баўгарыю, так бы мовіць, у балканскую мікра-Японію. Мелася на ўвазе, у прыватнасьці, наладзіць вытворчасьць па японскіх схемах і тэхналёгіях прадукцыі мікраэлектронікі. Памятаю, як балюча рэагаваў Жыўкаў, калі я ў адной з гутарак папрасіў яго расказаць нам пра гэту канцэпцыю „мікра-Японіі“. ...Для больш поўнага высвятленьня абстаноўкі ў Баўгарыю выяжджаў Мядзьведзеў, а затым восеньню 1987 году адбылася і мая сустрэча з Жыўкавым. Гаварылі аб пастаўленых ім пытаньнях. Пазьней гэтая гутарка інтэрпрэтавалася зь ягоных слоў у Баўгарыі ў тым сэнсе, што Гарбачоў, маўляў, сарваў намер Жыўкава пераарыентаваць Баўгарыю на Захад».

Міхаіл Гарбачоў (трэці) і Тодар Жыўкаў (пяты зьлева) на сустрэчы кіраўнікоў дзяржаў Варшаўскай дамовы. 1985

Урэшце не бязь дзейснага ўдзелу Гарбачова Жыўкаў страціў уладу, а потым нават трапіў пад суд (праўда, абышлося пераважна хатнім арыштам, бяз жорсткага пакараньня). А сама Баўгарыя, як і весь былы ўсходнеславянскі блёк, неўзабаве ўсё ж пераарыентавалася на Захад, але ўжо і бяз Жыўкава, і без Гарбачова. Менавіта пры Пуціну адбылося ўступленьне Баўгарыі спачатку ў NATO (2004), а потым і ў Эўразьвяз (2007). У Расеі, якая на той час ужо імкліва станавілася на рэйкі аднаўленьня імпэрыі, гэта было ўспрынята асабліва балюча — як здрада тых, каго доўгі час называлі «братушкамі» і верылі іхным клятвам у вечную дружбу.

У чаканьні «акна магчымасьцяў»

Магчыма, сёньняшняя Беларусь у чымсьці паўтарае колішні досьвед краін Усходняй Эўропы, якія на працягу чатырох пасьляваенных дзесяцігодзьдзяў не былі ў поўнай меры незалежнымі, вымушаныя былі існаваць у жорсткіх рамках брэжнеўскай дактрыны «абмежаванага сувэрэнітэту» і рабілі выгляд, што зьяўляюцца адданымі саюзьнікамі. А ў рэальнасьці чакалі зручнага моманту, «акна магчымасьцяў», калі зьявіцца шанец вырвацца з надакучлівых і няшчырых абдымкаў, каб тут жа схавацца пад парасон NATO і Эўрапейскага зьвязу. Урэшце выйгралі тыя, хто прыстасаваўся пад сытуацыю, цярпліва зьберагаючы народ і асновы дзяржавы, адкрыта не супраціўляючыся імпэрыі і выкарыстоўваючы яе рэсурсы для ўласнага паступовага разьвіцьця.

Ці зьяўляецца такім лідэрам Лукашэнка? Назіраючы за ягонай палітыкай апошніх гадоў, у гэта цяжка паверыць. Але хто ведае, што будзе праз адно-два дзесяцігодзьдзі?..

Так, ён пасьлядоўна і даволі пасьпяхова трымаецца апрабаванай многімі сатэлітамі СССР палітыкі «нафта ў абмен на пацалункі», актыўна эксплюатуе вобраз галоўнага і адданага сябра Крамля, як у свой час рабіў Тодар Жыўкаў. Але што датычыць балансу ў адносінах зь іншымі (па-за Расеяй) краінамі сьвету (і асабліва з краінамі Захаду), то тут уражаньне такое, што масты ня ўзводзяцца, а адзін за другім спальваюцца, пакідаючы Беларусь сам-насам з імпэрыяй Пуціна. Небясьпеку гэтага, здаецца, разумее ўжо і сам Лукашэнка, спрабуючы на папялішчы аднавіць калі ня мост, то хоць сякую-такую пераправу. Зрэшты, пакуль што — без асаблівага плёну.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.