«Неверагодны 2020-ы». Валерыя Касьцюгова: «Грамадзтва даўно апярэдзіла ў сваім разьвіцьці ўладу»

Узнаўляльны, але ўсё ж абмежаваны рэсурс

Як бы мы ні ацэньвалі вынікі 2020 году, важна адзначыць, што грамадзтва даўно апярэдзіла ў сваім разьвіцьці ўладу.

Сацыяльна-эканамічная структура, каштоўнасьці і ўяўленьні аб лепшым жыцьці беларускіх грамадзянаў цалкам адпавядаюць часу і рэгіёну. Нягнуткі палітычны рэжым ня здолеў істотна запаволіць пераход Беларусі да арганізацыі новага парадку, заснаванага не на малапрадукцыйнай працы, а на камунікацыях і спэцыялістах.

Выглядае, для эфэктыўнай абароны ад глябалізацыі недастаткова ізаляваць ад грамадзтва сыстэму кіраваньня і весьці адрасныя рэпрэсіі, а неабходная поўная ізаляцыя ўсяго грамадзтва. Так ці інакш, неадпаведнасьць паміж каштоўнасьцямі і памкненьнямі грамадзян і дзяржавы ўвесь час паглыблялася і, мяркуючы па выніках, да 2020 году дасягнула крытычных значэньняў.

Валерыя Касьцюгова, палітоляг, заснавальніца і рэдактарка сайту экспэртнай супольнасьці «Наше мнение», рэдактарка выданьня «Белорусский ежегодник», палітзьняволеная

Праўдападобна, адыграў сваю ролю і «эфэкт Майдану». З 2012 па прыкладна 2018 год улада лічыла, што эканамічная актыўнасьць грамадзянаў, новыя тэхналёгіі і нават нармалізацыя адносінаў з ЭЗ не пагражаюць захаваньню дыстанцыі паміж уладай і грамадзтвам, і зьнізіла ў гэтых абласьцях «каэфіцыент запаволеньня».

Бізнэс і новыя тэхналёгіі разьвіваліся дзякуючы апарату здушэньня павольней, чым у суседніх краінах, але не нагэтулькі павольна, як адносіны ўлады і грамадзтва. Але нават і ў палітычнай сфэры былі пэўныя зьмякчэньні. Курс уладаў на адставаньне краіны ад астатняга сьвету стаў менш відавочным.

У грамадзтва зьявілася надзея на эвалюцыйнае разьвіцьцё, на тое, што апарат здушэньня якой-хаця актыўнасьці зь цягам часу аслабіць хватку і агульныя ўмовы ў Беларусі будуць паступова набліжацца да сучаснасьці.

Але цягам 2018–2019 гадоў улада, адчуўшы пагрозу скарачэньня дыстанцыі паміж ёю і грамадзтвам, пачала вяртаць магутнасьць апарату здушэньня да ранейшых значэньняў, аднавіўшы «каэфіцыент запаволеньня» ў эканоміцы, новых тэхналёгіях, адукацыі, ахове здароўя і разьвіцьці грамадзянскай супольнасьці да ранейшага стану. Надзеі на эвалюцыю страцілі падставы да пачатку 2020 году.

Жаночы пратэст на плошчы Перамогі, Менск, 12 жніўня 2020 г.

Сацыяльны выбух стаў непазьбежным, хоць ён і ня быў перадвызначаны менавіта прэзыдэнцкай выбарчай кампаніяй 2020 году. Паскарэньне падзеям надала дэманстрацыйная адмова дзяржавы ад клопату пра жыцьцё і здароўе грамадзянаў у часе пандэміі COVID-19. І факт, што самыя масавыя пратэсты ў Беларусі не плянаваліся прафэсійнымі палітыкамі і пачаліся ў абарону галасоў за невядомую да выбараў хатнюю гаспадыню, сьведчыць, што ўлада і палітыкі сурʼёзна недаацанілі ступень сацыяльнага напружаньня напярэдадні падзеяў 2020 году.

Доўгі час уладам удавалася адкладаць непазьбежнае, ствараючы ілюзію, што выбар магчымы толькі паміж яе кансэрватыўным праектам і іншым ня менш кансэрватыўным — ультыматыўным нацыяналізмам, таксама творам ХХ стагодзьдзя, які, як і савецкі праект, грунтуецца на ўяўленьні пра невычэрпнасьць чалавечых рэсурсаў і, адпаведна, магчымасьць нэўтралізацыі або перавыхаваньня ўсіх, хто ў яго ня ўпісваецца. Для падмацаваньня сваёй ідэі «невычэрпнасьці» рэсурсаў улада заклікала цень Расеі, адрэтушаванай да агіткі позьняга СССР.

Праўладнае шэсьце «За мірную Беларусь», Магілёў, 17 кастрычніка 2020 г.

Пакуль тэлевізар зь яго немагчымасьцю выбару і зваротнай сувязі заставаўся дамінантным сродкам масавай інфармацыі, уладам удавалася паказваць палітычную апазыцыю як ультыматыўна-нацыяналістычную і лібэральную (уключаючы нават апазыцыйных камуністаў). Гэтым няхітрым прыёмам улада сканструявала сэрыю ілжывых палітычных дылемаў для беларусаў: Захад / Усход, індывідуалізм / калектывізм, лібэралізм / сацыяльная палітыка, нацыяналізм / прарасейскасьць.

Ня дзіўна, што беларусы ў сваёй большасьці ў якасьці палітычных поглядаў выбіралі абсэнтэізм, ня ўпісваючыся ў гэтыя састарэлыя опцыі і часьцяком аддаючы перавагу і аднаму, і другому, — калі такая магчымасьць неяк узьнікала. Бо ў выніку рэальная лінія сацыяльнага падзелу адбываецца па лініі хронапалітыкі, якая падзяляе «ўчора» і «сёньня» і ўвогуле не супадае з цывілізацыйна-геапалітычным расколам паміж «вялікай» Расеяй і калектыўным Захадам.

«Марш міру і незалежнасьці», Менск, 30 жніўня 2020 г.

Таму, як толькі зьявіліся кандыдаты, якія не надаюць значэньня праблемам прапаганды і не паўтараюць за ёй, грамадзтва натхнілася. Зь ім загаварылі на мове яго праблемаў — пра сучаснасьць, пра спосабы жыць у сьвеце бяз штучна навязанага выбару паміж капіталізмам і «сацыяльнай дзяржавай», Расеяй ці Эўропай, пра салідарнасьць, пра формы калектыўнага дзеяньня, нарэшце, пра годнасьць чалавека.

Важна адзначыць, што немалая частка гэтак званых прыхільнікаў Лукашэнкі, то бок людзей, якія альбо галасавалі за яго, альбо дэлегавалі гэтую функцыю ЦВК, часьцяком падтрымліваюць Лукашэнку галоўным чынам у тым, што палітычная мабілізацыя і палітычны крызіс — ня лепшы варыянт сучаснасьці і будучыні.

Гэтыя людзі — у пэўных выпадках справядліва — лічаць, што пры любой палітычнай сыстэме іх месца ў сацыяльным ляндшафце застанецца далёкім ад цэнтраў прыняцьця рашэньняў. Таму масавы рух за зьмену ўлады і дэмакратызацыю не сустрэў супраціву з боку прыхільнікаў Лукашэнкі, не інтэграваных у органы ўлады.

Патэнцыйныя кандыдаты ў прэзыдэнты: Андрэй Дзьмітрыеў, Аляксандар Лукашэнка, Віктар Бабарыка, Ганна Канапацкая, Сяргей Чэрачань, Валер Цапкала, Сьвятлана Ціханоўская

Але з 2021 году самі ўлады ажыцьцяўляюць пэрманэнтную палітычную мабілізацыю. Маўклівай падтрымкі (шляхам фактычнага ўхіленьня ад палітыкі) Лукашэнку ўжо недастаткова, і ў навінах зьяўляюцца паведамленьні аб калектыўных зваротах грамадзянаў у падтрымку ўлады, аб стварэньні войскаў самаабароны і г.д. У прынцыпе гэта азначае, што спакойнае жыцьцё ўдалечыні ад палітыкі становіцца немагчымым, не застаецца месца для славутай стабільнасьці. Дзяржаўны апарат вынаходзіць усё новыя спосабы нэўтралізацыі сабатажу і ўхіленьня — спосабаў паводзінаў, якія разбураюць сацыяльны кантракт, які накідаюць улады пасьля выбараў 2020 году.

Ці зьяўляецца мабілізацыя прыхільнікаў улады палітычнай памылкай? Цалкам можа быць.

Улічваючы тое, што да сярэдзіны 2021 году ў Беларусі не засталося сацыяльных групаў, уключаючы кіроўную, якія былі б задаволеныя станам рэчаў, хутчэй за ўсё, папулярнасьць ідэі сацыяльнага прымірэньня будзе нарастаць.

Марыя Калесьнікава на „Маршы Свабоды“, Менск, 16 жніўня 2020 г.

Грунтавацца такое прымірэньне можа, у прыватнасьці, на агульным прызнаньні таго бясспрэчнага факту, што чалавечыя рэсурсы абмежаваныя. Што нас, беларусаў, усяго 9,5 мільёна ў сьвеце, у якім аснову эканомікі складае кваліфікаваная праца і / альбо прадпрымальнасьць. Што 140 мільёнаў расейцаў ня будуць вырашаць нашы праблемы і 450 мільёнаў эўрапейцаў — таксама. Што сьмешна разьлічваць, нібыта 2 мільярды кітайцаў кінуцца дапамагаць нам захоўваць састарэлую сыстэму кіраваньня і элемэнты савецкай эканомікі, у той час як самім ім давялося ад усяго гэтага адмовіцца.

І калі сурʼёзна прыняць да ведама, што беларусаў усяго 9,5 мільёна і больш ня стане, то давядзецца прызнаць, што ў распараджэньні любога палітычнага праекту «асаблівага шляху» — надзвычай малы чалавечы рэсурс, які да таго ж скарачаецца з прычыны адтоку кваліфікаваных работнікаў.

Вядома, непрымірэнныя лягеры ўсё роўна застануцца. Ёсьць агульнае правіла сацыяльнай псыхалёгіі — чым меншае кола / абшар уплыву, тым больш прывабныя найбольш непрымірэнныя пазыцыі. Цяпер ультыматыўныя «заябацькі» і нацыяналісты гатовыя падмацоўваць свае пазыцыі пакаленьнямі, якія адышлі ў нябыт, альбо ілюзорнымі хаўрусьнікамі, бо рэальны ўплыў гэтых поглядаў вельмі абмежаваны.

Але большасьць беларусаў, як паказалі падзеі 2020 году, цалкам згодныя берагчы людзей і гатовыя да інклюзіўнай палітыкі. Няма сумневу, што ўладам, пасьля няўдалых спробаў накінуць сваё ўтапічнае бачаньне хаўрусьніцтва з Расеяй і Кітаем, давядзецца зьмірыцца з тым, што іншых беларусаў ёй не здабыць і давядзецца мець справу з тымі, якія цяпер жывуць.