«Мы другі раз страцілі дом». Як беларусы ўцяклі ад рэпрэсій ва Ўкраіну і што робяць цяпер, калі ідзе вайна

Пасьля масавых пратэстаў супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў і гвалту сілавікоў у 2020 годзе беларусы вымушана выяжджалі за мяжу ад рэпрэсій. Многія — ва Ўкраіну.

«Настоящее время» пісала пра цяжкасьці, зь якімі сутыкаліся там палітэмігранты, але паступова праблемы з дакумэнтамі вырашаліся і для многіх Украіна пасьпела стаць другім домам. А потым пачалася вайна. Расея ўварвалася ва Ўкраіну, а расейскія ракеты ляцяць у тым ліку з тэрыторыі Беларусі.

«Беларусы зь сяброў ператварыліся ў пагрозу»

Дзьмітры Смірноў працаваў журналістам у TUT.BY — самым буйным незалежным інтэрнэт-СМІ Беларусі, якое ўлады закрылі ў траўні 2021 году. Яго галоўная рэдактарка Марына Золатава і некалькі супрацоўнікаў да гэтага часу ў СІЗА. Дзьмітрыю і ягонай жонцы Ірыне, фінансаваму мэнэджару выданьня, цудам удалося пазьбегнуць арышту.

«У канцы красавіка 2021 году жонцы ўзламалі Telegram. Хтосьці стварыў клон яе SIM-карты, атрымаў код і запусьціў акаўнт на іншых прыладах. Спэцыялісты сказалі, што зь верагоднасьцю ў 99% гэта зрабілі спэцслужбы. Мы вырашылі не выпрабоўваць лёс і зьезьдзіць у невялікі адпачынак у Кіеў. Узялі ўсяго два заплечнікі, торбу і паехалі, як мы тады думалі, на месяц, — апавядае Дзьмітры Смірноў. — А літаральна празь некалькі дзён TUT.BY закрылі, а каманду арыштавалі. Жонцы заблякавалі ўсе рахункі, і мы зразумелі, што калі вернемся, то, хутчэй за ўсё, нас таксама арыштуюць. Таму вырашылі застацца ў Кіеве».

Ірына адкрыла ў сталіцы Украіны ІП (стала індывідуальным прадпрымальнікам), а Зьміцер хутка знайшоў працу ва ўкраінскім СМІ, бо тады многія кампаніі ў знак салідарнасьці прапаноўвалі працу былым супрацоўнікам TUT.BY. Пара атрымала ВНЖ і ўжо зьбірала дакумэнты на пастаянны від на жыхарства (бацька Дзьмітрыя — родам з-пад Жытоміра), разумеючы, што ў найбліжэйшай пэрспэктыве ў Беларусь яны ня вернуцца.

Але 24 лютага пачалася вайна, якая перакрэсьліла ўсе пляны.

Наступствы абстрэлу Кіева расейскімі войскамі, 23 сакавіка 2022

«У 5:30 раніцы я прачнуўся ад выбуху. Як цяпер я разумею, гэта была зьбітая ракета, якая ляцела ў аэрадром. Раніцай мы ўбачылі, як суседзі цэнтралізавана выходзяць з заплечнікамі і валізкамі са сваіх дамоў. Украінцы былі гатовыя да гэтага. Там нават нават дзецям у школах раздавалі памяткі, што з сабой узяць, калі раптам пачнецца вайна. Я ж у гэта ня верыў да апошняга. Увечары 23 лютага мы зь сябрам сядзелі ў кавярні і я яго супакойваў, што ўсё будзе добра. А на наступны дзень убачыў на фота пабітую шыбу гэтай самай кавярні... — успамінае Дзьмітры. — Нам патэлефанавалі сябры і сказалі, што ёсьць магчымасьць выехаць у Польшчу. Мы зноў сабралі тыя ж два заплечнікі і торбу і ўжо другі раз пакінулі свой абжыты дом».

Па дарозе да мяжы ўздоўж усёй трасы было шмат валянтэраў, якія частавалі ўцекачоў кавай, гарбатай, бульбай, яйкамі, шашлыкамі. У школе, дзе Дзьмітры з жонкай спыніліся на начлег, мясцовыя жыхары таксама зладзілі хатнюю кухню і накармілі «першай, другой стравай і кампотам».

Салідарнасьць з уцекачамі незалежна ад нацыянальнасьцяў была вялізная, расказвае Дзьмітры. Але на мяжы яму давялося ўпершыню сутыкнуцца зь іншым стаўленьнем:

«Памежнік, даведаўшыся, што я беларус, паставіў мяне ў канец самай доўгай чаргі і сказаў: „Едзь да свайго Лукашэнкі. Скажы дзякуй, што ўвогуле прапусьцім“. Я паказваў свой ВНЖ, пасьведчаньне, што я журналіст украінскага СМІ. Не дапамагло. Было азьвярэньне да беларусаў», — успамінае Зьміцер.

Тады ж яны даведаліся, што ўсе рахункі грамадзян Беларусі, нават зарплатныя карткі тых, хто пасьпеў атрымаць ВНЖ, ва Ўкраіне заблякавалі.

«З аднаго боку — гнаны ўцякач, з другога — злыдзень. Але за што? Розьніца паміж намі і такімі ж уцекачамі-ўкраінцамі толькі ў тым, што яны першы раз за год страцілі свой дом, а я — ужо другі раз».

У Польшчы жонка Дзьмітрыя паспрабавала адкрыць рахунак у банку, але атрымала адмову: супрацоўнік банка паведаміў, што ейны «ўзровень пагрозы» складае 8 з 10.

«Яна расплакалася і выбегла. І потым пыталася ў мяне: „За што? У мяне заблякавалі рахункі ў Беларусі, закрылі рахункі ва Ўкраіне, цяпер не даюць адкрыць у Польшчы. Што я зрабіла? Што працавала ў незалежным СМІ, што двойчы кідала свой дом?“. Вось так беларусы зь сяброў раптоўна ператварыліся ў пагрозу 8 з 10». У пачатку сакавіка Дзьмітрыю ўсё ж удалося адкрыць рахунак, бо ня ўсе банкі ў Польшчы адмаўляюць беларусам.

З усяго перажытага за апошнія паўтара года гэтае адчуваньне сябе ізгоямі стала найбольш балючым, кажа журналіст:

«Маё сумленьне чыстае. Я да апошняга працаваў у СМІ, які пацярпеў за сумленную пазыцыю. Мне сорамна за беларускую ўладу, але я зь ёй сябе не асацыюю. Тым ня менш я разумею, што ў Кіеве ў найбліжэйшы час беларусам будзе вельмі складана, — лічыць Дзьмітры. — Я прыняў рашэньне звольніцца з украінскага СМІ. Мяне ніхто не прымушаў, рэдактар усё разумее і падтрымлівае. Але я не хачу, каб потым ім казалі: вось, маўляў, у вас беларус працаваў. Не атрымаецца цяпер беларусам і ўкраінцам размаўляць так сама, як да 24 лютага. Ды і потым, мусіць, таксама. Украінцы вернуцца дадому. У мяне ж, хутчэй за ўсё, такога шанцу ня будзе. Таму што пастаянна падсьвядома будзеш думаць, што да цябе ставяцца ня так, як раней, а гэта цяжка. Зь Беларусі мяне вырвалі, як зуб, з коранем і крывёй. Там у мяне засталася дачка ад першага шлюбу, мама, да якіх я не магу прыяжджаць. У Кіеве я пусьціў новыя карані, пакахаў, захацеў застацца — і мяне зноў вырвалі».

Пакуль жыцьцёвыя пэрспэктывы няясныя і стан прыгнечаны, Зьміцер з жонкай вырашылі жыць сёньняшнім днём:

«У нашай здымнай кватэры ва Ўроцлаве ёсьць памяшканьне зь дзьвюма сьценамі, якія адгароджваюць нас ад вуліцы, мэталічныя ралеты на вокнах і падземная паркоўка ў доме. І гэта ўсё, што мне цяпер трэба. Мой узровень плянаваньня сёньня — купіць тушаніны ў падземны гараж. Гэта бяз жартаў».

«Многім беларусам давядзецца доўга вучыцца гонару і самапавазе»

Акушэр-гінэколяг Станіслаў Салавей за ўдзел у пратэстах супраць фальсыфікацый выбараў і гвалту двойчы быў арыштаваны, адседзеў адміністрацыйны арышт, а потым зь ім не працягнулі кантракту. Да таго ж Станіслаў быў адным з арганізатараў незалежнага прафсаюзу мэдыкаў, а таму сур’ёзна баяўся за сябе і сваіх калегаў:

«Вельмі вымотвала ўсьведамленьне таго, што я магу трапіць у турму, што могуць быць катаваньні, каб прымусіць раскрыць актывістаў прафсаюзнага руху. Даходзіла да таго, што я трэнаваўся супрацьстаяць гэтым катаваньням. У мяне ёсьць фобія: я баюся ўтапленьня. Я ведаў, што сілавікі часам ужываюць катаваньне, апускаючы галаву чалавека ў ваду. І я проста мэтадычна вучыўся затрымліваць дыханьне як мага даўжэй. К вясьне 2021 году ў мяне быў аварыйны чамадан на чужой кватэры на выпадак экстраных уцёкаў. А к лету я ўжо паўсюль насіў з сабой зубную шчотку, бялізну на выпадак арышту».

Але арышту ўдалося пазьбегнуць: у 2021 годзе доктар пакінуў Беларусь і пераехаў ва Ўкраіну. Сёньня Станіслаў працуе ў клініцы ў Адэсе. Калі пачалася вайна, ён вырашыў застацца ў атакаванай краіне, каб дапамагаць украінцам у іхнай барацьбе.

«У мяне ёсьць від на жыхарства, ёсьць папера, дзе напісана, што я супрацоўнік клінікі, якая працягвае працаваць падчас вайны. Але ці будзе гэтага дастаткова вайсковаму патрулю? Ці будуць яны слухаць тлумачэньні чалавека з пашпартам краіны, з чыёй тэрыторыі да іх ляцяць ракеты? Патрульных наўрад ці зацікавіць тое, што я змагаўся з рэжымам Лукашэнкі. Але я ўсё роўна зраблю гэты крок у ноч і пайду. Крок за крокам трэба пераадольваць свае страхі, калі ведаеш, дзеля чаго гэта ўсё», — кажа Станіслаў Салавей.

Доктар лічыць, што страх і маўчаньне многіх ягоных калег падчас пратэстаў у Беларусі «сталі звёнамі аднаго ланцуга, якія прывялі да гэтай вайны». Ён расказвае, як некаторыя ягоныя калегі-мэдыкі ў Беларусі і сёньня посьцяць фатаздымкі з чыноўнікамі Лукашэнкі, «нібыта нічога не адбываецца», і абураны такой пазыцыяй.

«Расейцам давядзецца прайсьці доўгі шлях усьведамленьня таго жаху, які робіць іх армія, і раскаяньня ў гэтым. Гэта і будзе сапраўдная дэнацыфікацыя, якая і пакладзе сапраўдны канец гэтай вайне. А многім беларусам давядзецца доўга вучыцца гонару і самапавазе, бо бяз гэтага жыць зусім брыдка», — напісаў доктар на сваёй старонцы ў фэйсбуку.

«Быць беларусам у Беларусі — як украінцам у „ДНР“»

Праваабаронца Тацяна Гацура-Яворская ў дні беларускіх пратэстаў вывозіла параненых з вуліц, абʼяжджала лякарні і апытвала пацярпелых. Яе арыштавалі ў красавіку 2021 году праз крымінальнае абвінавачаньне ў арганізацыі беспарадкаў. Калі вярнулася зь СІЗА, даведалася, што ейнага мужа (грамадзяніна Ўкраіны) пабілі і разам з малалетнім сынам дэпартавалі зь Беларусі, а ёй забаранілі выезд з краіны. Тацяна ня бачыла сямʼю год. Знаходзячыся пад сьледзтвам, яна зноў выйшла пратэставаць на вуліцу 27 лютага 2022 году — на антываенны марш у цэнтры Менску — і была затрыманая. Пасьля допыту праваабаронцу адпусьцілі дадому. У сакавіку, калі ўжо ішла вайна, ёй удалося нелегальна, таемным шляхам пакінуць Беларусь і прыехаць да сямʼі ва Ўкраіну.

«За тыдзень вайны я зразумела, што не магу ня быць зь сямʼёй у гэтай бядзе. І, вядома, не магу ня быць яшчэ адным салдатам на ўкраінскім фронце ў гэтай нашай агульнай вайне. Таму што зараз зрынуць рэжым Лукашэнкі магчыма толькі пасьля перамогі Ўкраіны», — патлумачыла праваабаронца сваё рашэньне менавіта цяпер пераехаць зь Беларусі.

Цяпер Тацяна зь сямʼёй жыве ў горадзе Драгобыч Львоўскай вобласьці.

«Я адчуваю вялікае напружаньне ад невядомасьці і небясьпекі. Тут пакуль няма баявых дзеяньняў, але кожную ноч паветраныя трывогі, — расказвае яна. — Мы вырашылі не ўцякаць у падвалы, выдалілі аплікацыю на тэлефоне, таму што яна раве ноччу і будзіць. Лепш выспацца, чым марнаваць нэрвы на пастаянныя перабежкі ў сховішчы. Але шмат хто ў горадзе ўжо сьпіць у падвалах сваіх дамоў».

Тацяна Гацура-Яворская

«Да беларусаў тут насьцярожанае стаўленьне, асабліва да мужчын, іх узмоцнена правяраюць», — дадае Тацяна. Яна адзначае, што многія беларусы сёньня адчуваюць віну за тое, што адбываецца ва Ўкраіне, але сама яна яе не падзяляе:

«Я хутчэй адчуваю моцную прыкрасьць за позьняе прасьвятленьне грамадзтва. Усе гэтыя гады кіраваньня Лукашэнкі многія беларусы, ды і ўкраінцы, задавалі пытаньне, што дрэннага ў дыктатуры: маўляў, чысьціня, добрыя дарогі, чым вы не задаволеныя? Цяпер да многіх дайшло, чым страшная дыктатура. Дыктатары могуць разьвязаць вайну — і людзі ня змогуць на гэта ніяк паўплываць».

Таксама праваабаронца катэгарычна ня згодная з абвінавачваньнямі ў баязьлівасьці, якія гучаць у адрас беларусаў:

«На антываенны марш у Беларусі [27 лютага 2022 году] выйшла шмат людзей — я, шчыра, гэтага не чакала. Я ўбачыла, што, нягледзячы на няспынныя з 2020 году рэпрэсіі, у беларусах захоўваецца пратэставы патэнцыял: людзі не баяцца ні „сутак“, ні АМАПу і гатовыя выходзіць за каштоўнасьці. Украінцы не разумеюць, што быць беларусам у Беларусі — як быць украінцам у „ДНР“ ці „ЛНР“. Або як быць сёньня праўкраінскім актывістам у Херсоне, дзе крадуць людзей. У такім стане беларусы жывуць з жніўня 2020 году. Таму ўсе, хто там сёньня, — ніяк не баязьліўцы. Для мяне гэта самыя мужныя і прынцыповыя людзі, якія робяць усё, што ў іхных абмежаваных магчымасьцях».

Тацяна лічыць, што пачуцьцё віны лепей замяніць на пачуцьцё адказнасьці: «Мы павінны рабіць усё, што можам, каб выпраўляць сытуацыю». Сама яна зараз разам зь беларускай дыяспарай Італіі і Беларускім фондам мэдыцынскай салідарнасьці зьбірае сродкі для закупкі сыстэм вакуўмнай апрацоўкі ран для параненых украінскіх салдатаў.