Пра беларускую мову ў сувэрэннай дзяржаве
«Моўная праблема беларусаў можа быць вырашаная толькі ва ўмовах сувэрэнітэту дзяржавы. Калі будзе ў нас дзяржава — ня трэба будзе ніякай прымусовасьці. Уся культура сама пяройдзе на беларускую мову. Тое самае і моладзь — гэта ўсё пакладзецца ў абсалютна натуральнае рэчышча гістарычнага разьвіцьця. Мова ў сувэрэннай дзяржаве будзе запатрабаваная — яе ня трэба будзе навязваць, яна будзе патрэбная ўсім, патрэбная нацыі. А калі ж гэтага ня будзе, калі Беларусь стане Паўночна-Заходнім краем Расейскай імпэрыі, дык я думаю, што менавіта ў гэты час беларуская мова сканае канчаткова». (2001)
Пра тарашкевіцу
«Натуральна ўнутрана, як аўтар я ўсёй душою за гэта, тарашкевіца — правапіс куды болей беларускі, ён адпавядае беларускаму моўнаму мэнталітэту больш, чым наркомаўка, гэта безумоўна так. І ўсё ж я лічу, што зь пераходам на тарашкевіцу ў нас пасьпяшаліся. Цяпер ня той час, бо ёсьць вельмі вялікая небясьпека таго, што мы, беларусы, можам наогул застацца без нармальнай агульнапрынятай граматыкі». (1999)
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Мяккі знак тарашкевіцы як сымбаль жорсткай трагедыі ТарашкевічаПра правапіс
«Найперш, безумоўна, узаконіць правапіс мяккага знаку і „я“ перад націскам, а пасьля ісьці паступова, а галоўнае, у духу традыцыйнага беларускага маўленьня… Раптоўны, за адзін раз, зварот да тарашкевіцы не апраўданы і дэструктыўны. Ён болей пабурыў, чым стварыў. Цяпер мы маем становішча, калі бальшыня беларусаў усіх узростаў проста аказаліся непісьменныя, бо ня ведаюць, як пісаць і як мовіць… Народ і будзе ўсё больш зьвяртацца да расейскай мовы, дзе існуе шматгадовы моўны „парадак“, па якім гэтак сумуе народ». (2003)
Пра эміграцыю
«Гэты стан не катастрафічны, хоць у кожнага свой канкрэтны выпадак. Але ўсё-ткі я скажу, што паводле закону Божага і чалавечага трэба жыць дома. Шкада, што не заўсёды і ня ўсім выпадае такое шчасьце. Але ў залежнасьці ад таго, які дом. Бывае так, што эміграцыя — гэта шчасьце, гэта паратунак. Хоць, канешна, у ідэале паратункам і шчасьцем павінен быць дом, Радзіма, Бацькаўшчына». (1999)
Пра дэмакратыю, таталітарызм і танную каўбасу
«У барацьбе з таталітарызмам дэмакратыя ня мае адэкватных сродкаў. Тут патрэбныя іншыя сродкі, якімі дэмакратыя не валодае без таго, каб ня страціць свой дэмакратычны імідж. Мы знаходзімся ў пэўным тупіку. І гэты тупік стварае, перш за ўсё, дыктатарская ўлада. Пакуль яна будзе абапірацца і ажыцьцяўляць яе з дапамогай сілы, проста фізычнай сілы, якую ўвасабляе АМОН, КДБ і іншыя чыста паліцэйскія сродкі — то, канешне, спадзявацца на якую-небудзь перамогу, на якія-небудзь здабыткі дэмакратычныя, — проста немагчыма. У народа памяць кароткая — і пра адсутнасьць свабоды, дэмакратыі, свабоды друку… Гэта ўсё забываецца, а памятаецца іменна пра кошт таннай каўбасы. Некаторыя кажуць, у грамадзтве, дзе кожны трэці камуніст, а кожны другі — сэксот, цяжка разьлічваць на перамогу дэмакратыі дэмакратычнымі сродкамі». (1995)
Пра даверлівасьць і ашуканства
«Гісторыя любіць парадоксы, і часам гуляе зь людзьмі ў свае злыя гульні. Абяцанка — цацанка, надзея — матка дурных — тое вядома даўно. Колькі разоў лёс сьмяяўся з даверлівасьці беларусаў, з нашай вясковай дурноты. Здаецца, пара б чаму-небудзь і навучыцца. Не, ня вучымся. Як дурні ў начным полі, бяжым на кожны мільготкі агеньчык, каб тут жа забрысьці ў балота. Выбраўшыся, брыдзем у другі бок, на зычны прызыўны крык, абы быў мацнейшы. І зноў ня тое, зноў ашуканства, бяда, катастрофа! Колькі таму доўжыцца ў нашай бясконцай гісторыі?» (1995)
Пра дні напярэдадні выбараў і рэфэрэндуму 1995 году
«Такой бяды, якая цяпер грукае ў нашы дзьверы, мабыць, яшчэ не было ніколі: каб так паверылі і так ашукаліся. Каб так блізка была мара, рэдкая і адзіна рэальная магчымасьць зрабіцца людзьмі. Без крывавай рэвалюцыі, паўстаньняў, бяз жаху разбурэньня. І гэтак хутка настала расчараваньне! Бо — не хапае. Чаго не хапае? Сілы, розуму, пасьлядоўнасьці? Не хапае волі. На гэты раз аднае згуртаванай нацыянальнай волі да самастойнага жыцьця. І ўрокі гісторыі нас ня вучаць. Але тады яны жорстка караюць, гісторыя — настаўніца дужа суровая, вялікі грэх — яе ня слухаць. Прыслухайся ж да яе, Беларусь!.. Да твайго вырашэньня, выбару засталіся лічаныя тыдні, а пасьля як бы ізноў, і каторы раз, не давялося спазьнела кусаць уласныя локці. Падумай! Калі не пра сябе — пра сваіх нашчадкаў падумай, пра малых і слаўных хлапчукоў і дзяўчынак. Што мы ім нарыхтавалі да іхнае будучыні? Што яны скажуць пра нас, цяперашніх?» (1995)
Артыкул Васіля Быкава ў газэце «Свабода». 12 красавіка 1995 году
Пра страчаны шанец
«Галоўная рыса, вызначальная — гэта шанец, які гісторыя дала Беларусі. Гэта, вядома, унікальная зьява. Ніколі такога не было — мабыць, ня толькі ў беларускай гісторыі, але і ў гісторыі ўсясьветнай, каб гісторыя давала такую рэдкую магчымасьць нейкай нацыі для яе сувэрэнітэту. Менавіта з тае прычыны, што гэты шанец вельмі рэдкі, ён, здаецца, ня будзе выкарыстаны беларускай нацыяй. Нацыя не была гатовая пакарыстацца ў поўнай меры. Гэты шанец сыходзіць з нашых рук, так сама, як і шмат што ў эканамічнай галіне сышло. Беларусь проста ня здолела выкарыстаць гэта два-тры гады таму, а цяпер час упушчаны, ужо позна, і таго, чым можна было пакарыстацца, — таго ўжо ня вернеш». (1995)
Пра памылкі дэмакратаў
«Думаю, што гаварыць пра якія-небудзь памылкі дэмакратыі, можа быць, няма сэнсу. Таму што ўвогуле, калі разабрацца і прынцыпова падыходзіць — дык гэтых памылак, такіх значных памылак, было ня так і шмат. Можа быць, і наогул не было. Іншая справа, што і вельмі правамерная і абгрунтаваная палітыка не прынесла посьпеху. Дык яна, увогуле, у даных умовах і не магла прынесьці таго посьпеху, на каторы дэмакраты разьлічвалі. Значыць, можна гаварыць пра празьмерныя спадзяваньні беларускай дэмакратыі. Вось гэта — сапраўды было. Грамадзтва яшчэ не гатовае, каб прынесьці посьпех беларускай нацыянальнай дэмакратыі». (1995)
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Быкаў на Свабодзе. «Стварэньне „саюзнай дзяржавы“ — злачынства стагодзьдзя»Пра «людей охранки»
«Калі ж казаць пра ВНУ, пра рэктараў нашых унівэрсытэтаў, дык гэта парадокс — людзі не садзейнічаюць разьвіцьцю грамадзтва, не спрыяюць адукацыі, гэта проста „люди охранки“. І ўся іх дзейнасьць, ва ўсялякім разе, вельмі шмат каго зь іх, скіраваная на ўмацаваньне дыктатуры. Тое самае можна сказаць (хаця гэта і ня тэма нашай размовы) пра праваслаўную царкву. У наш час вельмі многія інстытуцыі набылі адваротныя якасьці. Яны зьмянілі „плюс“ на „мінус“. Яны з дабра (якім былі ў нашай гісторыі) пераўтварыліся ў зло». (2001)
Пра вынаходніцтва ровара
«Ня трэба вынаходзіць ровар, як гэта робяць некаторыя нашыя палітыкі ў пошуках нейкага асаблівага шляху. Ня трэба абцяжарваць гэтымі пошукамі і выпрабаваньнямі цяперашнія пакаленьні. Што датычна Беларусі, для яе вельмі важны прыклад Прыбалтыкі, нават Украіны, якія перажылі падобныя цяжкасьці, але знайшлі зь іх выйсьце. Беларусь жа робіць выгляд, што ў яе ёсьць уласнае выйсьце, якое палягае ў руху назад, дзе быццам бы было лепей. Але пры гэтым забываюцца на тое, што таму і зруйнаванае мінулае, што існаваньне ў ім было не аптымальным, а набліжалася да катастрофы. Значыць, трэба наперадзе шукаць выйсьце з катастрофы, а не вяртацца назад, каб паўтарыць яе зноўку». (1996)
Укладаньне цытат — Сяргей Навумчык.
Быкаў на Свабодзе: чытайце і слухайце
Народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў (1924–2003) стаяў у першых шэрагах дэмакратычнага руху за нацыянальнае адраджэньне ў Беларусі. Ён удзельнічаў у стварэньні Беларускага народнага фронту (1988) і Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» (1990), Беларускага Хэльсынскага камітэту (1995) і Беларускага ПЭН-цэнтру (1995). Пасьлядоўны крытык Аляксандра Лукашэнкі, Быкаў стаў сымбалем змаганьня зь ягоным аўтарытарным рэжымам. У 1995-м, пасьля гвалтоўнага разгону галадоўкі апазыцыйных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце, ён заявіў аб «прэлюдыі фашыстоўскага перавароту», прадказаўшы, што «краінай закіруе прэзыдэнцкая хунта».
Васіля Быкава, якога многія беларусы лічылі «сумленьнем нацыі», прыбралі зь дзяржаўных выданьняў, ягоныя кнігі перасталі друкаваць у дзяржаўных выдавецтвах. Пісьменьніка, намінаванага на Нобэлеўскую прэмію ў літаратуры, прапагандысты шальмавалі, вымусіўшы ехаць у эміграцыю. На Беларусь ён вярнуўся цяжка хворым, усяго за месяц да сьмерці. Пахаваньне Быкава ператварылася ў шматтысячны жалобны мітынг праз цэнтар Менску пад бел-чырвона-белымі сьцягамі.
Апошнія 15 гадоў свайго жыцьця Радыё Свабода стала ці не асноўным каналам звароту Быкава да свайго народу. Нашыя слухачы першыя знаёміліся зь яго новымі творамі, а таксама думкамі, ацэнкамі і прагнозамі.
«Быкаў на Свабодзе» (2005): чытаць кнігу (PDF)
Інтэрвію, выступы беларускага клясыка на Радыё Свабода ў 1991–2003 гг., лісты, малюнкі, фота і ўспаміны. «Надвячоркам кожнага дня я ўключаю прымач і шукаю „Свабоду“. Тое сталася звычкай і патрэбай душы».
«Быкаў на Свабодзе» (2004): слухаць аўдыёдыск
Збор выступаў клясыка беларускай літаратуры ў этэры Радыё Свабода
«Доўгая дарога дадому» (2010): слухаць аўдыёкнігу
Кніга мэмуараў народнага пісьменьніка Беларусі гучыць у аўтарскім выкананьні. Запіс зроблены ў 2002 годзе ў Празе ў студыі Радыё Свабода. Працягласьць гучаньня — 6 гадзін і 22 хвіліны, тыя самыя лічбы пазначаюць і дату сьмерці Васіля Быкава — 22 чэрвеня.