У 2012 годзе на схеме менскага мэтрапалітэну зьявіцца новая станцыя. Міхалова. Вакол станцыі хуткімі тэмпамі расьце вялікі мікрараён. Уздоўж маленечкай рачулкі, амаль ручая. За гмахамі новабудоўляў дажывае свае апошнія гады вялікая вёска, якая дала назву мікрараёну. Некалькі вуліцаў і завулкаў яшчэ захоўваюць свой традыцыйны выгляд. Хіба толькі закінутая фэрма нагадвае, што калгасу тут даўно няма.
Карэнная міхалоўская жыхарка, пэнсіянэрка Тацяна, кабета моцная і гаспадарлівая, рыхтуецца да пераезду з роднай вёскі Міхалова ў няродны аднайменны мікрараён. І згадвае, сёньня дзіўныя, дэталі свайго дзяцінства.
Тацяна : «Пасьля вайны. Мы, малыя, ідзем у клюб. А кіно пачынаецца а 9-й ці а 10-й гадзіне. Калі ўсе разбрыдуцца, дык ваўкі, так глядзіш, стаяць. Тры, два. Ужо ня памятаеш ног, нічога. «Мамачка!»
Карэспандэнт: «Вы сказалі — ваўкі стаяць. А дзе стаяць?»
Тацяна: «На нашай вуліцы. Зь лесу прыходзілі. Нават у 70-я гады лось прыходзіў».
Зусім інакш выглядала і рэчка Мышка, якую сёньня цяжка і разгледзець за густым кустоўем.
Тацяна: «Мышка брала пачатак свой у Курасоўшчыне. Крыніцы і зараз там ёсьць. Там такая дрыгва, што бацька і мужчыны зьвязвалі вялікія калы, апускалі і дна не даставалі. Там баяліся, каб дзеці на патанулі. І са школы бяжым мы, шчупакі там плаваюць, рыбкі. А пасьля яна абмяльчала. Ручаёк такі. А калісьці павадак так заліваў мосьцік, што дзеці з суседніх вёсак не маглі да нас прайсьці».
Карэспандэнт: «Вось гэтая маленькая?...»
Тацяна: «Так. Вось гэтая маленькая рэчачка. Мышка называецца».
За вёскай, у пойме Мышкі, можна ўбачыць абсалютна незвычайны для Менску краявід. Цывілізацыя ў гэты куток пакуль не дабралася. Парослыя дрэвамі пагоркі, былыя палі, парослыя бур’яном, і некалькі азёраў чакаюць добраўпарадкаваньня. Паводле генэральнага пляну тут павінна быць створаная зона адпачынку. Зь дзіцячым паркам і кавярнямі. Але ў гэтага поля ёсьць свая таямніца. Пра якую мне паведаміла Раіса Фёдараўна Карпава — былая настаўніца. Спадарыня Раіса жыве ў Міхалове ад 1945-га году.
Раіса: «Наш раён багаты глінай. І вакол нас былі цагельні. Горад быў зруйнаваны, і трэба было многа гліны. Капалі кар’еры. І з гэтага кар’ера потым знаходзілі. Вельмі многа патранташаў і гэтых капсул».
Карэспандэнт: «Мэдальёнаў».
Раіса: «Мэдальёны. Правільна».
Карэспандэнт: «Нямецкія?»
Раіса: «Нашы. А каскі былі і нямецкія, і рускія. Праўда, мы іх выкарыстоўвалі па некаторых месцах. Дзе трэба было вычэрпваць нешта... Але тое, што я буду казаць, вы, можа, не запісвайце...»
Карэспандэнт: «А што такое?»
Раіса: «Капсулаў знаходзілі вельмі многа. Ласіеўскі, ён у нас быў удзельнік вайны, прынёс гэтыя ўсе мэдальёны ў ваенкамат, і яму сказалі „не распаўсюджваць пра гэта нічога“. Таму што гэта ганьба. Калі 23-га ўжо бамбілі Менск. А была ў нас плянэрная горка. І што сказалі Ласіеўскаму… Што перад вайной быў высаджаны нямецкі дэсант на гэтай горцы. А чаму яна называецца „плянэрная“? Пускалі плянэры з гэтай гары. І вось тут на пачатку вайны быў высаджаны нямецкі дэсант. А нашы войскі, якія адступалі, яны ў нізіне. І калі пачалася бамбёжка, усю нашу армію расстралялі. Таму так многа там знайшлі мэдальёнаў. Нам сказалі гэта не распаўсюджваць. Мы не распаўсюджваем».
Мне адразу згадваецца «Лінія Сталіна». Дзе ніякага бою, як мне распавядалі жыхары навакольных вёсак, не было. А гэтыя пагоркі сапраўды былі полем бою. І палітыя крывёй савецкіх салдат. Колькі яшчэ салдацкіх мэдальёнаў хавае міхалоўская зямля?
Сярод старых міхалоўскіх хат ярка-жоўты, зроблены па індывідуальным праекце катэдж кідаецца ў вочы адразу. Гаспадар катэджу, бізнэсмэн гадоў 60-ці Фёдар Фёдаравіч вельмі задаволены тым, што Міхалова зьнясуць разам зь ягоным домам. Такое я сустрэў упершыню.
Фёдар: «Ну, вось. Выдзелілі мне ўчастак зямлі. І гарвыканкам будзе будаваць за свае грошы».
Карэспандэнт: «З вамі абышліся па-людзку?»
Фёдар: «А калі б не па-людзку, а па-дзяржаўнаму, далі б аднапакаёвую кватэру. 50 мэтраў. А ў мяне тут 313 мэтраў».
Карэспандэнт: «Я ня першы раз ежджу па гэтых вёсках, якія зносяць. І я ўпершыню бачу чалавека, які даціснуў іх. Што вы такое зрабілі зь імі?»
Фёдар: «Ну што вы, не разумееце? Пакуль ня выйшаў на Міхаіла Якаўлевіча, дай Бог яму спакою на тым сьвеце... Паўлаў».
Карэспандэнт: «А калі ня мець асабістых сувязяў?»
Фёдар: «50 мэтраў. Нічога. Нерэальна».
Тацяна: «Гэта ня Швэцыя, дзе я сяджу на высьпе — і гэта мая ўласнасьць, і пажыцьцёва. Вось мая пажыцьцёвая зямля. Бацька ваяваў, маці ваявала. Зараз зносяць дом — і ўтраіх у двухпакаёвую. А мы ня сталі ўжо супраціўляцца».
Міхалоўскія дзеці пасьляваенных гадоў часта хадзілі ў сталіцу. На танцы, па крамах, на шпацыр. Да гарадзкой мяжы было ўсяго пара кілямэтраў. Але паміж вёскай і Менскам была сур’ёзная мяжа. Больш сур’ёзная за сёньняшні Шэнген. Сёньняшнія 18-гадовыя беларусы, якіх часам можна сустрэць у майках зь літарамі «СССР», нават не здагадваюцца, што іхныя вясковыя аднагодкі савецкай пары былі не зусім паўнавартаснымі людзьмі. Бо ня мелі пашпарту, як і ўсе калгасьнікі. Па адзін бок гэтай нябачнай мяжы былі працадні, немагчымасьць падарожнічаць нават па сваёй краіне і родная мова. Па другі бок — пашпарт, праца за грошы і... расейшчына. І каб перасячы гэтую мяжу, трэба было прыкласьці немалыя намаганьні. Згадвае міхалоўская пэнсіянэрка Ніна. Ужо даўно гарадзкая дама. І па выглядзе, і па мове.
Ніна: «Стараліся ўсе пайсьці вучыцца. Тэхнікум скончыш, дадуць накіраваньне. І ўжо чалавек атрымае пашпарт. Вырываліся так».
Карэспандэнт: «А як яшчэ можна было вырвацца?»
Ніна: «Выйсьці замуж за мінчаніна».
Карэспандэнт: «Гэта як у 90-х гадах выйсьці замуж за француза ці амэрыканца. У 50-х — выйсьці за мінчаніна».
Ніна: «Зь цяжкасьцямі будзеш прапісвацца і пашпарт атрымліваць».
Карэспандэнт: «Білет у новае жыцьцё».
Ніна: «Але каб выйсьці замуж, табе ж пашпарт патрэбны. Дык бацькі жаніха прапісвалі ў сябе нявесту любымі шляхамі».
Карэспандэнт: «Гараджанін ня мог спакойна жаніцца зь вясковай дзяўчынай?»
Ніна: «А дзе ж яна возьме пашпарт? Яна ж у калгасе працуе».
Карэспандэнт: «А трэці спосаб?»
Ніна: «Вучыцца...»
Карэспандэнт: «Правільна «заговоріть по-русскі».
Ніна: «У мяне былі падручнікі па-расейску. Хоць многія карысталіся беларускімі...»
Вынікі апошняга перапісу насельніцтва кажуць, што роднай мовай беларускую лічаць толькі 60 працэнтаў беларусаў. І толькі 30 гавораць на ёй дома. Прычыны вядомыя. Але дадамо і гэтую. Адмова ад беларускай мовы ў абмен на пашпарт. Гэта нагадвае ня столькі ўрбанізацыю, колькі эміграцыю. Інтэграцыю ў новае жыцьцё з новай мовай. Дарэчы, пашпарты калгасьнікам пачалі выдаваць у 1974 годзе.
Карэспандэнт: «Міхалова ў горад увайшло ў 79-м. Радасьць была ад гэтага?»
Ніна: «Яны больш нагрузілі калгасьнікаў сваімі праблемамі».
Тацяна: «У нас тут катоў перадавілі. Дарогі не было. Вады ў нас няма. Газу ў нас няма. Сьметніц у нас няма. Хаця грошы зьбіраюць...»
Ніна: «Гэта клопат пра людзей?»
Раіса Карпава ўсё жыцьцё працавала ў школе. Гэта рэдкая настаўніца. Якая ня толькі адкрыла мне тайну Міхалоўскага поля. Ёй да гэтае пары сорамна за некаторыя крокі сваёй настаўніцкай працы.
Раіса: «На Вялікдзень мы дзяцей прымушалі працаваць. І паспрабуйце хто-небудзь яйка чырвонае прынесьці ў школу!»
Карэспандэнт: «А што самі настаўнікі казалі пра гэта? Яны асуджалі гэта?»
Раіса: «Мы сталінскага выхаваньня былі. Трэба было васстанаўліваць Беларусію...»
Трэба аддаць належнае пакаленьню савецкіх настаўнікаў. З задачай яны справіліся. Васстанавілі менавіта Беларусію.
Тацяна : «Пасьля вайны. Мы, малыя, ідзем у клюб. А кіно пачынаецца а 9-й ці а 10-й гадзіне. Калі ўсе разбрыдуцца, дык ваўкі, так глядзіш, стаяць. Тры, два. Ужо ня памятаеш ног, нічога. «Мамачка!»
Карэспандэнт: «Вы сказалі — ваўкі стаяць. А дзе стаяць?»
Тацяна: «На нашай вуліцы. Зь лесу прыходзілі. Нават у 70-я гады лось прыходзіў».
Зусім інакш выглядала і рэчка Мышка, якую сёньня цяжка і разгледзець за густым кустоўем.
Тацяна: «Мышка брала пачатак свой у Курасоўшчыне. Крыніцы і зараз там ёсьць. Там такая дрыгва, што бацька і мужчыны зьвязвалі вялікія калы, апускалі і дна не даставалі. Там баяліся, каб дзеці на патанулі. І са школы бяжым мы, шчупакі там плаваюць, рыбкі. А пасьля яна абмяльчала. Ручаёк такі. А калісьці павадак так заліваў мосьцік, што дзеці з суседніх вёсак не маглі да нас прайсьці».
Карэспандэнт: «Вось гэтая маленькая?...»
Тацяна: «Так. Вось гэтая маленькая рэчачка. Мышка называецца».
За вёскай, у пойме Мышкі, можна ўбачыць абсалютна незвычайны для Менску краявід. Цывілізацыя ў гэты куток пакуль не дабралася. Парослыя дрэвамі пагоркі, былыя палі, парослыя бур’яном, і некалькі азёраў чакаюць добраўпарадкаваньня. Паводле генэральнага пляну тут павінна быць створаная зона адпачынку. Зь дзіцячым паркам і кавярнямі. Але ў гэтага поля ёсьць свая таямніца. Пра якую мне паведаміла Раіса Фёдараўна Карпава — былая настаўніца. Спадарыня Раіса жыве ў Міхалове ад 1945-га году.
Раіса: «Наш раён багаты глінай. І вакол нас былі цагельні. Горад быў зруйнаваны, і трэба было многа гліны. Капалі кар’еры. І з гэтага кар’ера потым знаходзілі. Вельмі многа патранташаў і гэтых капсул».
Карэспандэнт: «Мэдальёнаў».
Раіса: «Мэдальёны. Правільна».
Карэспандэнт: «Нямецкія?»
Раіса: «Нашы. А каскі былі і нямецкія, і рускія. Праўда, мы іх выкарыстоўвалі па некаторых месцах. Дзе трэба было вычэрпваць нешта... Але тое, што я буду казаць, вы, можа, не запісвайце...»
Карэспандэнт: «А што такое?»
Раіса: «Капсулаў знаходзілі вельмі многа. Ласіеўскі, ён у нас быў удзельнік вайны, прынёс гэтыя ўсе мэдальёны ў ваенкамат, і яму сказалі „не распаўсюджваць пра гэта нічога“. Таму што гэта ганьба. Калі 23-га ўжо бамбілі Менск. А была ў нас плянэрная горка. І што сказалі Ласіеўскаму… Што перад вайной быў высаджаны нямецкі дэсант на гэтай горцы. А чаму яна называецца „плянэрная“? Пускалі плянэры з гэтай гары. І вось тут на пачатку вайны быў высаджаны нямецкі дэсант. А нашы войскі, якія адступалі, яны ў нізіне. І калі пачалася бамбёжка, усю нашу армію расстралялі. Таму так многа там знайшлі мэдальёнаў. Нам сказалі гэта не распаўсюджваць. Мы не распаўсюджваем».
Мне адразу згадваецца «Лінія Сталіна». Дзе ніякага бою, як мне распавядалі жыхары навакольных вёсак, не было. А гэтыя пагоркі сапраўды былі полем бою. І палітыя крывёй савецкіх салдат. Колькі яшчэ салдацкіх мэдальёнаў хавае міхалоўская зямля?
Сярод старых міхалоўскіх хат ярка-жоўты, зроблены па індывідуальным праекце катэдж кідаецца ў вочы адразу. Гаспадар катэджу, бізнэсмэн гадоў 60-ці Фёдар Фёдаравіч вельмі задаволены тым, што Міхалова зьнясуць разам зь ягоным домам. Такое я сустрэў упершыню.
Фёдар: «Ну, вось. Выдзелілі мне ўчастак зямлі. І гарвыканкам будзе будаваць за свае грошы».
Карэспандэнт: «З вамі абышліся па-людзку?»
Фёдар: «А калі б не па-людзку, а па-дзяржаўнаму, далі б аднапакаёвую кватэру. 50 мэтраў. А ў мяне тут 313 мэтраў».
Карэспандэнт: «Я ня першы раз ежджу па гэтых вёсках, якія зносяць. І я ўпершыню бачу чалавека, які даціснуў іх. Што вы такое зрабілі зь імі?»
Фёдар: «Ну што вы, не разумееце? Пакуль ня выйшаў на Міхаіла Якаўлевіча, дай Бог яму спакою на тым сьвеце... Паўлаў».
Карэспандэнт: «А калі ня мець асабістых сувязяў?»
Фёдар: «50 мэтраў. Нічога. Нерэальна».
Тацяна: «Гэта ня Швэцыя, дзе я сяджу на высьпе — і гэта мая ўласнасьць, і пажыцьцёва. Вось мая пажыцьцёвая зямля. Бацька ваяваў, маці ваявала. Зараз зносяць дом — і ўтраіх у двухпакаёвую. А мы ня сталі ўжо супраціўляцца».
Міхалоўскія дзеці пасьляваенных гадоў часта хадзілі ў сталіцу. На танцы, па крамах, на шпацыр. Да гарадзкой мяжы было ўсяго пара кілямэтраў. Але паміж вёскай і Менскам была сур’ёзная мяжа. Больш сур’ёзная за сёньняшні Шэнген. Сёньняшнія 18-гадовыя беларусы, якіх часам можна сустрэць у майках зь літарамі «СССР», нават не здагадваюцца, што іхныя вясковыя аднагодкі савецкай пары былі не зусім паўнавартаснымі людзьмі. Бо ня мелі пашпарту, як і ўсе калгасьнікі. Па адзін бок гэтай нябачнай мяжы былі працадні, немагчымасьць падарожнічаць нават па сваёй краіне і родная мова. Па другі бок — пашпарт, праца за грошы і... расейшчына. І каб перасячы гэтую мяжу, трэба было прыкласьці немалыя намаганьні. Згадвае міхалоўская пэнсіянэрка Ніна. Ужо даўно гарадзкая дама. І па выглядзе, і па мове.
Ніна: «Стараліся ўсе пайсьці вучыцца. Тэхнікум скончыш, дадуць накіраваньне. І ўжо чалавек атрымае пашпарт. Вырываліся так».
Карэспандэнт: «А як яшчэ можна было вырвацца?»
Ніна: «Выйсьці замуж за мінчаніна».
Карэспандэнт: «Гэта як у 90-х гадах выйсьці замуж за француза ці амэрыканца. У 50-х — выйсьці за мінчаніна».
Ніна: «Зь цяжкасьцямі будзеш прапісвацца і пашпарт атрымліваць».
Карэспандэнт: «Білет у новае жыцьцё».
Ніна: «Але каб выйсьці замуж, табе ж пашпарт патрэбны. Дык бацькі жаніха прапісвалі ў сябе нявесту любымі шляхамі».
Карэспандэнт: «Гараджанін ня мог спакойна жаніцца зь вясковай дзяўчынай?»
Ніна: «А дзе ж яна возьме пашпарт? Яна ж у калгасе працуе».
Карэспандэнт: «А трэці спосаб?»
Ніна: «Вучыцца...»
Карэспандэнт: «Правільна «заговоріть по-русскі».
Ніна: «У мяне былі падручнікі па-расейску. Хоць многія карысталіся беларускімі...»
Вынікі апошняга перапісу насельніцтва кажуць, што роднай мовай беларускую лічаць толькі 60 працэнтаў беларусаў. І толькі 30 гавораць на ёй дома. Прычыны вядомыя. Але дадамо і гэтую. Адмова ад беларускай мовы ў абмен на пашпарт. Гэта нагадвае ня столькі ўрбанізацыю, колькі эміграцыю. Інтэграцыю ў новае жыцьцё з новай мовай. Дарэчы, пашпарты калгасьнікам пачалі выдаваць у 1974 годзе.
Карэспандэнт: «Міхалова ў горад увайшло ў 79-м. Радасьць была ад гэтага?»
Ніна: «Яны больш нагрузілі калгасьнікаў сваімі праблемамі».
Тацяна: «У нас тут катоў перадавілі. Дарогі не было. Вады ў нас няма. Газу ў нас няма. Сьметніц у нас няма. Хаця грошы зьбіраюць...»
Ніна: «Гэта клопат пра людзей?»
Раіса Карпава ўсё жыцьцё працавала ў школе. Гэта рэдкая настаўніца. Якая ня толькі адкрыла мне тайну Міхалоўскага поля. Ёй да гэтае пары сорамна за некаторыя крокі сваёй настаўніцкай працы.
Раіса: «На Вялікдзень мы дзяцей прымушалі працаваць. І паспрабуйце хто-небудзь яйка чырвонае прынесьці ў школу!»
Карэспандэнт: «А што самі настаўнікі казалі пра гэта? Яны асуджалі гэта?»
Раіса: «Мы сталінскага выхаваньня былі. Трэба было васстанаўліваць Беларусію...»
Трэба аддаць належнае пакаленьню савецкіх настаўнікаў. З задачай яны справіліся. Васстанавілі менавіта Беларусію.