Трыццаць гадоў таму ў Беларусі была толькі адна журналістыка -- дзяржаўная. Незалежныя, кажучы сёньняшняй мовай, і праўладныя журналісты працавалі ў адных і тых выданьнях, а перад тым вучыліся на адным факультэце журналістыкі. Як і сёньня, журналістыка збольшага выконвала ролю прапаганды, але, у адрозьненьне ад сёньняшняй, у той маналітнай сьцяне часьцяком зьяўляліся шчыліны эзопавай мовы і таго, што чыталася “паміж радкоў”, а выхад артыкулаў, напрыклад, у абарону помнікаў архітэктуры ўспрымаўся як агульная перамога ўсіх, хто ўжо тады лічыў сябе незалежным.
Менавіта на журфаку БДУ напачатку 1980-х склалася група маладых людзей, якія зьвязвалі свой лёс не з прапагандай, а з творчасьцю. Вальналюбства гэтых людзей, нібы аблачынай, ахутвала іх. І гэты свой агульны настрой яны прынесьлі ў Майстроўню, першае ў краіне нефармальнае беларускае аб’яднаньне. Для Лявона Вашка патрапляньне ў гэты настрой і ў Майстроўню супала з паступленьнем на журфак.
Вашко: “На журфаку зьявілася такая добрая зазвычайка – размаўляць па-беларуску. Калі я паступіў на першы курс... Гэта ўсё ішло ад старэйшага курсу: Ігар Гермянчук, Сяргей Дубавец. Тацяна Сапач... Гэтая тэндэнцыя перакінулася і на наш курс. І ў нас захапіліся. І Алесь Суша пачаў размаўляць, і Віталь Вашкевіч. Ну, і для мяне пытаньне беларускасьці было... Хацелася сябе вызначыць, знайсьці.
Такая тэндэнцыя была, і на курсе другім Галя Пахолка неяк у мяне запыталася: а ты быў на Майстроўні? Я як бы й ня чуў. Проста так размаўлялі паміж сабой па-беларуску ў інтэрнаце, на факультэце. Ну, я зацікавіўся, што гэта такое. А хто прывёў? Напэўна, Алесь Суша. Не сказаць, што я актыўны быў сябра гэтай суполкі. Можа, цераз раз хадзіў”.
Дубавец: У вобразе Лявона Вашка спалучаюцца рысы сьціплага і незлаблівага правінцыйнага хлопца і адзінокага ваўка, які выклікае позіркам поўню. Гэты позірк мэдытатыўны і скіраваны ў сярэдзіну сябе. Чым тлумачыцца Лявонава непублічнасьць у паводзінах і публічнасьць у самарэалізацыі як журналіста, празаіка, драматурга.
Характэрны для Лявона здымак. Майстроўня з тортам і гарбатай адзначае народзіны Аліны Садоўскай. Менск, Палац прафсаюзаў, чэрвень 1983 году. Тварам да нас справа налева: Яўген Валасевіч, Міхал Анемпадыстаў, Сяргей Харэўскі, Сяргей Шупа, Алесь Шпакоўскі, Лявон Вашко, аўтар, Аліна Садоўская, Віталь Вашкевіч, Таня Лаўрыновіч.
Вашко: “Я з характару такі, як Юнг казаў, інтравэрт. Мне цікава знайсьці сутнасныя, падставовыя, фундамэнтальныя рэчы, якія прысутнічаюць ува мне. Размова па-беларуску многімі ўспрымалася як тое, што скіравана на зьнешняе, на нейкі эпатаж, каб паказаць сябе, сярод іншых вызначыцца. І гэта мяне бянтэжыла, таму што я ня з мэтай зьнешняга эфэкту гэта рабіў. Таму што лічыў, што гэта мая сутнасьць. У Майстроўні ніхто не сьмяяўся, не падкалваў. Гэта ўсё было арганічна. Я прыходзіў у сваё асяродзьдзе. Таму я туды і хадзіў.
“ПОЙДЕМ, ДУНЯ, В ОГОРОД”
Бо сьпяваць я не сьпяваў. Убачыў, як Алесь Суша рот раскрывае, і я стаў раскрываць. Сьпяваць у мяне не атрымлівалася.
У хоры тройчы я спрабаваў. Першы раз у школе. Там сьпявалі... была такая камсамольская песьня – “Я в мир удивительный этот пришел отваге и правде учиться, единственный друг, дорогой комсомол, ты можешь на нас положиться”. Я ў прынцыпе нічога супраць камсамолу ня меў і ня маю, але чаму “единственный” друг? Незразумелы патас. Не “единственный” гэта друг. Ну прыйшла завуч... Павінен быў быць агляд самадзейнасьці недзе ў сельгастэхніцы там. І патрабавала, каб я пакляўся. Я кажу: што я буду клясьціся? Як умею, так сьпяваю. Ну, і мяне выдалілі з гэтага хору.
А другі раз на журфаку мяне паставілі. Там сьпявалі добрую расейскую песьню, недзе зь севяроў, відаць, бо там прымушалі окаць. “Во ку, во кузнице, во кузнице молодые кузнецы”. Яна стала і кажа: окайце! Можа для якіх вяцкіх гэта было б арганічна. І валагодзкіх. Але гэта журфакаўскі хор і я сябе няёмка адчуваў. Акрамя таго, канечне сьпяваць ня ўмеў. Тады неяк засьпявалі, і яна кажа: ціха! І на мяне. А там яны Дуню ў агарод вядуць: “Пойдем, пойдем, Дуня”... Кажа, ну ўсё, больш сюды не прыходзь. Я пагавару з дэканам. Было ж такое, што там адзначалі, каб не сачкавалі.
Ну, і я патрапіў на Майстроўню. Там, канечне, ніхто не выганяў. Але патрабаваньні былі – чаму ты не сьпяваеш? Ну і я, як той Макарэвіч у той час, -- “петь меня никто не мог заставить”...
Тым ня менш, там жа ня толькі сьпеўкі былі, але й другая частка пасьля сьпевак, абмяркоўваліся беларускія пытаньні. Аб’явы рабіліся, пра кніжкі расказвалі, дыскусіі ішлі. І мне другая частка больш падабалася”.
Дубавец: Журфак – інтэрнат – Майстроўня, для Лявона і ягоных сяброў тады гэта былі тры сталыя пункты існаваньня. І разам зь імі перамяшчалася з пункту ў пункт тая вальнадумная аблачына. У кожным месцы яна набіралася моцы і ахутвала новых прыхільнікаў, нешта з Майстроўні пераносіла на журфак, нешта ў Майстроўню пераносіла з журфаку, дзе, як цяпер уяўляецца, было крыху вальней, чым у іншых месцах.
ВАЛЬНАДУМСТВА НА ЖУРФАКУ
Вашко: Мне здаецца, журфак быў вальнейшы. Я не магу казаць “за ўсю Адэсу”, за гістарычны і тэхнічныя факультэты, там свае абстракцыі. Але тут даволі дэмакратычна было.
Калі я да аднаклясьнікаў прыходзіў у палітэх, адчувалася, што ў нас больш вольна. І выкладчыкі неяк больш сабе дазвалялі. Я помню Юшкевіч быў, эканоміку чытаў, яго фразы і анэкдоты палітычныя, пра Карла Маркса... Не сказаць, канечне, што гэта было нейкае дысыдэнцтва, але... Тады, Пётра Садоўскі ў нас цудоўныя лекцыі чытаў па арфаэпіі. Таксама – ягоны ўплыў. І пасьля лекцыі, і на перапынку, і ў Вязынку ён прыяжджаў. Адчувалася нейкая разьняволенасьць, нефармальнасьць. Не так, як у палітэху ці ў ін’язе, ці яшчэ дзе.
Ну, вось і Радкевіч Яўген, царства яму нябеснае, і Барыс Стральцоў, яшчэ году мабыць няма, як ён памёр,-- заўсёды па-беларуску лекцыі ў яго былі. Мікола Каваленка, наш куратар быў, ён нават зь нейкай рэўнасьцю: калі што няправільна скажаш, аж закіпаў. Наркевіч Аркадзь Восіпавіч беларускую мову чытаў. Можа, там змагарамі-барацьбітамі яны не былі, але была годнасьць, што – беларус, што на сваёй мове размаўляе.
Ну, і ўвогуле нейкая свабода, нават не зьвязаная зь беларушчынай... Што Бондарава Еўфрасіня Леанідаўна паказы нам рабіла, фільмы мы глядзелі, і эратычныя сцэны там былі, і нязмушана пасьля гэта абмяркоўвалі. І Тацяна Зьмітраўна Арлова...Вадзіла ў тэатры. Усе гэтыя фізыкі сядзелі, формулы рашалі, сохлі... помню, перад Новым годам сядзяць зялёныя ўсе, рашаюць, а мы -- па тэатрах...”
Дубавец: Зразумела, што вальнадумства было несанкцыянаваным і сыходзіла ад канкрэтных людзей, а не ад сыстэмы. Ад сыстэмы сыходзіў перасьлед гэтага самага вальнадумства, якое рана ці позна выяўлялася ва ўчынках. Скажам, калі ў Майстроўні Лявон Вашко не сьпяваў і ня танчыў, дык быў сярод першых агітатараў за беларускую школу, калі ў Майстроўні задумалі зьбіраць подпісы за яе, абыходзячы кватэры. Сыстэма адказала на гэта міліцэйскім пастарункам і пільнай увагай з боку КГБ.
КАБІНЭТ МАШЫНАПІСУ
Вашко: “Помню, такая гісторыя была, як кадэбісты наляцелі. Мы подпісы зьбіралі, каб беларускую школу адкрыць. І яны прыйшлі з праверкай у кабінэт машынапісу. Мяне ў міліцыю запрасілі, ну я і кажу, што я там надрукаваў, у кабінэце. Ня буду ж казаць, што Вінцук надрукаваў, ці хто. Дык яны з праверкай прыйшлі. Тым ня менш, я без спагнаньняў застаўся, без камсамольскіх, а маглі і прафсаюзы падключыць, жэнсаветы... Ну, як заўсёды. Дэкан Ткачоў выклікаў, даў прачуханца, і на гэтым усё і скончылася. Казаў, што ходу ня дам, але вы глядзіце. Можа, гэта ён як для будучага зяця (сьмяецца)”.
Дубавец: Пасьля той “хапун” на зборы подпісаў Віктар Івашкевіч назаве пярэдаднем першага майстроўскага пікету ў абарону будынку старога менскага тэатру. Маўляў, калі б не “пакаштавалі” міліцэйскага клопату ў часе збору подпісаў, маглі б на пікет і ня выйсьці. Між тым, міліцыю майстроўцы сустракалі на сваім шляху, пачынаючы з самай першай акцыі – з Калядаў напрыканцы 1980 году, калі першы раз дзівам не патрапілі ў пастарунак. Але вось гісторыя затрыманьня на зборы подпісаў, гэта першая палова 1984 году.
Вашко: “Мы зьбіралі подпісы за беларускую школу ў доме, дзе Радкевіч жыў Яўген, і хтосьці выклікаў міліцыю, і прывезьлі мяне ў міліцыю. Міліцыянэр паглядзеў, што крыміналу няма, кажа -- ідзі. Помню, у гэтым “малпоўніку” яшчэ два манголы сядзелі: хлопцы піва папілі і дзесьці патрэбу спраўлялі, і іх там узялі. Яны там абураліся...
Можа, я і сам дзесьці справакаваў пра КДБ. Я кажу: вы ж самі бачыце, у мяне сумленьне чыстае – ня краў, не забіваў, не гвалтаваў. Ну, вось хадзіў... Хочацца, каб школа была ў Менску. Ну, так, кажа, ідзі. А тады я кажу: тут ні КДБ, ніхто да мяне не прыкапаецца. А тады я выйшаў, ён у вакно: зайдзі яшчэ. І хвілін празь дзесяць гэты чалавек з КДБ прыехаў. Таксама там не было ніякага допыту, ён проста цікавіўся: што, чаму, як. Ну, і папрасіў нічога не казаць. То мне ўжо неяк і няёмка, я паабяцаў, што ня буду расказваць.
Пасьля гэтага пачалося. На журфак наляцелі. На гэтыя машынкі. Зразумела, дэкан і бацьку паведаміў, што такое дзела -- нас трасуць. Ну, і бацька мне даў прачуханца, каб ня лез у такія крымінальныя, зь ягонага пункту гледжаньня, справы. Ну, а так супраць самой беларускасьці ён ніколі не выступаў. Наадварот”.
Дубавец: Лявонаў бацька тады быў начальнікам у Мастоўскім раёне. Напэўна ж, выгаворваючы сыну за ягоны ўчынак, ня мог ён не задумвацца, а што ўласна кепскага сын учыніў? Зьбіраў подпісы за беларускую школу? Апошняя такая школа ў сталіцы зьнікла за часы кіраваньня Машэрава. Ясна, што ня гэта абурала бацьку. Яго абураў ня зьмест учынку, а форма, дакладней, яго нефармальнасьць. Бо кожная нефармальнасьць выглядала тады як дзейнасьць супраць сыстэмы, а бацька ў гэтай сыстэме і працаваў.
Вашко: “Бацька старшынём райвыканкаму шмат гадоў працаваў. Маці настаўніца. Вучылася на беларускім філфаку ў Магілеве. Але так атрымалася, што ні дня не працавала беларускім настаўнікам, бо расейскія былі запатрабаваныя. І яна, можна сказаць, не па спэцыяльнасьці працавала ўсё жыцьцё, расейскую мову выкладала і літаратуру”.
Дубавец: Зразумела, што сям’я была пасіўна беларуская, гэта значыць, што сына наўмысна не выхоўвалі сьвядомым беларусам, але й антыбеларусам не выхоўвалі таксама. Як у большасьці беларускіх сем’яў. Чаму? Гэтае пытаньне Лявон Вашко задае сабе яшчэ зь дзяцінства.
Вашко: “Мяне гэтае пытаньне хвалявала заўсёды, хто я такі, і чаму я жыву ў Беларусі, і няма ў нас нашай мовы, а калі й ёсьць, дык толькі ў дэкаратыўных формах прысутнічае. Прыходзяць людзі -- перапіс насельніцтва, пытаюцца: хто ты? Кажаш: беларус. А якая мова... Звоніш маці, якую мову назваць? Ну, скажы, што беларуская. Пачынаеш думаць: а чаму беларуская, калі зрусіфікавана ўсё?
Мяне хвалявала ня тое, што “товарищ Ким ир Сен в детстве думает о счастье народа”. Канечне, пра шчасьце народа ня думаў. Гэта было пытаньне, зьвернутае ў сябе. Пытаньне пра сваю ўласную сутнасьць. Хто я такі, і чаму я тут жыву. І чаму павінен размаўляць на чужой мове, калі ёсьць свая? Была ўва мне нейкая ўнутраная патрэба быць самім сабою, я й імкнуўся да гэтага.
Адкуль гэта? Тут ніхто, відаць, не адкажа. Можа той, хто гэта зрабіў, зрабіў заканамерна. А нам цяжка сваім розумам зразумець, і таму здаецца, што гэта фэнамэнальна. І спрабуем гэта вызначыць празь нейкую інтуіцыю, пачуцьці, ці яшчэ праз што. Душа была ў чалавека, і яна так захацела, каб па-беларуску. Абудзілася -- і нічога тут ня зробіш. І гэта ж не адзінкавы выпадак. Узяць і Купалу, і Коласа, і мільёны беларусаў”.
Дубавец: Сапраўды, калі гэта не фэнамэнальна, а заканамерна, дык і пытаньне трэба ставіць па-іншаму. Не “Адкуль у табе гэты флюід беларушчыны?”, а “Чаму нас гэта хвалюе?” ці “Чаму гэта не хвалюе большасьць нашых супляменьнікаў?” Тое, што некалі называлі “цемнатой народнай”, па сутнасьці не зьмянілася, толькі называецца цяпер па-іншаму – недахопам інфармацыі. А каб пераканацца, што не зьмянілася, дайце каму-небудзь несьвядомаму пачытаць прадмову Багушэвіча да яго “Дудкі беларускай”. Зробіце чалавеку сапраўднае адкрыцьцё.
ШКОЛА ДЛЯ ЛІТАРАТАРА
Трыццаць гадоў таму з гэтага адкрыцьця і ўзьнікла Майстроўня. У пэўным сэнсе гэта быў паралельны ўнівэрсытэт, які даваў чалавеку неабходную гумнітарную адукацыю пра сябе самога, тую, якую паляк ці француз пра сябе атрымліваюць у звычайнай школе. Для Лявона Вашка Майстроўня й была перш за ўсё школай, адкуль ён чэрпаў веды для свайго будучага прызначэньня – стаць літаратарам.
Вашко: “Думаю, што я ад Майстроўні больш браў, чым даваў. Зьвесткі ўзбуджалі думку. Вось у мяне ў паліцы стаіць слоўнік Насовіча. Памятаю, Вінцук выйшаў, кажа: вось зьявіўся слоўнік Насовіча, факсімільнае выданьне. І я пайшоў пасьля Майстроўні, набыў. І да гэтага часу чытаю, не стамляюся.
Што яшчэ... Праца са словам. Я памятаю, як Вінцук прыдумляў, усе сьмяяліся. Ён казаў: шрубакрут. Сьмяяліся: адвёртка -- гэта шрубакрут... Тады ў газэце гляджу – “прадам шрубавёрт”. Гэта значыць, апярэджвала... Тады гэта здавалася сьмешным, а яно зьявілася.
І калі ўжо стаў літаратурным майстрам сярэдняй рукі, я бачу нейкі прыкладны, утылітарны сэнс у Майстроўні, што ўсё-ткі спатрэбілася і стаўленьне да мовы Вінцука, і гэтыя пошукі беларускай мовы, пошукі новых словаў, словатворчасьць, я думаю, што гэта адтуль ідзе. Як натхненьне нейкае.
Туды і Адам Глёбус прыходзіў, пісьменьнік, і з Уладзімерам Сьцяпанам мы там пазнаёміліся. Сяргей Астравец, помню, прыходзіў са сваёй жонкай Сьвятланай. Помню сустрэчу, Алег Бембель прыходзіў з Разанавым. І пытаньні я нават помню, і пра што яны гаварылі. Разанаў расказваў будысцкую прыпавесьць пра вераб’я і мёртвае мяса. Што маленькі верабей пераважыў у руках Буды кавалак мёртвага мяса. Жыцьцё пераважыла, хоць яно ў кіляграмах і меншае, такі сэнс.
Ну, і я думаю, што Майстроўня – гэта ж ня толькі ў гэтыя дні, што зьбіраліся там на гадзіну ці дзьве, але і вакол. Помню журфакаўскую паездку ў Полацак, гэта мабыць год 1982. Усе журфакаўцы, але ўсе майстроўцы. Тады, я памятаю, і з Уладзем Арловым пазнаёміўся, і зь Вінцэсем Мудровым. І зь Сяргеем Сокалавым-Воюшам. І тады з Уладзем мы перапісваліся ў сярэдзіне 1980-х, ужо як я скончыў журфак. Я Ўладзевы творы чытаў, і нейкія словы сабе выпісваў. Размова фармавала эстэтыку пісьменьніцкую. Бо калі варысься недзе сам... А тут нейкія спрэчкі, глядзіш, як людзі разумеюць беларускую мову, як да яе ставяцца, як выкарыстоўваюць у творах. Гэта ўсё з чыста ўтылітарнага боку спатрэбілася”.
Дубавец: Пасьля тых майстроўскіх часоў Лявон працаваў у розных рэдакцыях, выдаў некалькі кніг, яго п’есу паставілі некалькі тэатраў. Літаратурная праца для яго і сёньня застаецца галоўнай. Лявон выдае свой часопіс “Дзеячас” і лічыць яго яшчэ адной сваёй майстроўскай спадчынай.
Лявон: “Папісваю, выдаю гэты свой “Дзеячас”, лісток самавыдаўскі. Гэта таксама, думаю, з Майстроўні. Таму што гэтае самавыдавецтва -- з таго часу. Тады, канечне, не было рызографаў. З дапамогай фотаапарата рабілася ці машынкі друкавальнай. Тым ня менш, гэта тыя рэчы, якія прысутнічаюць з таго часу.
Я зараз сам па сабе. Я ж казаў, што інтраверт, і не смуткую, калі адзін, наадварот. Мне ў Майстроўні доўга знаходзіцца ніякавата, на сцэне дзесьці скакаць. Мне вось гэтую п’есу ставілі, дык самы пакутлівы момант быў – хадзіць на выхад, калі клічуць аўтара. Мне нармальна пасядзець недзе ў залі, паслухаць і пасачыць, як людзі рэагуюць.
У Маладэчне ставілі “Сэкс па перапісцы”. Яна ж была пастаўлена і ў Віцебску і ў Бабруйску. У Віцебску ў тэатры імя Коласа, а ў Бабруйску – імя Дуніна-Марцінкевіча.
Я думаю, што для пісьменьніка важна дыстанцыявацца. Ёсьць моманты, калі трэба прысутнічаць у грамадзе, і бачыць, і назіраць, але неяк актыўна праяўляць сябе, сваю грамадзянскую пазыцыю... З творчага пункту гледжаньня гэта выхалошчвае”.
Дубавец: Некалі даўно, напачатку 1980-х тое, што рабіла Майстроўня, не ўспрымалася самімі майстроўцамі як нешта неверагоднае і гістарычнае. Яно не ўспрымаецца такім і сёньня. Але Лявон Вашко зьвяртае ўвагу на тое, што дзякуючы Майстроўні многія рэчы быццам зусім непрыкметна ўвайшлі ў масавую сьвядомасьць – на сваё месца, туды, дзе трыццаць гадоў таму іх не было. Таму й здаецца, што ўсё адбылося само сабой, бо гэта нармальна – называцца беларусам, цаніць сваю спадчыну, культуру і незалежнасьць свае краіны.
Вашко: “Тады гэта ўсё інакш успрымалася і гаварылася зь нейкім іншым акцэнтам, тым ня менш, гэта эўрыстычна там прысутнічала. Якраз у нейкіх інтуітыўных памкненьнях, якія потым эвалюцыянавалі ў сёньняшні сьветапогляд людзей.
Ва ўсялякім разе, я думаю, што тыя думкі, нейкія тэзы, выказваньні, якія ў тым часе рабілі майстроўцы, гэта ўсё бліжэй ня к тому часу, а к сёньняшняму. Не сказаць, што гэта прамы вынік, што мы сказалі: “Незалежнасьць” -- і вот так. Але гэта ўсё ў ідэі прысутнічала. І з тога часу яно ў сёньня эвалюцыю і зрабіла. Нікога ўжо не зьдзіўляе, ня трэба даказваць, спрачацца пра незалежнасьць, пра карыснасьць беларускай мовы. Пра школу, хоць гэта зьнішчаецца, але ўсе ўжо разумеюць, што школу рабіць трэба”.
