Пэўную канкрэтную дату нараджэньня беларускай нацыянальнай валюты вызначыць немагчыма: працэс адбываўся ў некалькі этапаў. Ды і сама гісторыя беларускай грашовай адзінкі — гэта шлях шматпакутны, поўны драматызму, у якім перапляталіся заканамернасьці і нечаканасьці.
Кавалер за паўталера і права на частку фондаў СССР
Ідэя ўвядзеньня беларускай грашовай адзінкі (ці, як тады часта казалі, «уласнай валюты») на афіцыйным узроўні ўпершыню была заяўленая ў праекце Дэклярацыі аб дзяржаўнай незалежнасьці, вынесенай дэпутатамі БНФ на першую сэсію Вярхоўнага Савету ў пачатку чэрвеня 1990 году. Абсалютнай большасьці дэпутатаў гэта падалося абсурдам — як, напрыклад, стварэньне ўласнага войска дый увогуле абвяшчэньне дзяржаўнай незалежнасьці. Але тады былі часы, калі дзень часам быў варты году, і празь некалькі тыдняў дэпутаты-камуністы пагадзіліся з ідэяй БНФ.
Праўда, істотна яе зьмяніўшы. У назоў Дэклярацыі замест «незалежнасьці» ўпісалі «сувэрэнітэт», а ў палажэньні пра ўласную грашовую адзінку слова «стварае» замянілі на «мае права».
У канчатковым выглядзе сказы ў артыкуле 5 Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце гучалі гэтак:
«Рэспубліка Беларусь утварае Нацыянальны банк, падпарадкаваны Вярхоўнаму Савету рэспублікі, стварае сваю фінансава-крэдытную сыстэму, пацьвярджае права ўласнасьці на спэцыялізаваныя банкі, якія знаходзяцца на яе тэрыторыі на момант прыняцьця гэтай Дэклярацыі, арганізуе ўласныя падатковую і мытную службу, мае права на стварэньне ўласнай грашовай сыстэмы».
А цяпер тое, што для тых, хто не чытаў тэкст Дэклярацыі, можа падацца неймаверным. Гэта і сапраўды было неймаверна сьмелым на тыя часы, а на цяперашнія дык выглядае яшчэ сьмялейшым.
У тым жа артыкуле канстатавалася наступнае:
«Рэспубліка Беларусь мае права на сваю долю ў агульнасаюзнай маёмасьці адпаведна ўнёску беларускага народу і як рэспубліка-заснавальніца Савецкага Саюзу, якая была яго правадзейным суб’ектам, мае права на сваю долю ад дыямэнтавага, валютнага фондаў і залатога запасу СССР».
Абстрактна кажучы, пры распадзе СССР Беларусь магла б паспрачацца, каму павінны належаць дыямэнт «Шах» альбо вялікая карона Расейскай імпэрыі, якія знаходзіліся (і цяпер знаходзяцца) у „Алмазным фондзе“ ў Маскве. Альбо патрабаваць кампэнсацыі за «сваю» ў іх долю. І калі яшчэ можна тэарэтычна дапусьціць, што Шушкевіч здольны быў узьняць гэтае пытаньне перад Ельцыным, дык у выпадку з Лукашэнкам і гаспадаром Крамля падобнае выглядае неверагодным.
Каранацыйныя атрыбуты з Алмазнага фонду РФ (раней - Алмазны фонд СССР).
Ну, а калі разважаць не абстрактна, а прагматычна, фрагмэнты гэтых фондаў і залатога запасу мусілі стаць забесьпячэньнем вартасьці беларускіх грошай. Але толькі часткова. У 1990 годзе Беларусь мела добры эканамічны патэнцыял, з разгалінаванай навуковаёмістай вытворчасьцю, моцным аграсэктарам і найвыгаднейшым, як бы цяпер сказалі, лягістычным становішчам. Пры ўмове правядзеньня эканамічных рэформаў беларуская валюта мела добрыя шанцы ўмацавацца і пазьней зрабіцца канвэртавальнай.
Такую эканамічную праграму (з увядзеньнем права прыватнай уласнасьці на зямлю) і падалі ўвосень 1990-га экспэрты Апазыцыі БНФ на другую сэсію Вярхоўнага Савету, але яе адкінула парлямэнцкая большасьць.
А які назоў мусіў быць у беларускіх грошай?
Зянон Пазьняк прапанаваў ужыць слова «талер» — гэтак, як у старажытных беларускіх землях. Летам 1990 году ў артыкуле ў штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва» ён даў грунтоўнае палітычнае і гістарычнае абгрунтаваньне, а таксама прывёў прыклад з фальклёру:
Знайшлі дзеўкі паўталера
І купілі кавалера.
“Зайчыка” падстрэльвае расейскі рубель
Аднак і пасьля абвяшчэньня незалежнасьці ў жніўні 1991-га, і пасьля канчатковага распаду СССР праз падпісаньне Віскулёўскіх пагадненьняў Вярхоўны Савет не сьпяшаўся ўводзіць нацыянальную валюту. Стэнаграма сэсій Вярхоўнага Савету зафіксавала дзясяткі выступаў дэпутатаў БНФ з патрабаваньнем увесьці ўласныя грошы. Але гэтыя заклікі ня мелі выніку.
Паспрыялі, як гэта часта здаралася, вонкавыя абставіны. У Расеі пачаліся так званыя гайдараўскія рэформы, цэны вырасьлі ў дзясяткі разоў. У Беларусі прадукты і тавары былі таньнейшыя, іх пачалі вывозіць у Расею. У мэтах «абароны спажывецкага рынку» ў траўні 1992 году былі ўведзеныя разьліковыя білеты Нацыянальнага банку, якім, аднак, ня быў нададзены статус нацыянальнай валюты. На купюрах былі выявы зьвяроў, з гэтай прычыны ў народзе яны атрымалі назоў «зайчыкі». Але адначасна зь імі ў незалежнай Беларусі ўжываўся савецкі рубель.
Разьліковыя білеты Нацыянальнага банку, 1992 год.
У канцы ліпеня 1993-га, не папярэдзіўшы іншыя савецкія рэспублікі, дзе меў хаджэньне савецкі рубель, Крэмль абвясьціў грашовую рэформу. Замест ранейшых уводзіліся новыя банкноты, прычым абмен старых на новыя адбываўся ў эквіваленце ня больш чым 100 даляраў на аднаго чалавека. Дэ-факта беларускі „зайчык“ набываў статус адзінага законнага платнага сродку, аднак яго курс да расейскага рубля імгненна абрынуўся.
«У гэтых умовах кіраўніцтва Беларусі так і не наважылася прыняць рашэньне пра ўвядзеньне нацыянальнай валюты, хоць інтарэсы нашай дзяржавы пільна вымагаюць такога кроку», — прагучала ў тыя дні заяве Сойму БНФ.
Больш за тое. Старшыня праўленьня Нацыянальнага банку Станіслаў Багданкевіч заявіў, што ёсьць намер аб’яднаць грашовыя сыстэмы Беларусі і Расеі — зразумела, на карысьць расейскага рубля, і ў такім разе з 1 студзеня 1994 году «зайчык» меўся спыніць існаваньне. Гэта было б адкатам назад, у СССР. А рэальна — пачаткам уваходу ў РФ.
Махінацыі на розьніцы курсаў і штучнай інфляцыі
Не жадаючы ўводзіць паўнавартасную нацыянальную валюту, людзі пры ўладзе і блізкія да іх асобы рабілі неблагі бізнэс на штучна ўведзенай ў Беларусі розьніцы курсаў наяўнага і безнаяўнага расейскага рубля. Вось фрагмэнт артыкулу супрацоўніка Кантрольнай палаты, дэпутата Віталя Малашкі ў газээце «Свабода», у якім адмову ад увядзеньня нацыянальнай валюты ён тлумачыў карупцыйнымі схемамі.
«Маючы добрыя сувязі і спрыт, можна рабіць грошы, зусім нічога не вырабляючы — не купляючы і не прадаючы. Тут галоўнае ўважліва сачыць за сюрпрызамі, якія падкідвае наш Нацыянальны банк.
Увесну Нацыянальны банк абвясьціў курс безнаяўнага расейскага рубля да беларускага 1:2, і паехалі наяўныя ў Расею цэлымі валізамі: давёз да Смаленску мільён, пераводзь назад празь Беларусь пад падстаўную фірму, і на тваім рахунку ўжо два мільёны, абнаявіў — вязі зноў, і будзе чатыры. Галоўнае мець наяўнымі расейскімі рублямі, а гэта ўвесну пры паралельным хаджэньні грошай было няцяжка. Навошта нешта вырабляць, сеяць, жаць?
... Або згадайце летні жарт, калі курс безнаяўнага даляра быў штучна падняты да 2000 рублёў, гэта ў той час, калі на „чорным рынку“ наяўны даляр каштаваў 1100–1250 руб.
Парадаксальная сытуацыя: ува ўсім сьвеце наяўныя і безнаяўныя грошы каштуюць аднолькава, а ў нас можна было купіць на рынку даляры, прадаць іх банку па безнаяўным курсе, атрымаць чэк і абмяняць яго ў краме на наяўныя грошы (за пэўны хабар). А потым ізноў ісьці на рынак і купляць даляры, каб ізноў здаць іх у банк... Таму, калі Нацыянальны банк у канцы жніўня падняў курс даляра да 2800 руб., а расейскі рубель зафіксаваў на ўзроўні 1:1,5, шмат што стала зразумелым.
Складваецца ўражаньне, што „музыку“ Нацыянальнаму банку нехта замаўляе. Але ж не спэцыяльна дзеля карысьці дробных валютчыкаў і „чаўночнікаў“ нашая фінансавая сыстэма выпісвае такія піруэты, дарэчы, магчымыя толькі ва ўмовах рублёвай зоны. У краінах, якія ўвялі свае валюты (Эстонія, Латвія), такіх афэраў не назіраецца» («Свабода» № 10, верасень 1993).
Яшчэ больш паказальны аповед мэдыя-мэнэджара і бізнэсоўца Пятра Марцава журналістцы Сашы Раманавай, якая пазьней напісала пра яго кнігу. Марцаў узгадвае гутарку зь вядомай у той час кіраўніцай буйнога банку (мы вырашылі апусьціць канкрэтныя прозьвішчы, але ў кнізе яны названыя).
«— Пётра, чаму вы не бераце ў мяне крэдыт?
Я кажу:
— Ну як? Гэта ж працэнты трэба плаціць. З сваімі грашыма лягчэй працаваць.
Тут яна ўпершыню дала мне зразумець, як працуе банк.
— Вазьміце ў мяне крэдыт на мільён даляраў.
— І куды мне яго ўкласьці? У мяне ўжо ўсё расьпісана, цяпер лішніх угодаў няма.
— А вы проста вазьміце, у рублях. І канвэртуйце, перавядзіце ў валюту.
— Ну?
— Больш нічога не рабіце.
Банкірка [...] растлумачыла мне, што грошы можна зарабляць проста з грошай. Канвэртуеш рублёвыя рэсурсы, а калі курс рубля падае, прадаеш траціну даляраў і закрываеш крэдыт. Усё астатняе застаецца ў цябе. [...] навучыла мяне зарабляць на інфляцыі, ня робячы нічога. Натуральна, нейкімі грашыма я дзяліўся зь ёй і з [...], які ў той час быў старшынём банку. Тады ж нічога не было: ні страхавых кампаніяў, ні заставаў — можна было падаць банку любую фальшывую дамову, даць банкіру „адкат“ памерам 10% ад сумы і, атрымаўшы крэдыт, узяць і зваліць. Мы так і рабілі» (Саша Романова. Марцев. Вільня: Logvіno lіteratūros namaі, 2016. С. 136–137).
На штучна ўтворанай розьніцы курсаў і інфляцыі тыя, хто меў доступ да крэдытаў, рабілі гіганцкія капіталы. Пераважна гэта былі асобы, блізкія да кіраўніцтваў банкаў і выканаўчай улады, якую ўзначальваў Вячаслаў Кебіч. Але ня толькі: пагрэлі рукі і некаторыя з кіраўнікоў Вярхоўнага Савету. Дайшло да таго, што старшыня парлямэнцкай плянава-бюджэтнай камісіі Раман Унучка зрабіўся старшынём праўленьня аднаго з камэрцыйных банкаў. Сытуацыя абурыла Станіслава Шушкевіча, але ўсё, што ён мог зрабіць, — заклікаць да сумленьня.
Вынікам такога «бізнэсу» на штучна ўтворанай розьніцы курсаў (якая падштурхоўвала інфляцыю) і адмовы ад увядзеньня паўнавартаснай нацыянальнай валюты, на якім настойвала парлямэнцкая Апазыцыя БНФ, было паглыбленьне эканамічнага крызісу, усё больш дынамічная інфляцыя, расчараваньне людзей у дэмакратычных рэформах (якіх, у істоце, не было) і рост настальгіі па часах СССР.
Кебіч і Лукашэнка спрачаюцца, хто спрытнейшы
12 красавіка 1994 году была падпісаная Дамова пра аб’яднаньне грашовых сыстэмаў Беларусі і Расеі. Старшыня праўленьня Нацыянальнага банку Станіслаў Багданкевіч таксама паставіў подпіс, аднак зрабіў у дакумэнце агаворку, якая юрыдычна дазваляла заблякаваць такое абʼяднаньне. Курс беларускага рубля да расейскага на той момант быў 2,19:1, аднак Кебіч паабяцаў, што яму ўдасца пераканаць Крэмль для грамадзян зрабіць курс 1:1.
Тэма ўводу расейскага рубля была адной з галоўных у дэбатах кандыдатаў у прэзыдэнты Вячаслава Кебіча і Аляксандра Лукашэнкі: кожны абяцаў зрабіць гэта як найхутчэй.
Фотаздымак Сяргея Грыца, газэта "Свабода", 1994 год
За некалькі дзён да галасаваньня Менск наведаў расейскі прэм’ер Віктар Чарнамырдзін (тады ў газэце “Свабода” зьявіўся знакаміты здымак пацалунку беларускага і расейскага прэм’ераў). Кебіч заявіў, што Чарнамырдзін паабяцаў яму “вось-вось” эшалёны з расейскімі рублямі.
Лукашэнка саркастычна пытаўся: ну і дзе ж яны, абяцаныя рублі? Сам ён абяцаў, што пры ім расейскі рубель будзе ўведзены гарантавана і хутчэй, чым калі б перамогу на выбарах атрымаў Кебіч.
Тое, што канчатковы ўваход Беларусі ў зону расейскага рубля азначае як мінімум канец яе эканамічнага сувэрэнітэту, абодвух ня надта турбавала.
Абяцаньньні, як вядома, ня спраўдзіліся.
Чаму на купюрах не было Каліноўскага
А ў Нямеччыне ўжо былі аддрукаваныя сапраўдныя беларускія грошы — з партрэтамі Скарыны, Купалы, Коласа, Багдановіча, з выявамі помнікаў старажытнага дойлідзтва, зь бел-чырвона-белым сьцягам і «Пагоняй». Казалі, што абʼём эмісіі важыць 400 тонаў. Аднак зь іх увядзеньнем цягнулі.
У траўні 1995 году «Пагоня» і бел-чырвона-белы сьцяг былі замененыя на змадыфікаваныя БССРаўскія сымбалі.
Станіслаў Багданкевіч быў вызвалены ад пасады кіраўніка Нацбанку, старшынёй праўленьня была прызначаная Тамара Віньнікава.
Паводле расьсьледаваньня журналістаў газэты «Комсомольская правда в Беларуси», Віньнікава запыталася ў адмыслоўцаў, ці магчыма на купюрах «запячатаць» (цяпер бы сказалі — «заблюрыць») «Пагоню» і бел-чырвона-белы сьцяг. Бо калі подпіс Багданкевіча яшчэ можна было дапусьціць, дык сымбалі — ні ў якім разе. Ёй адказалі, што таньней надрукаваць новыя купюры.
Віньнікава прыняла рашэньне. Усе грошы, выраб якіх у Нямеччыне, паводле пэўных зьвестак, абышоўся ў 10 мільёнаў даляраў, быў зьнішчаны, усе 400 тонаў эмісіі.
Некалькі гадоў таму камплект грошай з «Пагоняй» і бел-чырвона-белым сьцягам быў выстаўлены на аўкцыёне Stack’s Bowers Galleries з стартавай цаной у 6 тысяч даляраў.
На завяршэньне — пра тое, як кіраўніцтва Нацыянальнага банку выбірала кандыдатуры нацыянальных дзеячоў для партрэтаў на купюрах.
«На адной з купюраў хацелі зьмясьціць партрэт Каліноўскага, — прыгадваў журналістам Станіслаў Багданкевіч. — Але хтосьці на нарадзе выказаў думку, што Каліноўскі быў бандытам і рабаваў банкі. Абмеркаваўшы гэта, мы вырашылі пакуль не ўключаць яго ў сэрыю».