«Неверагодны 2020-ы». Генадзь Коршунаў: «Паўставаньне гарызанталі»

#Беларусь2020

Літаральна для ўсяго сьвету 2020 год праходзіў пад знакам COVID-19 і тых канфліктаў, што ён выклікаў. Беларусь тут сталася пэўным выключэньнем, бо каранавірус ня проста вывеў спадыспаду насьпелыя супярэчнасьці, але спарадзіў сапраўдны сыстэмны крызіс. Менавіта так, і было б памылкай лічыць, што падзеі, якія цяпер акрэсьліваюцца як «#Беларусь2020», маюць толькі палітычныя падставы.

Іх карані значна глыбей, і вытокі трэба шукаць у першай палове 90-х мінулага стагодзьдзя, калі толькі закладаўся падмурак сучаснай беларускай дзяржаўнасьці.

Генадзь Коршунаў, сацыёляг, навуковы супрацоўнік Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту

На той час беларускае грамадзтва існавала ў даволі спэцыфічным фармаце разьмеркаванай, лякальнай сацыяльнасьці, дзе панавалі засяроджанасьць на паўсядзённым, пераважная каштоўнасьць інтарэсаў малой супольнасьці і абсэнтэістычнае стаўленьне да ўладаў. Да таго ж адсутнічалі згуртаваная эліта і агульнарэлевантны нацыянальны наратыў, а «грамадзянскае» было вылегчанае да тады яшчэ актуальнага савецкага эквіваленту падданства. То бок унутраных падстаў для паўнавартаснай праявы суб’ектнасьці грамадзтва (у тым ліку — палітычнай) адкрыта бракавала.

Праз усё гэта на першых прэзыдэнцкіх выбарах узьнікла і запрацавала своеасаблівая грамадзкая дамова з новай уладай, паводле якой апошняя атрымала амаль выключныя правы палітычнага суб’екта, а грамадзтва задаволілася падтрыманьнем пэўных стандартаў дабрабыту і бясьпекі. Гэта ня самая тыповая вэрсія сацыял-кансэрватызму, але і не беспрэцэдэнтны выпадак для грамадзтваў мадэрнова-індустрыяльнага тыпу, што функцыянуюць у межах збольшага вэртыкальна-герархічнай лёгікі.

Супрацоўнікі АМАП не прапускаюць жанчыну прайсьці праспектам Незалежнасьці ў бок плошчы Перамогі. У гэтым месцы адбываўся «ланцуг салідарнасьці». Менск, 19 чэрвеня 2020

Між тым гістарычны працэс разгортваўся сваім парадкам, і лёгіка заходняй цывілізацыі паступова пераходзіла ў новы фармат — лічбавы, які павольна, але няўмольна зьмяняў усе вымярэньні грамадзтва (ад паўсядзённай камунікацыі і лягістыкі, праз адукацыйныя і працоўныя практыкі, да эканомікі, палітыкі і культуры). На сацыяльным узроўні гэтыя зьмены тычыліся галоўным чынам арганізацыі сумеснай дзейнасьці, якая рабілася ўсё больш мабільнай, ініцыятыўнай, сеткавай, дэцэнтралізаванай і гарызантальнай, што выходзіла за межы вэртыкальна-герархічных структураў і пакрысе іх дэканструявала.

Дзякуючы высокаму ўзроўню чалавечага капіталу і блізкасьці да Эўропы беларускае грамадзтва было таксама ўключанае ў працэсы дыгіталізацыі (і чым далей, тым шчыльней), што было значным складнікам яго эвалюцыі. Дадатковымі чыньнікамі пазначанай дынамікі сталіся працяг урбанізацыі краіны, далейшы рост узроўню адукацыі і паскарэньне працэсаў зьмены пакаленьняў з прычыны высокіх тэмпаў тэхналягічнага разьвіцьця.

Тут трэба адзначыць, што ў пэўным сэнсе грамадзтва эвалюцыянавала нібы само па сабе ці нават насуперак уладам, якія і самі характарызаваліся значнай ступеньню рыгіднай гермэтычнасьці, і ў сваёй палітыцы вялі курс на кансэрвацыю становішча ў краіне шляхам даволі жорсткага ўтрыманьня рэтрасавецкіх стандартаў ва ўсіх сфэрах быцьця.

Жаночы пратэст ля Камароўскага рынку, Менск, 12 жніўня 2020

Да пэўнага часу такая рознаскіраваная дынаміка ня вельмі замінала сваім адэптам — нават калі ў сярэдзіне 2000-х гадоў улады пачалі скарачаць выдаткі на «сацыялку», чым часткова адступаліся ад сваіх абавязкаў па першапачатковай сацыяльнай дамове. У адказ на гэта грамадзтва проста пачало ўкладацца ў лічбавыя магчымасьці, раскручваць прыватны сэктар і нарошчваць гарызантальныя сувязі, усё больш каштоўнасна адрываючыся ад ХХ стагодзьдзя.

Насамрэч, складалася дзіўная сытуацыя — значная частка грамадзтва ўжо ўваходзіла ў лічбавую, інфармацыйную, постындустрыяльную фазу разьвіцьця, а ўлады заставаліся на прыступцы (у лепшым выпадку) «індустрыяльнага грамадзтва».

Цяжка казаць, колькі магло існаваць такое распаралельваньне краіны праз узаемнае адчужэньне ўладаў і грамадзтва, але ўсё вырашыў каранавірус. Менавіта яго першая хваля разбурыла былы парытэт, бо ня толькі выкрыла няздольнасьць уладаў адэкватна вырашыць праблему каранавірусу, але й актуалізавала лятэнтную датуль суб’ектывацыю грамадзтва — разуменьне сваёй адказнасьці за існую сытуацыю. Відавочна, інструмэнтальна-функцыянальным рыштункам гэтага працэсу сталі назапашаныя беларускім грамадзтвам гарызантальныя сувязі (прычым як унутры краіны, так і за яе межамі), якія шуганулі шэрагам спантанных ініцыятываў па падтрымцы мэдыкаў.

Тады, даўшы рады экзыстэнцыяльнаму выкліку з боку COVID-19, грамадзтва зрабіла некалькі важных рэчаў: па-першае, пераадолела межы сваіх лякальнасьцяў; па-другое, актуалізавала і ўзбагаціла ўласны «гарызантальны» патэнцыял; па-трэцяе, пачало адчуваць супольную моц, якой не хапала ўвасабленьня ў рэчаіснасьці.

Агітацыя за Аляксандра Лукашэнку, Горадня, 22 жніўня 2020

Прызначэньне даты прэзыдэнцкіх выбараў стала выдатнай падставай для легітымнай спробы ўвасабленьня адчутай грамадзтвам суб’ектнасьці, асабліва пасьля ковіднай дэсакралізацыі ўладаў. Менавіта праз гэтыя адчуваньні паўсталі чэргі на подпісы за альтэрнатыўных кандыдатаў і першыя ланцугі салідарнасьці. І тады на вуліцах людзі пабачылі, што яны не паасобку; грамадзтва пачало асэнсоўваць, што яно сапраўды — супольнасьць і грамада.

Але ўлады пайшлі насуперак спадзеву і дзеяньням грамадзтва, і 9 жніўня здарылася тое, што здарылася — «Архіпэляг Акрэсьціна»…

Некалькі соцень чалавек выйшлі ў ноч з 13 на 14 жніўня з турмы на Акрэсьціна, Менск, 2020

Паралельныя дагэтуль рэчаіснасьці за лічаныя дні і ночы сталі артаганальнымі, а іх супрацьстаяньне — экзістэнцыйным. Улада рэдукавалася да прамога гвалту, а грамадзтва зайшлося ад разьдзеленага на ўсіх болю. Лякальнае, сваё, яно сягнула за межы краіны і выйшла ў сусьвет, стварыўшы вялікае «Мы». Праз імгненнасьць і су-існаваньне ў Сеціве, праз агульнасьць пражываньня трагедыі, празь немагчымасьць трываць вусьціш — выбухнула, зашчыравала гарызантальная рэвалюцыя.

Так, з аднаго боку, праз гвалт і прававы дэфолт уладаў, што ствараюць дэпрывацыйную сытуацыю няпэўнасьці і анаміі, з другога — праз узаемадапамогу і салідарызацыю, маральную еднасьць і ўсьведамленьне супольнасьці ў Беларусі пачаў паўставаць новы тып сацыяльнасьці — гарызантальны. Яго адметная асаблівасьць — адмаўленьне герархіі і дэцэнтралізацыя спантаннага ўзаемадзеяньня актыўных і адказных суб’ектаў. Тых суб’ектаў, якія маюць агульныя мэты і выпрацоўваюць новыя мадэлі адчуваньняў, мысьленьня і дзейнасьці без удзелу пастаянных пасярэднікаў.

Сацыяльна-функцыянальныя праявы гэтага «паўставаньня гарызанталі» — грамадзкае асэнсаваньне сваіх моцы і тоеснасьці, ініцыятыўная самаарганізацыя і прадукаваньне эфэктыўных структураў супольнага дзеяньня, якія функцыянуюць побач з афіцыйнымі інстытутамі або замест іх.

Да гэтага трэба дадаць яшчэ адзін прынцыповы момант — нацыянальны. Тое вялікае «Мы», якое зьявілася ў трагедыі пражываньня няскончанай «#Беларусі2020», яно не зьнянацку «зьявілася». Вядома, яно было і летась, і залетась, і раней. Але яно было маленькае, лякальнае, са сваім вэктарам існаваньня; не зусім атамізаванае, але ж не выгартаванае, без балючага для кожнага стрыжня.

Цяпер жа, калі былая лякальнасьць перафарматавалася, стрэліла пераасэнсаваньне, пераўсьведамленьне сваёй, адметна беларускай саматоеснасьці. Адрознай, асобнай, годнай. Той, якой можна і патрэбна ганарыцца. Стварыўся новы вобраз Беларусі і беларусаў — для сябе і для сусьвету. Зьявіўся новы міт пра беларусаў як нацыю.