Артыкул Болтана зьмешчаны ў газэце The Washington Post.
Мінулым летам Злучаныя Штаты і Эўрапейскі Зьвяз зрабілі стратэгічную памылку, няправільна адрэагаваўшы на беспрэцэдэнтныя пратэсты супраць аўтакратычнага рэжыму прэзыдэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнкі. Цяпер, пасьля таго, як 23 траўня Лукашэнка ўчыніў акт паветранага пірацтва з мэтай выкрасьці апазыцыйнага крытыка, Захад, падобна, мае намер пагоршыць сваю памылку, яшчэ больш загнаўшы Беларусь у ветлівыя абдымкі прэзыдэнта Расеі Уладзіміра Пуціна.
Заходнія сталіцы адрэагавалі аднадушным асуджэньнем, калі ўрад Лукашэнка прымусіў самалёт Ryanair, які перасякаў паветраную прастору Беларусі, прызямліцца, і арыштаваў пасажыра Рамана Пратасевіча, апазыцыйнага журналіста, і яго сяброўку, расейскую актывістку Соф'ю Сапегу. Абедзьве ахвяры выкраданьня неўзабаве былі паказаныя на відэазапісах з «прызнаньнямі», якія, магчыма, былі атрыманы шляхам пагрозаў або катаваньняў.
Рытарычнае асуджэньне было імгненным, ЭЗ і ЗША анансавалі санкцыі супраць рэжыму Лукашэнкі. Лукашэнка ў адказ абвінаваціў Захад у разьвязваньні «гібрыднай вайны» супраць Беларусі.
З савецкіх часоў Беларусь і Расея мелі інтэграваную сыстэму супрацьпаветранай абароны, што наводзіла на чуткі пра магчымую ролю Масквы ці, прынамсі, пра яе згоду на выкраданьне. Прадстаўнік Пуціна назваў такія падазрэньні «дакучлівай русафобіяй». Пуцін паабяцаў падтрымаць Лукашэнку, калі яны сустрэліся ў расейскім Сочы ў пятніцу.
Няма ніякіх сумненьняў у тым, што Захад зрабіў правільную выснову пра тое, што Беларусь учыніла паветранае пірацтва — паводзіны, цалкам адпаведныя аўтакратычным мэтадам рэжыму. І, як могуць засьведчыць Аляксей Навальны і многія іншыя, у гэтым ёсьць прыкметы гэткай жа аўтарытарнай дзяржавы Пуціна па суседзтве.
На жаль, тым ня менш, дэманстрацыя дабрачыннасьці, нават суправаджаная эканамічнымі санкцыямі, не зьяўляецца здавальняючай заходняй стратэгіяй для вырашэньня значна больш важнай праблемы: якая будучыня Беларусі ў цэлым? Заахвочваць шлях на Захад, на ўзор прынамсі некаторых былых савецкіх рэспублік і краінаў былой Варшаўскай дамовы? Альбо дапусьціць поўную анэксію ў складзе Расеі?
Прэзыдэнту Байдэну неабходна вырашыць, якія адказы на гэтыя пытаньні і як іх вырашаць да сустрэчы на вышэйшым узроўні з Пуціным 16 чэрвеня. Няма ніякіх прыкметаў таго, што ён ведае свае адказы.
У жніўні мінулага году на фоне велізарных пратэстаў у Беларусі, выкліканых старанна сфальсыфікаванымі выбарамі Лукашэнкі, дэманстранты заявілі, што яны ня схільныя ні да Расеі, ні да Захаду і не жадаюць быць пешкамі ў якой-небудзь міжнароднай барацьбе. Гэты пункт гледжаньня падтрымаў вядучы чыноўнік ЭЗ у замежных справах. Адміністрацыя Трампа, паглынутая перадвыбарнай кампаніяй 2020 года, мала што сказала і зрабіла. Пратэсты праваліліся. Лукашэнка застаўся пры ўладзе, і ён супакоіўся. Да цяперашняга часу.
Паўторым мы гэтую стратэгічную памылку?
Магчыма, гэта праўда, што беларускія дысыдэнты проста хочуць пакласьці канец уціску Лукашэнкі, нягледзячы на геапалітычнае асяродзьдзе, у якім існуе Беларусь. Калі так, то гэта кранальна і небясьпечна наіўна. Ніхто ў Маскве, асабліва Пуцін, ня бачыць у лёсе Беларусі нічога, акрамя як цесную сувязь з Расеяй.
Апынуўшыся паміж самай усходняй мяжой NATO і мяжой з Расеяй, Беларусь і іншыя былыя савецкія рэспублікі знаходзяцца ў шэрай прасторы, якая стварае пагрозу бясьпецы і расейскі інтэрвэнцыялізм. Проста паглядзеўшы на межы Латвіі, Літвы, Польшчы і Ўкраіны зь Беларусьсю, заходнія эўрапейцы ўбачаць, што будучыня Менску непарыўна зьвязаная зь іх уласнай.
Такім чынам, падтрымка палітычнай апазыцыі Беларусі — гэта ня проста шкадаваньне з нагоды парушэньня правоў чалавека ў выніку карумпаваных выбараў ці выкраданьня дысыдэнтаў, якімі б непрыемнымі ні былі гэтыя парушэньні. На карту пастаўлена патэнцыйная свабода ўсіх 9,5 мільёна беларускіх грамадзянаў, паколькі інтэграцыя Беларусі ў Расею практычна анулюе шанец на сапраўдную свабоду.
Той факт, што ўвага Захаду адцягнулася ад Беларусі пасьля няўдалых дэманстрацый супраць Лукашэнкі мінулым летам і пераарыентавалася толькі пасьля выкраданьня Пратасевіча з паветра, паказвае, што разрозьненыя падыходы да стратэгічнай праблеме няўстойлівыя і малаімаверныя. Гэтаму таксама не спрыяе тое, што беларуская апазыцыя ігнаруе больш шырокі стратэгічны кантэкст.
Адзін з падыходаў, несумненна, непрыемны для высакародных людзей, — гэта знайсьці выйсьце для Лукашэнкі. Забясьпечыць выгнаньне для сябе і некалькіх абраных паплечнікаў у якім-небудзь добра абсталяваным месцы можа быць прывабным для яго ў патрэбны момант.
Але такое вызваленьне не адбываецца раптоўна. Гэта патрабуе складанага плянаваньня, асабліва ў гэтым выпадку, каб прадухіліць любыя магчымыя ваенныя дзеяньні Расеі ў Беларусі, кшталту, напрыклад, захопу Масквой Крыму ўва Ўкраіны або стварэньне ёю іншых «замарожаных канфліктаў» на пэрыфэрыі Расеі. Адзін з магчымых козыраў: каштоўны газаправод Пуціна «Паўночны паток – 2» у Нямеччыну ўсё яшчэ не завершаны, і яго можна спыніць пры жаданьні, калі Захад і ў прыватнасьці Нямеччына яго ўсё яшчэ мае.
Некаторым можа не падабацца ідэя «беспакаранасьці» Лукашэнкі, але іншыя былыя камуністычныя краіны вырашылі, што погляд у будучыню пераважвае зваротную стратэгію перасьледу любым коштам. Паўднёвая Афрыка Нэльсана Мандэлы зрабіла нешта падобнае, ужыўшы постапартэідную палітыку «праўды і прымірэньня».
Нельга недаацэньваць, наколькі складаныя пэрспэктывы, якія стаяць перад Беларусьсю. Аднак відавочна, што санкцыі і разавыя выказваньні незадаволенасьці Лукашэнкам ня зьменяць ні ягоных паводзінаў, ні рэжыму. Проста заганяючы яго ў абдымкі Пуціна, вы рызыкуеце страціць усю Беларусь, па сутнасьці, назаўжды. Пасьля фальсыфікацыі выбараў мінулым летам часу заставалася ўсё менш. Сёньня яго яшчэ меней.
Інцыдэнт з самалётам Ryanair, затрыманьне блогера Пратасевіча і рэакцыя ў сьвеце. Сьцісла
- 23 траўня прыкладна пасьля 14:00 беларускага часу ў прэс-службе Менскага аэрапорту заявілі пра тэрміновую пасадку самалёта Ryanair, які рухаўся маршрутам Атэны — Вільня.
- Паводле FlightRadar, самалёт праляцеў амаль над усёй тэрыторыяй заходняй часткі Беларусі і недалёка ад мяжы зь Літвой павярнуў у бок Менску.
- Згодна з інфармацыяй прэс-службы аэрапорту, пілёты паведамілі пра мінаваньне. Самалёт пасьпяхова прызямліўся. Сьледчы камітэт Беларусі пачаў крымінальную справу за заведама ілжывае паведамленьне пра небясьпеку.
- Апэратар міжнародных аэрапортаў Літвы паведаміў, што самалёт зьдзейсьніў тэрміновую пасадку з прычыны канфлікту паміж пасажырам і адным з чальцоў экіпажу.
- Пазьней Ryanair заявіла, што атрымала наказ пасадзіць лайнэр у Менску ад беларускіх дыспэтчараў. У прэс-службе Нацыянальнага аэрапорту Менск пацьвердзілі, што пра пагрозу на борце экіпажу Ryanair паведаміла «Белаэранавігацыя».
- На распараджэньне Аляксандра Лукашэнкі дзеля суправаджэньня самалёта ў неба паднялі вайсковы зьнішчальнік МіГ-29. Пазьней галоўная дарадца прэзыдэнта Літвы ў замежнай палітыцы паведаміла, што беларускія ўлады таксама паднялі гелікоптэр Мі-24.
- У Менскім аэрапорце паведамілі, што на борце знаходзіліся 123 пасажыры. Пазьней стала вядома, што было яшчэ некалькі пасажыраў, якія пасьля экстранай пасадкі засталіся ў Беларусі і не паляцелі далей у Вільню.
- Сярод пасажыраў самалёта быў блогер, аўтар тэлеграм-каналу «Беларусь головного мозга» і былы галоўны рэдактар каналаў Nexta Раман Пратасевіч, якога ўлады Беларусі ўнесьлі ў «сьпіс тэрарыстаў» за «арганізацыю масавых беспарадкаў».
- Пратасевіча, які пісаў пра меркаванае сачэньне за ім у аэрапорце Атэнаў, затрымалі ў Менску.
- У МЗС Літвы выклікалі часовага паверанага ў справах Беларусі ў Літве. Прэзыдэнт Літвы Гітанас Наўседа заявіў, што самалёт прымусілі да пасадкі ў Менску.
- Дзеяньні ўладаў Беларусі асудзілі многія эўрапейскія лідэры, прыгразілі сур’ёзнымі наступствамі.
- Пасьля больш як 7 гадзінаў чаканьня каля 20:17 самалёт вылецеў зь Менску ў Вільню і каля 21:30 прызямліўся ў Вільні.
- Разам з Пратасевічам у Менску затрымалі ягоную дзяўчыну, грамадзянку Расеі.
- 24 траўня саміт Эўразьвязу запатрабаваў новых эканамічных санкцый супраць уладаў Беларусі і забароны палётаў
- Увечары 24 траўня дзяржаўныя тэлеканалы Беларусі паказалі Рамана Пратасевіча, які кажа пра сваю віну ў арганізацыі масавых акцый у Менску. Сваякі і сябры журналіста адразу зьвярнулі ўвагу на сінякі на яго твары і неўласьцівую інтанацыю, што можа сьведчыць пра магчымыя доўгія катаваньні.
- Шэраг дзяржаў і авіякампаній забаранілі палёты ў Беларусь і ў беларускай паветранай прасторы пасьля захопу Рамана Пратасевіча. Яны заяўляюць, што падобныя захады прымаюцца дзеля бясьпекі ўласных грамадзян.
- 28 траўня Пратасевіча зьмясьцілі ў СІЗА КДБ. Таксама там знаходзіцца і дзяўчына журналіста Соф’я Сапега, якую абвінавачваюць у «распальваньні варожасьці». Адвакат толькі на пяты дзень здолела трапіць да Рамана. Зь яе ўзялі падпіску аб неразгалошваньні дэталяў.
- Таксама 28 траўня генэральны сакратар NATO Енс Столтэнбэрг заявіў пра магчымую датычнасьць Масквы да згону самалёту. 31 траўня Паўночнаатлянтычны альянс абмежаваў доступ у сваю штаб-кватэру ў Брусэлі 5 акрэдытаваным беларускім дыпляматам.
- Міжнародная арганізацыя цывільнай авіяцыі (ICAO) заявіла пра пачатак уласнага расьсьледаваньня інцыдэнту.
- 29 траўня ЗША прыпынілі пагадненьне пра авіязносіны зь Беларусьсю і заявілі пра падрыхтоўку новых санкцый супраць Лукашэнкі і ягонага атачэньня.
- Паштовы сэрвіс Proton зьняпраўдзіў вэрсію, высунутую афіцыйным Менскам аб лістах з інфармацыяй пра ілжывае мініраваньне, якія нібыта даслалі са швэйцарскіх сэрвэраў у некалькі аэрапортаў. Ліст быў толькі адзін. Раней сваю датычнасьць да пагроз выбуху абверг палестынскі блёк ХАМАС, а СМІ высьветлілі, што ліст з пагрозамі прыйшоў толькі праз 24 хвіліны пасьля папярэджаньня дыспэтчара.
- Пасьля шэрагу забарон колькасьць палётаў «Белавія» за тыдзень упала адразу на 80,5%. Дзяржаўная кампанія-манапаліст на рынку авіяперавозак імкнецца заняць рэзкі недахоп новымі рэйсамі ў Расею.
- 4 чэрвеня Эўрапейскі зьвяз забараніў палёты ў паветранай прасторы ЭЗ а таксама доступ да аэрапортаў ЭЗ усім беларускіх авіякампаніям.
- У пачатку чэрвеня дзяржаўны тэлеканал АНТ паказаў Рамана Пратасевіча ў праграме начальніка каналу Марата Маркава, якая называецца «Марков. Ничего личного». Радыё Свабода не публікуе фрагмэнты з гэтага інтэрвію, бо невядома, пры якіх абставінах запісвалася гутарка і ці мог Пратасевіч адмовіцца адказваць на пытаньні, якія яму задалі. Экспэрты гавораць пра высокі ўзровень стрэсу блогера, страху і магчымым ціску, а паплечнікі і родныя лічаць, што «інтэрвію» запісана пад катаваньнямі або пагрозай катаваньняў.
- 8 чэрвеня, праз 11 дзён адсутнасьці, да Пратасевіча пусьцілі адваката Інэсу Аленскую. Над ім праводзілі сьледчыя дзеяньні, падчас якіх 7 гадзін не адпускалі нават у прыбіральню. Раман за кратамі перахварэў на танзыліт.
- 14 чэрвеня Пратасевіча прывялі на сустрэчу МЗС Беларусі з журналістамі. Многія журналісты заявілі, што ня вераць таму, што Пратасевіч прамаўляе свае словы добраахвотна. Журналіст BBC Джон Фішэр пакінуў залю, напісаўшы, што затрыманы відавочна будзе гаварыць пад прымусам, а журналістка БелаПАН Тацяна Каравянкова заявіла, што ня верыць нічому з сказанага, і выказала спачуваньне вязьню.
- 15 чэрвеня дырэктар Ryanair расказаў, як улады Беларусі ціснулі на капітана самалёта і экіпаж.
- 16 чэрвеня расейскія СМІ паведамілі аб тым, што «Генэральная пракуратура ЛНР» падзякавала Лукашэнку за магчымасьць правядзеньня сьледчых дзеяньняў з Раманам Пратасевічам". Украіна ў адказ на гэта заявіла, што гэта інтрыгі Крамля, паколькі «фактычны кантроль на часова акупаваных тэрыторыях ажыцьцяўляе акупацыйная адміністрацыя РФ». Міністэрства замежных справаў Украіны запатрабавала ад уладаў Беларусі пракамэнтаваць інфармацыю пра візыт у Менск так званай «пракуратуры» самаабвешчанай рэспублікі.
- 25 чэрвеня Рамана Пратасевіча і Софʼю Сапегу перавялі пад хатні арышт.
- 17 студзеня 2022 году ІCАО накіравала ўладам усіх краін-удзельніц арганізацыі справаздачу пра інцыдэнт пасьля некалькіх пераносаў тэрміну.
- Тэкст справаздачы зьмясьціўся на 30 старонках. Сярод іншага, яна ўключае расшыфроўкі перамоваў экіпажу самалёта з дыспэтчарамі і схему палёту самалёта над Беларусьсю з аналізам адлегласьці паміж пасажырскім лайнэрам і зьнішчальнікам ВПС Беларусі.
- «Улады Беларусі не прадставілі неабходнай інфармацыі», — гаворыцца ў справаздачы расьсьледаваньня ІCАО пра пасадку Ryanair у Менску.
- 20 студзеня ў ЗША выставілі завочныя абвінавачаньні кіраўніку «Белаэранавігацыі» Леаніду Чуро, ягонаму намесьніку Алегу Казючыцу і двум супрацоўнікам КДБ у змове з мэтай зьдзяйсьненьня авіяцыйнага пірацтва. Абвінаваўчае заключэньне пададзена ў Фэдэральны акруговы суд Паўднёвай акругі Нью-Ёрку. Паводле яго, пагражае ад 20 гадоў пазбаўленьня волі да пажыцьцёвага зьняволеньня.
- Мін'юст ЗША прыйшоў да высновы, што беларускія чыноўнікі выкарысталі фальшывае паведамленьне пра бомбу на борце для таго, каб змусіць прызямліцца ў Менску самалёт, на якім сярод іншых пасажыраў знаходзіліся чацьвёра грамадзянаў ЗША. Паводле абвінаваўцаў, гэта было неабходна для арышту апазыцыйнага блогера Рамана Пратасевіча.
- Прадстаўнік «Белаэранавігацыі» Алег Казючыц заявіў у адказ, што выстаўленьне амэрыканскімі пракурорамі абвінавачаньня ў паветраным пірацтве супраць кіраўнікоў іх прадпрыемства можа быць інструмэнтам ціску або правакацыяй перад пасяджэньнем ICAO, на якім будзе разглядацца даклад аб інцыдэнце з рэйсам Ryanair Афіны — Вільня.
- 20 ліпеня ICAO апублікавала афіцыйную справаздачу пра здарэньне, у якім заявіла, што беларуская вэрсія падзей не атрымала ніякага пацьверджаньня, відэа- і аўдыязапісы карэктаваліся і выдаляліся, а расшыфроўка размоў паказала, што дыспэтчару каманды да экіпажу самалёта дыктавалі спэцслужбы. Мінаваньне самалёта было ілжывым.
- У канцы кастрычніка 2022 з расшыфроўкі новых паказаньняў менскага авіядыспэтчара Алега Галегава стала вядома, што пры перамовах з экіпажам самалёта ў памяшканьні знаходзіўся ня толькі супрацоўнік КДБ, але і гендырэктар «Белаэранавігацыі» Леанід Чуро, супраць якога ў ЗША яшчэ раней выставілі абвінавачаньне. Яны падышлі да дзяжурнага, які потым паведаміў дыспэтчару і яшчэ аднаму калегу аб пасажырскім самалёце Ryanair, які зьбіраўся ўвайсьці ў паветраную прастору Беларусі з боку Ўкраіны. Дзяжурны згадаў пра нібыта пагрозу выбуху супраць рэйсу і пра тое, што самалёт трэба накіраваць, але адгаварыў дыспэтчара інфармаваць Львоўскі дыспэтчарскі цэнтар у суседняй Украіне.