Гісторыя аднаго цуду: Харэўскі і Лапцёнак

Сёньня растлумачыць такую паралель не ўяўляецца складаным. Тэма мовы афарбаваная для гарадзкога беларуса глыбінным сорамам за здраду цэлага пакаленьня ўчорашніх вяскоўцаў, якія прадалі беларушчыну за свой пераезд у горад. І сэкс, калі гэта ня ў нейкім інтымным закутку, таксама выклікае сорам і таксама быццам ад здрады -- ці то ўласнай сьціпласьці, ці то сужэнцу, ці то вобразу савецкага чалавека.

Вы скажаце, што зьявы гэтыя несувымерныя і непараўнальныя, як непараўнальная высокая духоўнасьць і фізіялёгія. Але ў тым і выяўляецца афіцыйная палітыка русіфікацыі, што беларушчына як на апошні фарпост загнаная ёю ня тое, што ў падсьведамасьць, а кудысьці пад страўнік, туды, дзе хаваецца жывёльная прырода чалавека, і дзе беларус адрозьніваецца ад расейца прыблізна так, як янот адрозьніваецца ад барсука, хоць самі яны й не ўсьведамляюць, што гэта іх дадзенасьць.

Так ці інакш, але вобраз забароны “дзецям да 16-ці” неяк увесь час круціўся ня толькі на афішах кінафільмаў з эратычнымі сцэнамі, але й над беларускай ідэяй – неверагодна прыцягальнай і таму быццам бы забароненай.

ДЗЕЦІ ДА 16-ЦІ

І вось акурат у такім грамадзкім паветры, гэта быў ці то 1982 ці то 1983 год, Міхал Анемпадыстаў прыводзіць у Беларускую Майстроўню стрыечных братоў Харэўскага і Лапцёнка, якім і 15 гадоў яшчэ ледзьве споўнілася, ня кажучы пра “наружны від” – зусім яшчэ дзеці. Лідэр Майстроўні Вінцук Вячорка пазірае на іх зьдзіўленымі вачыма, бо мала таго, што яны дзеці, дык яшчэ й заяўляюць пра свае амбіцыі не пашкадаваць жыцьця дзеля Бацькаўшчыны. Для Майстроўні гэта быў прэцэдэнт. Людзі ў яе сьцякаліся адусюль, але сама сябе яна ўяўляла студэнцкім аб’яднаньнем, а тут – нейкія беларускія піянэры-героі, юныя касінеры, гатовыя зараз і на ўсё...

Харэўскі: “Выглядае, што мы былі самыя малыя. Навёў мяне Міхал Анемпадыстаў – схадзіць туды. Мы з Андрусем прыйшлі на гарышча Палаца прафсаюзаў, дзе была каморка, у якой Майстроўня зьбіралася і пасьля сыходзіла ў зальку рэпэтаваць. І мы прыйшлі неяк заўчасна, і там сядзеў Вінцук Вячорка. Мы прадставіліся, што мы такія беларускія патрыёты, гатовыя расклейваць улёткі і ўсё зрабіць дзеля свабоды і незалежнасьці нашай Бацькаўшчыны. Вінцук быў ашарашаны, дэманстратыўна круціў вачыма... Бо мы былі зусім зялёныя, нам тады было па 15 годзікаў і відавочна ён такога не чакаў. І не чакаў такога палымянага наезду і гатовасьці паўтарыць подзьвіг Ігната Грынявіцкага. А па-другое, як ужо пазьней стала зразумела, ён натуральна асьцерагаўся вушэй, праслушкі, прастучкі і дэманстратыўна круціў вачыма, каб мы тут пра гэта ўсё не гаварылі.

Зь іншага боку, ён ня мог схаваць свае радасьці, у яго такое зьмяшанае пачуцьцё было. Усё адбывалася на мяжы правакацыі на той час, але відавочна было, што два зялёныя хлопчыкі не падобныя да правакатараў. Таму ён быў з аднаго боку ўсьцешаны, а зь іншага боку крыху спужаны. І парэкамэндаваў прыйсьці на сьпеўкі. Мы выйшлі, падумалі, блін, якія сьпеўкі, што за сьпеўкі! Нам сказалі, што тут зьбіраюцца самыя галоўныя нацыяналісты, а тут нейкія сьпеўкі...”

Лапцёнак: “Я гэтага эпізоду ня памятаю. Я ішоў у фарватары свайго брата. Я вучыўся ў мастацка-архітэктурнай школе і, можа быць, гэтая атмасфэра творчая на мяжы зь нейкай рэвалюцыйнасьцю, якую мне даваў брат, яна натхняла на той час займацца нечым на мяжы дазволенага”.

Дубавец: Андрэй Лапцёнак і Сяргей Харэўскі ў майстроўскія часы былі школьнікамі, але зь незвычайных школаў. Харэўскі толькі паступіў у мастацкую вучэльню імя Глебава.

Харэўскі: “Мы ўжо хадзілі, пісалі на стадыёне Дынама “Жыве Беларусь!”, перадрукоўвалі з “Божым Шляхам” малітву за беларускі народ. І гатовыя былі ўсё зрабіць для свабоды і незалежнасьці Бацькаўшчыны. Калі я паступіў у вучэльню, яе ўжо сканчаў Тодар Кашкурэвіч, там ужо быў Міхал Анемпадыстаў, “мроеўцы”. Міхал быў старэйшы і разумнейшы, ён нас крыху прыгасіў, сказаў: ідзіце, паслухайце старэйшых людзей, яны вам растлумачаць, як жыць”.

Дубавец: У адрозьненьне ад многіх герояў нашай “Гісторыі аднаго цуду”, якія прызнаваліся ў сваім позьнім сталеньні, Лапцёнак і Харэўскі былі якраз раньнімі. І ў Майстроўню прыйшлі ўсьвядомлена. І гэтаксама ўсьвядомлена ўспрымалі ўзроставую розьніцу паміж сабой і тым самым Вінцуком Вячоркам.

Харэўскі: “Ён ужо быў мужык у нашым разуменьні. Гэта нам пятнаццаць, а яму дваццаць тры. У нашым уяўленьні дарослы чалавек. Потым, калі я прыйшоў у вышыванай кашулі, ён спытаў – гэта набытая ці самаробная? Я думаю – набытая... гэта што? Яна не куплёная, але й не мая... Ён багата чаму вучыў, усялякім слоўцам”.

Лапцёнак: “Фантастыка ў тым, што гэты час прыпаў на час плоцевага сталеньня. Усё было ўпершыню. Мы толькі вучыліся гаварыць па-беларуску, бо не было такой практыкі, і тут зразумелі, што ёсьць такое асяродзьдзе, дзе людзі проста інакш не гавораць... І першае Купальле, на якім я выпіў першую шклянку гарэлкі, якую мне далі без закусона, гэта была значная падзея для мяне, бо адчуваў сябе мужыком, бацькі адпусьцілі, там сьпевы, дзеўкі, атмасфэра волі”.

“БУДЬ ДОБР, ГОВОРИ ПО-РУССКИ”

Дубавец: Сьвядомасьць у братоў апярэджвала жыцьцёвы досьвед. Але крытэрам у майстроўцаў была менавіта сьвядомасьць, а не гады. Таму ніхто й не ўспрымаў іх як дзяцей.

Прынцыповае адрозьненьне Беларускай Майстроўні ад суполак папярэдняе фармацыі было ў тым, што Майстроўня набірала людзей. Сябры прыводзілі сваіх знаёмых, аднакурсьнікаў, а часам і проста кагосьці з вуліцы, нехта прыходзіў сам. Тут ад пачатку панавала атмасфэра не суполкі, а руху, павелічэньне колькасьці ўсяляк віталася, і ўся асноўная дзейнасьць была скіраваная на прыцягненьне новых людзей. Калі б не было шматлікіх перашкодаў з боку сыстэмы, можна сабе ўявіць, што гэты рух ужо тады, напачатку 1980-х, стаў бы масавым і бадай усеагульным. Але кожны майстровец разумеў, што займаецца справай настолькі ж слушнай, наколькі рызыкоўнай.

Харэўскі: “Я ўжо пачаў у вучэльні дэманстратыўна гаварыць па-беларуску. З гэтай нагоды мяне выклікалі да дырэктара вучэльні Краўчука, які мне сказаў: “Хоревский, я тоже белорус, но говорю по-русски, и будь добр, в стенах училища говори по-русски”. І з гэтага візыту ў кабінэт дырэктара я зразумеў, што ўжо рука на загрыўку. За намі ўжо пачынаюць сачыць, і тое, што мы робім, і як сябе пазыцыянуем, -- выклікае падозраньне, нам ужо за гэта штосьці можа быць. І таму, калі мы пайшлі з гэтай птушкай дэманстратыўна па горадзе, канечне, сэрца калацілася ад хваляваньня і расьпірала ад уласнай сьмеласьці”.

Дубавец: Гаворка ідзе пра Гуканьне вясны ў менскім парку Купалы ў 1983 годзе. У Андрэя Лапцёнка сур’езнае сутыкненьне з сыстэмай адбылося крыху пазьней, празь некалькі гадоў, калі ён вучыўся на журналістыцы ў БДУ.

Лапцёнак: “Калі мы выпусьцілі газэту “Лірнік” (нас было трох тады – Алесь Ліпай, я і Міхась Талочка), нас тады таксама выклікаў дэкан Слука. Гэта першы курс факультэта журналістыкі быў, 1986 год. Таму што сьмелая газэтка была. На 25 сакавіка. І таксама ставіліся ўмовы. І ён казаў: хлопцы, што ж вы так падстаўляеце ўсіх? І для нас гэта быў фактычна ультыматум. І так супала, што я ў войска сышоў адразу пасьля гэтага”.

БРАТ ЗА БРАТАМ

Харэўскі: “Нашы з Андрэем маці родныя сёстры. І маці былі па ўзросьце блізкія, і мы зь ім атрымаліся з розьніцай у тры месяцы. І натуральна, што яшчэ зь пялюшак мы ў гэтай вёсцы, у гэтым дзедавым садзе былі разам”.

Дубавец: Але ў вас цэлых тры месяцы розьніцы. Хто старэйшы?

Харэўскі: “Атрымалася, што я. І крышачку розьніца нарасла, бо я пайшоў раней у школу. Таму крышачку я маніпуляваў, як старэйшы”.

Лапцёнак: “Ён маніпуляваў маёй сьведамасьцю, але, на дзіва, ён казаў усё так пераканана, што мне гэта спадабалася. Адразу, як толькі мы пачалі гаварыць пра гэта. Ясна, што мы шмат чыталі, чыталі ўсё, што было. У мяне бацька працаваў дырэктарам менскага абласнога кнігагандлю, і кніг была вялікая колькасьць (Харэўскі: “З аўтографамі беларускіх пісьменьнікаў!”). І зь дзяцінства пералапачвалі і беларускую літаратуру, яна была не чужая нам. Калі тут брат пачаў нейкім чынам гэта ўсё празь сябе прапускаць, я быў самы блізкі чалавек, які аказаўся на той момант побач, і ўсё гэта пайшло на мяне. Як дождж зь неба. Чаму я быў вельмі рады, бо гэта было абсалютна новае, абсалютна непадобнае на ўсё, што было раней. І на той час, калі нам было ўсяго па 14, гэта было так, што мы ўступаем ў нейкую... не забароненую прастору, але -- даступную ня ўсім”.

Дубавец: Вас быццам прынялі ў атрад касманаўтаў...

Лапцёнак: “Накшталт таго. І гэта прыцягвала. Было адчуваньне, што мы абраныя.

БЕЛАРУСКАЯ СЬВЕДАМАСЬЦЬ

У мяне ўсьведамленьне ад брата. Я быў ягонай фактычна правай рукой і давяраў яму абсалютна”.

Харэўскі: “У нас была з Андрусем нейкая такая сямейная нацыянальная сьвядомасьць. Бацькі даяжджалі на электрычцы дваццаць кілямэтраў да Міханавічаў. З намі ў горадзе імкнуліся гаварыць па-расейску, а выходзілі з электрычкі... Ну, як? Тут аднаклясьнікі, зь якімі разам у беларускай школе вучыліся, суседзі. І вось літаральна дваццаць кілямэтраў даяжджаюць, выходзяць на пэрон, і гавораць па-беларуску. Ну і бабкі нашы па-расейску так і не навучыліся гаварыць. А мы ў іх былі на гадаваньні. Недзе гадоў у 13-14 мы пачалі атрымліваць асалоду ад гаварэньня па-беларуску зь вясковымі раўналеткамі, ад мовы нашых бабак. І ўжо з бацькамі пачыналі падтрымліваць. І бацькі нармальна гэта ўспрымалі. Але да Майстроўні мы ўяўленьня ня мелі і не маглі мець пра бел-чырвона-белы сьцяг, пра Пагоню, пра эміграцыю...”

Дубавец: А пра незалежнасьць?

Харэўскі: “Неяк я ў бацькі запытаўся, як мы йшлі полем і жаўрукі заліваліся, а вось калі б Беларусь была сама, гэта было б лепей? Бацька кажа, напэўна было б лепей, але сяброў жа ня можна кінуць. Тады падумаў і сказаў: толькі больш нікому такія пытаньні не задавай.

Бацька ціха недзе ў душы ганарыўся. Ён не падліваў масла ў агонь. Ганарыўся, што нас цікавяць нейкія большыя рэчы, большыя ідэі, што ў прынцыпе гэта някепскія рэчы, якімі мы цікавімся – мова, гісторыя, родныя карані. Ён ня бачыў у гэтым бяды, але імкнуўся агарадзіць ад навакольнага сьвету.

Бацькава маці была нонканфармісткай, баба Наста. Яна была траўніцай, яна была верніцай. Пры Сталіне казала, што гэта ідал, плявала на партрэты Сталіна. Усыпала бацьку, калі ён спрабаваў з хаты абразы вынесьці. Яна ўсё жыцьцё была такая. І называла рэчы сваімі імёнамі. Яна была ўдава, шмат дзяцей, бедная сям’я, і цудам яе не рэпрэсавалі.

Бабка Наста мне пяяла песьні, дзе згадваліся нейкія маскалі. Нейкія архаічныя калыханкі. “А дзе ж тыя краскі, маскалі пабралі, а дзе ж тыя маскалі... нешта іх там пазабівалі, ішлі туркі на тры шнуркі, а палякі на чатыры, а маскалі сьвет зацьмілі...” Пасьля зразумелае пытаньне – хто такія, што за пэрсанажы? І гэта адкладвалася ў падкорцы, недзе ў самых нетрах. А пасьля ўжо, як увабралася ў сок уся радня, і Андрусевы Лапцёнкі і мае сваякі, і на ўсіх гэтых вясельлях-застольлях зацягвалі гэтыя песьні, а пасьля па дзьве чаркі, а пасьля прыгадвалі, хто кім быў у вайну... Хто быў партызан... Тады клялі партызан, бо ў нашай мясцовасьці аніводнага цёплага слова... Прыгадвалі і немцаў. І ўся гэтая вайна станавілася зусім не такой, як нам у школе казалі”.

Лапцёнак: “У дзеда праблемы пачаліся адразу пасьля вайны, бо падчас вайны ён быў старастам у вёсцы. А ёсьць такі перакос у грамадзкай сьведамасьці, што стараста – гэта роўна паліцай.

Але, як распавядалі, выбіралі якраз у той вёсцы, дзе ён жыў, выбіралі самага надзейнага для аднавяскоўцаў чалавека, самага дастойнага. Гэта былі мясцовыя выбары, яго не прызначала нямецкая ўлада, людзі самі прапаноўвалі гэтую кандыдатуру. І ясна, што дзед пацярпеў ад гэтага. Ён да 1973 году лічыўся рэпрэсаваным, без рэабілітацыі. І бацька, на той час ужо дзейсны кіраўнік і ясна, што да партыі меў непасрэднае дачыненьне, але не пабаяўся на той момант, пайшоў да старшыні менскага КДБ і, карыстаючыся сувязямі, папрасіў за свайго бацьку. Ясна, што гэта была рызыка на той час. Але пайшлі насустрач”.

ШЛЯХТА І РАЙДУНЫ

Дубавец: Браты Андрэй і Сяргей маглі б служыць прыкладам закону адзінства і барацьбы супрацьлегласьцяў. Усё жыцьцё побач, але ўсё жыцьцё паміж імі адбываецца нейкае ўнутранае спаборніцтва, карані якога сыходзяць у даўнейшую гісторыю. Іх маці – родныя сёстры, а падзел утварыўся па лініі бацькаў. Прычым гэта быў сацыяльны падзел.

Харэўскі: “Параўноўвалі, дзе чые якія песьні. Андруся бацька зь Бярэзінскага раёну, вось параўноўвалі, дзе якія песьні, як каго называюць. Іх называлі райдунамі, а мы са шляхты. Усе гэтыя застольныя размовы, канечне, яны не праходзілі марна”.

Лапцёнак: “Гэта наша старая спрэчка з братам. Я не пагаджаюся. Мне здаецца, што гэта ягонае меркаваньне наконт райдуноў. Ну, прозьвішчы параўноўвалі. Лапцёнак – не шляхецкае прозьвішча. Ён увесь час спрабаваў мне гэта выказаць. А маці ў нас Баркоўскія. І паколькі ў нас маці Баркоўскія, то з маці ўсё ў парадку. А бацька ў яго Харэўскі, і таксама там ёсьць свае аргумэнты. Але ў мяне былі іншыя аргумэнта. Таму што Лапцёнкі на той час – гэта ўжо быў такі досыць вядомы клан, у добрым сэнсе гэтага слова, у Беларусі. Яны шмат у якіх галінах дасягнулі пэўнага ўзроўню. І былі заўважнымі людзьмі на гэтай прасторы. Таму я казаў: а мы Лапцёнкі затое вось якія! Мы і там, мы і там. Ясна, што гэты аргумэнт спрацоўваў”.

Харэўскі: “У нашай сям’і, адкуль нашыя маці, з засьценка Астравы, людзі лічылі сябе шляхтай. Баркоўскія, Хмялеўскія, Станішэўскія, Паўлоўскія. (Яшчэ нашы прапрадзеды з прозьвішчам Хмялеўскія і Баркоўскія расьцілі хмель там, гэта была даўняя традыцыя. І пастаўлялі на менскі завод, які цяпер “Аліварыя”.) І дарослыя людзі, старэйшыя, праводзілі мяжу, што яны шляхта. А за імі далей, туды, у бок Седчы, у бок Пухавіч і далей жывуць райдуны. Хто гэта такія, мы дазналіся ўжо ў нашмат больш сталым веку. Райдуны – гэта апісаная этнографамі рэгіянальная этнаграфічная група беларусаў, якая цягнецца да Дняпра, туды, за Бярэзіну. І што наш засьценак не былі прыгоннымі, а тыя былі прыгоннымі. І гэта такія архаічныя прота-прота... рахункі, маўляў, у нас так... Вось бабка нас не выпускала за весьніцы, не праверыўшы, ці пачысьцілі мы чаравікі, і не сядалі за стол, пакуль не зашпілімся на ўсе гузікі і не прычэшамся. І казала: “Ну вы што, райдуны ці што?”

СПАВІВАНЬНЕ НА РАЯЛІ

Дубавец: Пасьля прыходу ў Майстроўню браты становяцца ўдзельнікамі ўсіх майстроўскіх сьвятаў і культурных паходаў. Самы яскравы ўспамін – спэктакаль “Клеменс”, які Віцебскі тэатар паказваў у Менскім доме афіцэраў.

Харэўскі: “Мы тады з Андрусем былі ў бабці ў Астравах. Лета, вакацыі. І мы на электрычцы прыехалі адмыслова зь вёскі, набылі тры гвазьдзікі – белую, чырвоную і белую, падбеглі пад танк пад Дом афіцэраў, а там ужо віраваў натоўп. Ад хваляваньні ўсё трымцела, і песьні падпявалі: “І гэты час і гэты лад не назаўсёды”. А пасьля нас падхапілі старэйшыя таварышы і дахаты да Шчаснай паехалі. І там быў Садоўскі, там былі гэтыя акторы, там была добрая гулянка, нас бацькі шукалі, куды мы падзеліся. Я памятаю, вярнуўся ў гадзіну ночы, але быў увесь акрылены”.

Дубавец: Сёньня абодвух братоў можна часьцяком пабачыць на беларускай тэлевізіі. Харэўскі робіць асьветніцкія перадачы, а Лапцёнак – эканамічныя. Згадваючы Майстроўню, браты аналізуюць яе месца ў найноўшай беларускай гісторыі.

Харэўскі: “Не было б Майстроўні, не было б Талакі. Не была б задзейнічана такая маса людзей у арбіту культурнай, асьветнай працы. Майстроўцы выратавалі многія песьні, якія цяпер выконваюцца. Майстроўцы многім паставілі голас і многіх навучылі беларушчыне. Рэальна рызыкавалі. А калі ўжо пачалі ствараць народны фронт, дык амаль усе майстроўцы аказаліся там.

Дубавец нам даваў ад рукі перапісваць: “Зьмянілася ўсё, што магло зьмяніцца, сьвет стаў аднолькавым і нецікавым, цуды, што зьдзіўлялі нашых продкаў, ужо ня цуды. А дзе ж выйсьце? А вось дзе. Майце гонар паўсюдна гаварыць па-свойму, па-беларуску...” То бок трэба было гэты рукапіс вывучыць напамяць, зьесьці і перадаць іншым... Так што адмаўляць палітычны момант не выпадае. Міжволі ў гэта ўсё ўцягвалася ўсё больш і больш людзей, гэта ўсё нарастала”.

Лапцёнак: “Для мяне гэта быў такі факт гісторыі, які абвяргаў міты, што былі на той час у савецкай імпэрыі. Калі прыгадаеце, быў такі тэлемост Донах’ю і Познэра. І там адна жанчына ўстала і сказала, што ў СССР сэксу няма. А насамрэч былі відэамагнітафоны “Электроніка”, на якіх глядзелі фільм “Калігула” Цінта Браса і гэтак далей... Дык вось, гэта было насамрэч. Калі шмат хто спрабуе сказаць, што гэтага не было. Я маю на ўвазе сьвядомасьць нацыянальную. Яна ўжо была сфармаваная”.

Харэўскі: “З Майстроўні запомніліся такія кадры, як прынесьлі дачку Вячоркаў паказаць народу і на раялі мянялі ёй пялюшкі. І ўсе: Радуся, сюсі-пусі... На раялі. На чорным...”

Лапцёнак: “Між іншым, акрамя нейкага такога палітычнага падтэксту, там сапраўды хацелася сьпяваць. А я ў школе вельмі добра сьпяваў у хоры і заўсёды быў на першых ролях, таму ясна, што мне было цікава сьпяваць тыя песьні, якія я ведаў ад бабці сваёй, і новыя. Падабалася сьпяваць”.

Харэўскі: “Калі надышоў момант распаду імпэрыі, Беларусь не была такой ужо безабароннай і ніякай, як гэта многім уяўляецца. Што не было сьвядомасьці і г.д. Была ўжо велізарная колькасьць людзей, якія так ці інакш праз Майстроўню ўжо былі задзейнічаны... сотні людзей. Фактычна, Майстроўня спраектавала мадэрную Беларусь”.