У хаце 89-гадовай Ядзьвігі Балінскай застаўся стогадовы стары куфар, куды яна склала свой пасаг, як ішла замуж, і цёмная шафа з мужавага дома, якую цяпер схавалі ў каморы. Захаваліся і чорна-белыя фатаздымкі старэйшага брата Чэслава, які ў маладосьці трапіў на Ўрал, потым у Амэрыку, а адтуль ужо ніколі ня змог перасекчы мяжу, каб хоць вокам паглядзець на родную вёску.
«Ды дзе там?!»
«Дзе тамака?!», — махае рукой бабуля Ядзьвіга на пытаньне, ці любілі ў вёсцы бальшавікоў.
«Ды дзе там?!» — паўтарае яна зноўку, адказваючы, ці хацелі вяскоўцы ўступаць у калгас.
Тры вёскі Горадзенскага раёну — Келба́скі (так значыцца на шыльдзе), Лойкі і Васара́бы — выглядаюць як адна доўгая-доўгая вуліца. І калі б ня шыльды з назвамі, ніхто б не здагадаўся, што вёскі зьмяняюць адна адну.
Бабуля Ядзьвіга жыве адна ў самым канцы гэтай вуліцы, хоць па нумарацыі дом лічыцца першым у вёсцы Васарабы. Да яе накіроўваюць усе сустрэтыя жыхары.
Пані Ядзьвіга дагэтуль мае больш за гектар зямлі
На двары шмат кветак, стаяць арэлі, дагледжаная тэрыторыя. Бабе Ядзі дагэтуль належыць больш як гектар зямлі.
«Сын кажа: „Навошта вам цяпер столькі зямлі?“ А куды ж яе падзену? Тут харошае месца», — пераказвае пані Ядзьвіга.
Словы пра тое, што яна тут самая старэйшая, бабулю крыўдзяць. Ёсьць яшчэ пані Ванда, якая нарадзілася на некалькі месяцаў раней за яе.
Сама Ядзьвіга нарадзілася і жыла ў Келбасках, ажно пакуль ня выйшла замуж 65 гадоў таму. Тады і пераехала ў Васарабы.
«Хадзіла тры лет да польскай клясы»
Пані Ядзьвіга нарадзілася ў 1929 годзе. Засьпела час «за палякамі», «за немцамі» і бальшавікоў. Дзявочае прозьвішча — Рэкець. Бацькоў звалі Юзаф і Ганна. У сямʼі выхоўвалася пяцёра дзяцей, Ядзя — самая малодшая.
Бацька Юзаф
Маці Ганна (першая справа)
«Як Польска (Польшча) была, я хадзіла тры лет да польскай клясы. Школа была ў Лойках. Цяпер вы лайгіды (гультаі), жыцьцё маеце. Я хадзіла да школы мо два кілямэтры пешшу, у кажушку і абіяках драўляных. Такія мой бацька рабіў», — яна гаворыць на трасянцы і ўжывае шмат польскіх словаў.
Сямʼя лічылася заможнай, мела шмат зямлі. Аднак вопраткі ўсё роўна не хапала. Разам зь сястрой яны мелі адну на дваіх «ясёнку» — паліто на восень.
Па ўспамінах бабулі Ядзі, у школе выхоўвалі сувора. Калі вучань ня слухаўся, то настаўнік мог яго ўдарыць цэпам.
«Цяпер бы ў суд за гэта падалі», — мяркуе жанчына.
Да таго ж у дзяцінстве трэба было багата працаваць.
«Як лета было, то я ўсе снапы з поля перавязу. І навоз падавала. А снапы тыя цяжкія. Мне было гадоў 12. У возе бацька мяне пасадзіць, сам ідзе пешкі. Што вы цяпер робіце? На працу і целявізар. Вось я працавала. Яшчэ і даяркаю была», — распавядае пра дзяцінства бабуля.
Поле ў сямʼі было вялікае. Сеялі жыта, пшаніцу, ячмень. Мясіць цеста і пячы хлеб таксама было цяжка.
«У печ улезе 8 бляхаў. Тых булак больш як на тыдзень хопіць. Але ён ня чэрсьцьвеў так, быў смачны. Ідзем са школы, дзе ў каго хлеб пякуць, пахне ажно на дарозе. Так хочацца сьвежага хлеба! Раней бацькі паедуць у Горадню, прывязуць маленькую булачку-кайзэрачку. А цяпер тартоў якіх хочаш!» — кажа яна.
«Напхана абы-чаго. Ламаўя ўсялякага»
У бабулі Ядзі хата вялікая. Унутры парадак. На сьценах вышыўка. Мясцовы ксёндз кажа, што ў яе найпрыгажэй сярод усіх парафіянаў.
Мясцовы сьвятар кажа, што ў пані Ядзьвігі самая прыгожая хата
Самыя старыя рэчы ў хаце — гэта куфар і шафа. Праўда, стаяць яны ў самым далёкім пакоі, у каморы, дзе цяжка праціснуцца ад завалу. Імі ўжо амаль не карыстаюцца.
Старая шафа
«Напхана абы-чаго. Ламаўя ўсялякага», — пані Ядзьвіга рэдка калі адчыняе цяжкую карычневую шафу, што засталася па мужу.
А вось куфар яна беражэ. Нават сястры не аддала, калі тая прасіла.
«Ён у мяне такі схронны. Тут мыша не залезе, нічога», — ганарыцца гаспадыня.
Стары куфар, куды складалі пасаг
Ядзьвіга выходзіла замуж з поўным куфрам
Яна распавядае, што як ішла замуж, трэба было мець поўны куфар вырабаў. У яе было 4 пуховыя падушкі, 50 саматканых дываноў, абрусы, вышываныя ручнікі, сурвэткі. Яна лічылася багатай нявестай.
«Цяпер нікому гэтыя дываны не патрэбныя», — шкадуе яна.
Шлюбны здымак сямʼі Балінскіх
«У калгасе марна плацілі»
Суразмоўніца памятае, як бальшавікі пачалі раскулачваць тых, хто багацейшы, вывозілі іх у Казахстан у вагонах для жывёлы.
Ейнага бацьку таксама папрасілі паказаць зямлю, абмералі. Сямʼя першай запісалася ў калгас, каб уратавацца. Бяднейшых не чапалі. Для тых, хто ўвайшоў у калгас, меркавалася сваё пакараньне на вёсцы.
«На нас, на дзяўке (на дзевак), казалі, што на забавах ня будуць браць танцаваць. О дзе мелі бяду! Але танцаваць бралі потым», — усьміхаецца жанчына.
Працаваць у калгасе не любілі.
«У калгасе марна плацілі. Заробіш — колькі быў той працадзень — кілю ці дзьве збожжа, а грошай ні капейкі», — кажа Ядзьвіга.
Да таго ж бальшавікі спаганялі натуральны падатак збожжам, патрабавалі плаціць грошы.
«Мой бацька ня ўмеў сварыцца. Схаваецца за адрыну, выглядае, як прыедуць бальшавікі ўсялякія. То мама ўсё адгрызалася, а тата нават не паказваўся. Чаго прыходзілі? Трэба было даваць „кантэгент“ збожжа, так гэта называлася, і грошы. „Па пазыцы“ называлася», — распавядае пра тагачасныя парадкі вяскоўка.
Пры немцах яна зарабляла тым, што шыла і вязала адзеньне: швэдры, хусткі, спадніцы, кажухі. Швэдар каштаваў 10 марак.
Швейная машынка Ядзьвігі са старымі нямецкімі «нагамі»
«Немцы былі люцыпры (люцыфэры). Яны хадзілі „па чысьціні“, каб чыста было па хатах. Немец меў такую палачку і правяраў бэльку пад стольлю, ці там пылу няма. А як пылу ня будзе? Будзе! Як кажуць: „Немцы ідуць“. То ўсе ўжо падлогі кашавараць. Едзем да касьцёла, а конь у лайне. Немец ушпарыць нагайкай па гаспадару і дасьць штраф 5 марак», — абураецца паводзінамі немцаў бабуля.
«Хацеў перад сьмерцю хоць вокам на родную вёску паглядзець»
Напрыканцы жанчына расказвае сваю, бадай што, самую любімую гісторыю пра роднага брата Чэслава, які ў маладосьці зьехаў зь вёскі зь нічым і больш так і ня трапіў у родную хату.
Чэслаў у маладосьці
На вясковых танцах у нядзелю Чэслаў пабіўся з брыгадзірам. Назаўтра адбыўся суд у Сапоцкіне, юнака прызналі вінаватым і асудзілі на год за хуліганства. Завезьлі на Ўрал, у Камсамольскую вобласьць.
Пасьля нейкім чынам брат апынуўся ў Амэрыцы, як — Ядзьвіга ня памятае. Можа, пасьля вайны ў межах рэпатрыяцыі трапіў у Польшчу, а ўжо адтуль паехаў у Амэрыку.
Тэарэтычна Чэслаў мог бы вярнуцца з Польшчы ў Савецкі Саюз. Але, хутчэй за ўсё, на радзіме яго чакаў бы суд і новая ссылка, калі не расстрэл.
«Ён там усё жыцьцё пражыў, там і памёр. Бачыце, які лёс. Усе яго сябры, якія тут жылі, пайшлі на вайну, і іх пазабівалі», — пераказвае Ядзьвіга.
Спачатку сямʼя нічога ня ведала пра лёс Чэслава. Потым ён пачаў пісаць дахаты лісты. Прыяжджаў у Польшчу, а маці і сястра езьдзілі на сустрэчу зь ім.
У Амэрыцы Чэслаў ажаніўся з полькай Марысяй з Чанстаховы, нарадзілі дваіх дзяцей.
Адтуль ён дасылаў фатаздымкі. У падарунак родным прысылаў шалёўкі (хусты), чырвоны і ружовы крэпдэшын на сукенкі.
Сямʼя Чэслава і Марыі ў Амэрыцы
Ядзьвіга захоўвае фатаздымкі брата, што ён дасылаў з-за мяжы
У падарунак брат дасылаў хусткі
Чым брат займаўся і дзе менавіта жыў, пані Ядзьвіга ня ведае. Але пісаў, што яму там добра. Пражыў Чэслаў гадоў 70-80. Пасьля ягонай сьмерці ўнучка бабулі Ядзі спрабавала знайсьці сьляды амэрыканскіх сваякоў. Аднак з гэтых спробаў нічога ня выйшла.
«Пісаў, што хоча перад сьмерцю хоць вокам на родную вёску паглядзець»
«Пісаў, што хоча перад сьмерцю хоць вокам на родную вёску паглядзець. Але нельга было. Калі б цяпер, то прыехаў бы. Але памёр».
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Паміж беларусамі і палякамі не было сымпатыі». Што захавалася ў даваенным куфры сямʼі з-пад Шчучына ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Рэчы з гісторыяй. Як выглядала дамавая кніга гарадзенца «за польскім часам» ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Рэчы з гісторыяй. Гарадзенец сабраў унікальную калекцыю стогадовых артэфактаў сваёй сям'і ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Рэчы з гісторыяй. Як абраз перажыў ссылку беларускай сямʼі ў Сыбір пасьля вайны