Гэта першая спроба падаць беларускую тэрміналёгію хакею ў супастаўленьні з ангельскай і расейскай. Складальнік аб’ёмістага збору хакейнай тэрміналёгіі — Мікола Касьцюкевіч, які пасьпяхова ўвасабляе нязвыклы сымбіёз «паэта і культурыста».
«Уводжу слова «схапка», якое мае замяніць расейскае «схватка»
— Спадар Мікола, спартовыя камэнтатары, апраўдваючы сваё нежаданьне весьці рэпартажы па-беларуску, звыкла наракаюць, што няма даведачнага матэрыялу на роднай мове. Магчыма, менавіта такія скаргі паслужылі штуршком для зьяўленьня слоўніка?
— Не-не. Калі пачынаць здалёк, то гэты слоўнік стаў вынікам двух маіх жыцьцёвых захапленьняў — фізычнай культурай і беларускай мовай. Фізычная культура — як неабходная частка чалавечага жыцьця, яна нас суправаджае, пакуль мы жывём у гэтым сьвеце, маем гэтае цела і рухаемся. Безь фізычнай культуры чалавек ня здольны выяўляць як мае быць свой чалавечы патэнцыял. А беларуская мова — гэта як сакральная частка нашага жыцьця, якая пераносіць нас са сьвету фізычнага ў сьвет духоўны. Безь яе, без нацыянальнай мовы, безумоўна, абыходзіцца ніяк не выпадае.
— Чаму слоўнік зьявіўся толькі цяпер, а ня год таму, акурат пад хакейны чэмпіянат у Менску?
— Што тычыцца канкрэтна гэтага слоўніка, то ён быў падрыхтаваны якраз да чэмпіянату сьвету, але з пэўных прычынаў выйшаў толькі цяпер. Тым ня меней сам факт, што ён усё ж выйшаў, мае вялікі плюс. Калі слова зафіксаванае на паперы хоць бы ў дзесяці асобніках, якія ёсьць у Нацыянальнай бібліятэцы, у спэцыялістаў, гэта азначае, што слова ў мове ёсьць. Значыць, мова пабагацела яшчэ і на гэтае новае слова. Падкрэсьлю: у дадзенай працы разглядаюцца толькі словы, якія тычацца хакею. Дарэчы, днямі даведаўся, што на сайце Міністэрства спорту і турызму выкладзены расейска-ангельскі хакейны слоўнік, але я параўнаў яго з нашым — і наш разы ў тры большы, нашмат больш аб’ёмісты. На сёньня гэта, выходзіць, самы поўны збор хакейнай лексыкі, бо ён улічыў усю лексыку іншых слоўнікаў, значна меншых у памеры. Плюс яшчэ тое, што ёсьць у хакеі, але дагэтуль не было зафіксавана ў слоўніках.
Дзякуй богу, што слоўнік выйшаў хоць цяпер. А ўвогуле я ўпэўніўся, што ўсё робіцца своечасова. Магчыма, ён бы тады выйшаў і застаўся б незаўважаным, выйшаў і зьнік бы, рассыціўся ў гэтым чэмпіянаце як яшчэ адзін рэклямны сувэнір. А цяпер тыя, хто зацікаўлены, пачнуць карыстацца ім і спакойна працаваць.
англа-расейска-беларускі слоўнік «Хакейная лексіка»
— Ці былі на этапе падрыхтоўкі непаразуменьні з рэдактарамі? Кшталту таго, што тыя ці іншыя словы штучныя, нацягнутыя, альбо нейкага панятку ўвогуле не існуе ў прыродзе...
— Некаторыя нестыкоўкі паўсталі як канстатацыя факту: на апошнім этапе я ўжо не вычытваў, таму, магчыма, рэдактары штосьці вырашалі ад сябе. Недарэчнасьці сапраўды ёсьць. Скажам, я пасьлядоўна ўводжу ў абарот слова «схапка», якое замяняе расейскае «схватка». У крапівоўскім слоўніку «схватка» на беларускую мову перакладаецца двума спосабамі — як усё тая ж «схватка» і «сутычка». Першы варыянт — гэта безумоўны і відавочны русізм. У расейскай мове ёсьць словы «схватить», «схватиться», тады як у беларускай нічога падобнага няма. Затое ёсьць словы «схапілі» альбо «схапіліся». Таму я лічу мэтазгодным уводзіць слова «схапка». Такі прыклад. На дыване судзьдзя дае каманду змагарам — «сутычка!». Але ж сутычка — гэта нейкая аднамомантавая дзея, калі нехта зь некім сутыкнуўся — і ўсё. А «схапка» — гэта калі атлеты менавіта схапіліся, пачынаюць тузацца на дыване. Тут, відаць, у апошні момант нехта зазірнуў у крапівоўскі слоўнік, выкінуў слова «схапка» і паставіў «сутычка». Таму ёсьць пэўныя абдрукі, абмылы, але, тым ня меней, асноўны корпус як факт мае месца, і гэта ўжо добра.
«У мэнтальнасьць беларусаў занятак спортам не ўкладаўся гістарычна»
— Спадар Мікола, чаму вы ўвогуле ўзяліся за спартовую тэматыку?
— Чаму менавіта спартовыя слоўнікі? Беларускай мовай у нас яшчэ ня ўсе сфэры жыцьця ахопленыя. Мая генэральная ідэя па жыцьці — увесьці ў нашу мову максымальную колькасьць словаў, беларускай мовай павінны быць ахопленыя ўсе галіны жыцьця без выключэньня. І пакуль такая сфэра, як фізычная культура, не ахоплена беларускай мовай, яна застаецца пэўным рэзэрватам. Скажам, чаму апошнім часам узьнікаюць новыя словы — заўзятар, заўзець і г. д.? Таму што ў мэнтальнасьці беларусаў гістарычна не было такога панятку, як занятак спортам. Людзі займаліся альбо войнамі, альбо неяк выжывалі ў гэтым сьвеце, а проста дзеля забаваў — гэта было нейкай недазвольнай раскошай. Сёньня ўсё гэта ёсьць, і таму на цяперашнім этапе трэба ўводзіць спэцыяльную лексыку. Зыходзячы з гэтага і ўзьнік, спадзяюся, чарговы слоўнік спартовай лексыкі — не апошні.
англа-расейска-беларускі слоўнік «Хакейная лексіка»
— Ці можа пасьля хакею зьявіцца слоўнік футбольны, гандбольны, іншых відаў спорту?
— Скажам так, рыхтуюцца іншыя спэцыялізаваныя выданьні. Ёсьць у пляне падрыхтоўкі яшчэ два слоўнікі — па лёгкай атлетыцы і па конным спорце. А ўвогуле я працую над агульным слоўнікам па фізычнай культуры і спорце. У мяне ўжо выходзіў летась спартовы слоўнік, але ён быў проста перакладны. Цяпер я хачу зрабіць крышку лепш, бо гэтым разам хачу дадаць туды тлумачэньні кожнаму слову. Каб гэта быў грунтоўны, дыхтоўны збор, па мажлівасьці, усёй спартовай лексыкі.
— Мае месца паступовы разварот у бок беларускай мовы, некаторыя клюбы заводзяць беларускамоўныя інтэрнэт-старонкі, пішуць па-беларуску прозьвішчы на майках. Ці ўдалося пазнаёміць з вынікамі сваёй працы кіраўнікоў камандаў, спартовых чыноўнікаў?
— У мяне, на жаль, невялікія магчымасьці кантактаваць з кіраўнікамі клюбаў і г. д. Але, спадзяюся, калі слоўнік трапіць у бібліятэкі, у інтэрнэт, ва Ўнівэрсытэт фізвыхаваньня (а я туды ўжо занёс зь дзясятак асобнікаў), то ён атрымае пэўнае пашырэньне, ім пачнуць карыстацца тыя, каму гэта неабходна па роду дзейнасьці.
— Важна, каб такія слоўнікі траплялі і да спартовых камэнтатараў, якія працуюць на Беларускім тэлебачаньні...
— Першы свой слоўнік я падарыў праз тэлебачаньне Ўладзімеру Навіцкаму — нашаму самаму паважанаму камэнтатару, які даўно вольна карыстаецца і беларускай, і расейскай лексыкай. Дакладней, пакінуў на вахце, як і што далей — ня ведаю. Спадзяюся, нейкім чынам атрымаецца перадаць, падарыць, удасца знайсьці шляхі дастукацца да нашых спартовых журналістаў. Увогуле, лічу, што беларусізацыя эфіру — гэта пытаньне часу. А сваю задачу на дадзеным этапе бачу перадусім у тым, каб проста рабіць такія слоўнікі. Іх няма, і калі ніхто ня возьмецца, то і ня будзе. Вядома, можа, яшчэ хто іншы заклапоціцца, але асабіста сваю задачу № 1 на цяперашні час я бачу ў тым, каб зьбіраць, рабіць і па магчымасьці выдаваць. Таму пытаньне распаўсюду мне рупіць не ў такой ступені, як тое, каб давесьці да ладу працу са словам. Пытаньнямі пашырэньня, мяркую, зоймуцца больш дасьведчаныя людзі.
«Для сябе палічыў: чым жыць „батанікам“, лепш займацца спортам»
— Усё больш спартоўцаў, трэнэраў публічна выказваюць прыхільнае стаўленьне да беларускай мовы. Відавочна, ім не хапае якраз такой літаратуры, даведачнай?
— Спартоўцам, перадусім спартоўцам-практыкам, якія не філёлягі, а менавіта дзейныя атлеты, не хапае якраз даступнай літаратуры, дзе ёсьць спэцыяльная лексыка. Упэўнены, што яны з задавальненьнем ёй карысталіся б, але проста ня ведаюць тонкасьцяў. Не атрымалі спэцыяльнай адукацыі, ня ведаюць элемэнтарных словаў. І калі да іх трапіць падобная кніга, яны, убачыўшы ўзор, будуць мову ўжываць. Я, сутыкаючыся са спартоўцамі, бываючы ва Ўнівэрсытэце фізвыхаваньня, а раней і сам займаючыся спортам, увесь час сутыкаюся з адной і той жа праблемай. Нашы спартоўцы, асабліва бываючы за мяжой, пры нагодзе з задавальненьнем карыстаюцца беларускай мовай. Прыкладам, паглядзеў у інтэрнэце запіс нашага лепшага культурыста Аляксея Шабуні, які ўдзельнічаў у спаборніцтвах «Сьвет фітнэсу» ў Расеі. На сёньня гэта найлепшы беларускі атлет у культурызьме, мае прафэсійную карту, выступае за мяжой. Дык вось, калі ўжо ў рангу пераможцы ён даваў інтэрвію, пры канцы сказаў: «Да пабачэньня, убачымся яшчэ!». Для мяне гэта было дзівам, бо я проста глядзеў, як недзе там за мяжой выступае наш спартовец — і заканчвае кароткае бліц-інтэрвію беларускімі словамі. Гэта проста лішні раз пацьвердзіла маё веданьне: спартоўцы карыстаюцца і карысталіся б роднай мовай, бо гэта гонар прадстаўнікоў нашай краіны, гэта тое, што іх розьніць ад іншых — ад расейцаў, ад украінцаў, я ўжо не кажу пра немцаў ці ангельцаў.
— Наколькі я ведаю, вы самі досыць сур’ёзна займаліся спортам...
— У свой час займаўся, так. Справа ў тым, што я ад нараджэньня ня быў надта здаровым, мне нават лекары калісьці ў трэцяй клясе забаранілі больш за 3 кіляграмы падымаць — з-за таго, што кепскі зрок. І для сябе вырашыў: чым жыць усё жыцьцё, як кажуць, «батанікам», пачаў актыўна займацца спортам. Меў разрады ў пяці відах, а ў сілавых дасягаў нават такога, што адной рукой падымаў 65 кіляграмаў, прысядаў з двума цэнтнэрамі і г. д. Ну, гэта так, што называецца, прыходзіла і сыходзіла, але захапленьне і павага да заняткаў спортам засталіся, бо спорт даў мне здаровае самаадчуваньне і магчымасьць ня думаць пра тое, як выжыць, куды перасунуцца, як лепш прыкласьці намаганьні. Я проста рэалізоўваў свае духоўныя задачы, патрэбы, цікаўнасьці.
— Дарэчы, культурызм, сілавыя віды на асобны слоўнік цягнуць?
— Безумоўна, і такі слоўнік будзе, нават асобны. Адносна невялікі, туды ўвойдуць менавіта сілавыя адзінаборствы. (Хоць не зусім карэктна агулам называць гэта сілавымі адзінаборствамі, але так прынята гістарычна. Туды ўваходзяць паўэрліфцінг, культурызм, бодыбілдынг, штанга, гіравы спорт, розныя сілавыя экстрымы.)
Я ўжо казаў, што зьбіраю лексыку па ўсіх відах спорту. Іншымі словамі, павінен быць агульны слоўнік па фізычнай культуры і спорце, а таксама па асобных відах. Да прыкладу, тыя віды, дзе ёсьць вялікая спэцыфічная лексыка — той жа тэніс, дзе шырокая ўласная тэрміналёгія, а таксама такія экстрэмальныя дысцыпліны з надзвычай спэцыфічнай лексыкай, як паркур, слалам, скейтбордынг і г. д.
— На вокладцы вы фігуруеце ў суаўтарстве зь Юрасём Скрыганам — унукам вядомага літаратара Янкі Скрыгана. Як адбываўся падзел паўнамоцтваў?
— Ведаеце, тут атрымалася так, што Юрась жыве ў Амэрыцы і для сябе рабіў працу, якая ў нечым пераклікалася з тым, што раблю я. То бок як просты заўзятар хакею ён зьбіраў у нататнікі інфармацыю, перакладаў, працаваў для сябе. Калі я яму даў гэты корпус, ён больш шчыльна заняўся сваімі праўкамі. Таму тут нават ня ведаю, як акрэсьліць нашу супрацу. Калі стаяць на вокладцы два прозьвішчы, значыць, яны і ёсьць два. Пачынаў працу, вядома ж, я, але безь Юрася слоўнік, мабыць, і ня выйшаў бы, не пабачыў сьвет. Да таго ж пэўныя праўкі ён зрабіў ужывальна менавіта да амэрыканскага слэнгу. Ягоны ўнёсак, безумоўна, ёсьць. Фактычна аўтар адзін, але калі сказаць два — таксама будзе правільна. І тое праўда, і другое таксама.
Мікола Касцюкевіч нарадзіўся ў 1967 годзе ў Менску. Скончыў СПТВ будаўнікоў, працаваў мулярам-мантажнікам, грузчыкам, рабочым у цырку і на мясакамбінаце, вартаўніком у міліцыі. У «пасыве» — няскончаныя філфак і журфак БДУ, няпрофільныя пасады бібліёграфа, памочніка дырэктара фірмы, целаахоўніка. Сем гадоў пад дахам Нацыянальнай бібліятэкі: музычны аддзел, пажарна-вартавая ахова, служба бясьпекі. Зь дзяцінства захапляўся спортам, меў разрады ў пяці відах. Прызэр першынства краіны па лёгкай атлетыцы і самба, удзельнік баёў бяз правілаў. Сур’ёзна займаўся цяжкой атлетыкай і культурызмам. Складальнік спартовых слоўнікаў, аўтар паэтычных зборнікаў «Вяртаньне», «Настальгія», «Германія», кнігі паэзіі і прозы «Колеры». Калекцыянэр-лексыкограф, на сёньня ўладальнік самага вялікага прыватнага збору беларускіх слоўнікаў — больш за 700 асобных выданьняў. Сябра Саюзу беларускіх пісьменьнікаў.