Дыктатар сыдзе — дыктатура застанецца? Чым скончыцца спроба стварыць «калектыўнага Лукашэнку»

І ня першы, хто, рыхтуючы свой сыход, ня хоча прызначаць пераемніка, а спрабуе захаваць у недатыкальнасьці дэспатыю і сваё «гістарычнае» месца ў ёй, стварыўшы сыстэму калектыўнага кіраваньня таталітарным рэжымам (у нашым выпадку — гэткага «калектыўнага Лукашэнку»). Ці атрымаецца?

Дзеля чаго на працягу апошняга году праводзяцца рознага кшталту маніпуляцыі з Канстытуцыяй, паўнамоцтвамі «усебеларускага народнага сходу», партыйным будаўніцтвам і г.д. І сам дыктатар, і набліжаныя да яго саноўнікі гэта не асабліва хаваюць. Тэрмін «калектыўны Лукашэнка» ўжо адкрыта гучыць у галоўным рупары афіцыйнай прапаганды — газэце «СБ. Беларусь сегодня» (18.11.2022):

«Беларусі дастаўся лідэр сусьветнага маштабу, так здарылася, пашанцавала нам. У многіх крутых момантах сучаснай гісторыі ён нас вывозіў — бясспрэчна. Зараз надышла пара заклапаціцца пытаньнем: як на будучыню стварыць „калектыўнага Лукашэнку“? УНС і павінен гэту функцыю ўзяць на сябе. Цяпер трэба прапісаць правілы — і ня думаць пра сябе. Менавіта таму, што наш лідэр пра сябе ня думае».

Усебеларускі народны сход, 11 лютага 2021

Відавочна, ставіцца на мэце, каб пасьля таго, як Лукашэнка сыдзе, створаная ім сыстэма засталася ў выглядзе своеасаблівага «калектыўнага Лукашэнкі», які захавае бяз зьменаў усе ейныя адметнасьці — адсутнасьць сумленных выбараў, незалежнага суду, дэмакратычных свабодаў. Але пры гэтым ня будзе пэрсаналізаваная ў асобе аднаго бясспрэчнага ўладара, дыктатара.

Лукашызм без Лукашэнкі?

З рацыянальнага пункту гледжаньня гэта выглядае даволі дзіўным. Ну сапраўды, чаму б загадзя не прызначыць пераемніка — новага, маладзейшага дыктатара зь ліку пасьлядоўных аднадумцаў і паплечнікаў, самых правераных, запэцканых агульнымі авантурамі і злачынствамі? Гэтага, аднак, у дыктатарскіх рэжымах часта не здараецца. Тут варта мець на ўвазе некаторыя псыхалягічныя асаблівасьці асобаў, якія дзесяцігодзьдзямі ўтрымліваюць аднаасобную неабмежаваную ўладу.

Аляксандар Лукашэнка на сустрэчы з праўладнымі журналістамі

Працяглы час існуючы ў атмасфэры ўсеагульнага ўсхваленьня і ўзьвялічваньня, яны, відавочна, і самі ўрэшце пачынаюць верыць ва ўласную выключную ролю, надзвычайную гістарычную місію. І проста ня бачаць побач з сабой нікога вартага, роўнага сабе. Сама думка пра тое, што нехта канкрэтны (маладзейшы, жвавейшы, спрытнейшы) можа стаць на ягонае месца, зрынуць яго з п’едэстала, выкрасьліць з гісторыі і памяняць курс, выклікае непрыманьне і адмаўленьне.

Асьцярогі такія, што праўда, маюць пад сабой грунт. Тое, што патэнцыйны пераемнік сёньня клянецца табе ў вернасьці, ловіць кожнае слова і лісьліва зазірае ў вочы, зусім не засьцерагае ад таго, што, прыйшоўшы да ўлады, ён жа ня стане зьнішчаць твае помнікі і партрэты, выкрэсьліваць імя з падручнікаў і выкрываць усе твае злачынствы і злоўжываньні. Яркі казахстанскі прыклад ва ўсіх навідавоку. Нурсултан Назарбаеў яўна разьлічваў на тое, што ўласнаручна прызначаны ім удзячны пераемнік Касым-Жамарт Такаеў захавае ў недатыкальнасьці і створаную ім сыстэму, і ўсе прывілеі ягонай вялізнай сям’і, і створаны ім культ першага прэзыдэнта незалежнага Казахстана. Атрымалася ўсё, аднак, зусім па-іншаму. І так звычайна здараецца пасьля працяглых пэрыядаў аднаасобных дыктатур.

Боязь пераемніка

Адметны факт 70-гадовай савецкай гісторыі: ніводзін з камуністычных дыктатараў не падрыхтаваў сабе пераемніка. Хоць, напрыклад, і Ленін, і Сталін у апошнія гады жыцьця яўна адчувалі, што справа набліжаецца да непазьбежнага фіналу. І ўсё ж уявіць кагосьці на сваім правадырскім месцы ні адзін, ні другі ўпарта не хацелі (ці не маглі). Прынамсі, з рашэньнем зацягвалі да апошняй магчымасьці — гэтак жа, як зацягвае зь ім Лукашэнка. І гэтак жа, як Лукашэнка, ня бачылі на сваім месцы нікога вартага, а надзеі на захаваньне дыктатарскага рэжыму ўскладалі на нейкага «калектыўнага пераемніка».

У савецкі час гэта была дакладная прыкмета: загаварылі пра «калектыўнае кіраўніцтва» — значыць, пара разьвітвацца са старым дыктатарам і варта чакаць дыктатара новага. Пэрыяд «калектыўнага кіраўніцтва» ў Савецкім Саюзе заўсёды быў непрацяглым, кароткім, пераходным. Гэта толькі здавалася, што новым правадырам, якія ля труны ці падчас змовы супраць ранейшага дэспата падзялілі ўладу паміж сабой, удасца ў далейшым мірна суіснаваць і сукіраваць. У рэальнасьці мірнага суіснаваньня адразу некалькіх правадыроў ніколі ў савецкай гісторыі не атрымлівалася. Узаемныя падозраньні, інтрыгі, падседжваньні пачыналіся ці не адразу пасьля пахаваньня папярэдняга дыктатара.

Каму ледаруб у сьпіну, каму — кулю ў патыліцу

Стваральнік камуністычнай дыктатуры Ўладзімір Ленін, ужо быўшы безнадзейна хворым, не ўстаючы з ложка і прадчуваючы свой блізкі адыход, таксама ўскладаў надзею на «калектыўнае кіраўніцтва». У сваім «палітычным запавеце» («Лістах да зьезду» 1922-1923 гадоў) настойваў «на павелічэньні колькасьці членаў ЦК да 50 ці нават 100 чалавек, каб сваім кампактным ціскам яны маглі стрымліваць цэнтрабежныя тэндэнцыі ў Палітбюро»; засьцерагаў ад нэгатыўных рысаў характару Сталіна («Сталін, зрабіўшыся генсекам, засяродзіў у сваіх руках неабдымную ўладу, і я ня ўпэўнены, ці здолее ён дастаткова асьцярожна карыстацца гэтай уладай»). У сваім запавеце правадыр пералічыў і іншых сваіх галоўных паплечнікаў, якія маглі прэтэндаваць (і прэтэндавалі) на ўладу: Троцкага, Каменева, Бухарына, Зіноўева, Пятакова.

Іосіф Сталін, Мікалай Бухарын (зьлева направа) і іншыя палітычныя дзеячы на трыбуне Маўзалея, 1929 год

Нікога канкрэтна сваім пераемнікам ён не назваў. Відавочна, меў спадзеў на тое, што пасьля яго будзе не правадыр, а нейкі «калектыўны партыйны розум», які захавае ленінізм бязь Леніна, дыктатуру без дыктатара. Не атрымалася. Усіх пералічаных у ленінскім запавеце (акрамя Сталіна) напаткаў трагічны лёс: калі не ледаруб у сьпіну, дык куля ў патыліцу. Усе без выключэньня былі абвешчаны «ворагамі народа», «здраднікамі», «шпіёнамі» і «наймітамі імпэрыялізму». Бо ўсе яны былі перашкодай для аднаасобнай улады Сталіна.

Леў Троцкі незадоўга да забойства ледарубам у Мэксыцы

Тры мядзьведзі ў адным берлагу

У 1953-м настала чарга Сталіна. Ці доўга пасьля сьмерці «вялікага правадыра» праіснаваў «трыюмвірат» Малянкоў — Бэрыя — Хрушчоў? Здавалася б, пра ўсё дамовіліся, усё падзялілі яшчэ ля сталінскай труны. У кожнага свая немалая дзялянка, свой цэнтар сілы (Малянкоў — урад, Хрушчоў — партыйны апарат, Бэрыя — сілавыя ведамствы). Усё рассыпалася ўжо празь некалькі месяцаў: тры мядзьведзі не маглі ўжыцца ў адным дыктатарскім берлагу. Не пасьпелі савецкія грамадзяне разьвесіць на сьценах новыя партрэты ў правільнай пасьлядоўнасьці, вывучыць імёны новых правадыроў, якія нібыта пачалі ажыцьцяўляць «калектыўнае кіраўніцтва», як 26 чэрвеня 1953 года Берыя быў абвешчаны шпіёнам і здраднікам і неўзабаве расстраляны.

Пахаваньне Сталіна: В. Молатаў, М. Булганін, Л. Кагановіч, К. Варашылаў, Г. Малянкоў, М. Швернік, Чжоў Эньлай, Л Берыя, А. Мікаян, Н. Хрушчоў, П. Юдзін праходзяць за труной з целам І. Сталіна. Масква, 1953

Малянкову ўдалося пратрымацца даўжэй. Але і ён у 1955-м страціў высокую пасаду «за дапушчаныя памылкі», а ў 1957-м і ўвогуле быў абвінавачаны ў змове, стварэньні «антыпартыйнай групы» і разам зь іншымі колішнімі сталінскімі наркамамі Молатавым, Кагановічам «и примкнувшим к ним Шепиловым» быў абвешчаны здраднікам. На шчасьце для іх, часы ўжо былі адносна вэгетарыянскімі: апала для Малянкова скончылася не расстрэлам і не ГУЛАГам, а ўсяго толькі пасадай дырэктара электрастанцыі недзе ў Сібіры, выключэньнем з партыі і далейшым непрыкметным пэнсіянэрскім жыцьцём у маскоўскай двухпакаёвай кватэры.

Мікіта Хрушчоў на фоне свайго партрэта ў Ташкенце, 1962

Хрушчоў перамог усіх, але ў далейшым страціў пільнасьць. Брэжнеўска-шалепінская змова супраць Хрушчова ў 1964 годзе таксама першапачаткова аздаблялася рыторыкай пра «барацьбу з валюнтарызмам» і «аднаўленьне ленінскіх прынцыпаў калектыўнага кіраўніцтва». Рухавікі змовы — «маладыя ваўкі» Шалепін і Сямічасны (адзін былы, а другі — дзейны кіраўнік КДБ СССР) самі рваліся да ўлады, а Брэжнева лічылі часовай, пераходнай фігурай, гэткім прастачком, якім разьлічвалі маніпуляваць. Але пасьля таго, як змова ўдалася і Хрушчоў быў адхілены ад улады, паступова, як і звычайна ў савецкім кіраўніцтве, усчалася грызьня паміж пераможцамі за тое, хто ў Крамлі галоўны. У выніку перамог Брэжнеў — і «маладых ваўкоў» напаткала апала. У 1967 годзе Сямічасны з пасады ўсёмагутнага кіраўніка КДБ СССР вымушаны быў на доўгія гады зьехаць на другарадную пасаду ў Кіеў, а Шалепін з адной з галоўных партыйных пасад быў кінуты «на прафсаюзы» (кіраўніком ВЦСПС). Нягледзячы на параўнальна малады ўзрост, вярнуцца ў Крэмль ім ужо ніколі не ўдалося.

Леанід Брэжнеў на зьезьдзе КПСС, 1971

Адметна тое, што ўсе гэтыя (і многія іншыя) вырашальныя для партыі і краіны рашэньні дружна (а найчасьцей і аднагалосна) падтрымліваліся на пленумах ЦК, зьездах КПСС і сэсіях Вярхоўнага Савета. Па-іншаму ў таталітарнай сыстэме, дзе любыя калегіяльныя органы служылі толькі дэкарацыяй, не было і быць не магло.

Паслухмяная машына для галасаваньня

Даволі дзіўна, што ў вырашальны момант дыктатарскай кар’еры, пры набліжэньні свайго непазьбежнага адыходу, правадыры ўскладаюць такія надзеі на «калектыўнае кіраўніцтва» — ці то на ЦК партыі, ці то сынкліт наркомаў, ці то на «ўсебеларускі народны сход». Самі ўсё жыцьцё ні ўва што ня ставячы дэмакратычныя працэдуры, законы і Канстытуцыю, усе палітычныя праблемы прывыкшы вырашаць з дапамогай гвалту, сілы і закулісных інтрыг, чамусьці разьлічваюць, што пасьля іх нехта будзе сьвята выконваць прапісаныя імі правілы і працэдуры.

Вось Лукашэнка разважае пра тое, што будзе пасьля яго:

«Уявіце, прэм’ер-міністар у выпадку адыходу прэзыдэнта праводзіць прэзыдэнцкія выбары (ён павінен арганізаваць як выканаўца абавязкаў прэзыдэнта). Бюджэт, эканоміка, фінансы і іншае аказваюцца ў адных руках. Так? Гэтак. Вынік амаль наканаваны пры любой дэмакратыі... Гэта, мусіць, не зусім правільна. Усё-ткі сыстэма стрымак-процівагаў. Павінны быць процівагі».

І якая «процівага» прыдумана? Так званы «ўсебеларускі народны сход», зь ідэяй якога Лукашэнка носіцца ўсе 28 гадоў свайго прэзыдэнцтва, амаль дакладна скапіяваны ім з колішніх зьездаў КПСС. Лічылася, што некалькі соцень адмыслова адабраных ва ўсіх рэгіёнах краіны перадавых рабочых, калгасьнікаў, вайскоўцаў і чыноўнікаў вызначаюць эканамічны і палітычны курс дзяржавы. У рэальнасьці гэта была паслухмяная машына для галасаваньня. Сабраныя такім чынам людзі былі гатовыя падымаць рукі за што заўгодна — за любое рашэньне, падрыхтаванае ў нетрах апарату ЦК і агучанае з трыбуны першай асобай. Учора галасавалі за татальную сталінскую калектывізацыю, сёньня — за скасаваньне культу асобы Сталіна, заўтра — за пабудову камунізму да 1980 года, пасьлязаўтра — за барацьбу з валюнтарызмам Хрушчова...

Леанід Брэжнеў і Пятро Машэраў, Менск, 1978

У свой час мне даводзілася сустракацца з дэлегатамі колішніх зьездаў КПСС. Самыя яркія ўражаньні, якія засталіся ў іх ад тых «эпахальных форумаў» — тое, у якіх шыкоўных гатэлях яны жылі, у якіх цудоўных рэстаранах харчаваліся і якія багатыя падарункі кожны зь іх атрымаў. Успаміны пра «лёсавызначальныя рашэньні», якія прымаліся на зьезьдзе, зводзіліся пераважна да фразы: «Усе галасавалі — і я галасаваў».

Каго ў адстаўку, каго — у турму

Якія б мудрагелістыя схемы ўладных «процівагаў» ні выдумляў Лукашэнка, якія б пераразьмеркаваньні паўнамоцтваў ні праводзіў і як бы ні маніпуляваў пасадамі і тытуламі сваіх набліжаных, ягоны сыход непазьбежна скончыцца «грызьнёй бульдогаў пад дываном» — жорсткай, бязьлітаснай, а магчыма, нават і крывавай барацьбой за ўладу паміж тымі, у чыім распараджэньні на момант яго адыходу будуць рэсурсы — сілавыя, фінансавыя, людзкія, прапагандысцкія. Хто гэта будзе — Галоўчанка, Качанава, Тэртэль, Кубракоў, Вальфовіч, Хрэнін ці Макей — вялікай розьніцы няма. Урэшце ўладу перахопіць той, хто акажацца больш спрытным, больш беспрынцыпным і больш жорсткім.

Аляксандар Лукашэнка з набліжанымі генэраламі. Менск, 2018

Адолеўшы «партнэраў у калектыўным кіраўніцтве» (каго ў адстаўку, каго — у турму, а каго — і на той сьвет), пераможца з прамяністай усьмешкай на твары выйдзе на трыбуну адмыслова скліканага дзеля гэтага «ўсебеларускага народнага сходу» і абвесьціць што-небудзь пра «поўную перамогу здаровых сілаў грамадзтва», «заканчэньне эпохі палітычнай нестабільнасьці», «аднаўленьне дэмакратычных прынцыпаў кіраўніцтва» і «пераадоленьне наступстваў таталітарызму Лукашэнкі». І ўсе 1200 дэлегатаў УНС дружна падымуць рукі — падтрымаюць, як заўсёды, аднагалосна. Пры той сыстэме, якую стварыў і імкнецца захаваць Лукашэнка, па-іншаму быць ня можа.

Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.