Раздарожжа пасьля выбараў, якіх не было

СЛУХАЦЬ:

Дракахруст: Мы пакуль ня ведаем можа і галоўнае, але адзінае наконт сёлетніх мясцовых выбараў – вынікі. Але хада кампаніі ўжо вядомая. На падставе назіраньня за гэтай хадой – якія высновы вы зрабілі? Юры Чавусаў.

Чавусаў: Мы бачым, што гэтая выбарчая кампанія мела сваю адметную драматургію. якая адрозьнівалася ад сцэнароў папярэдніх кампаніяў. Напачатку, у сувязі са зьменамі ў выбарчым заканадаўстве, назіралася некаторвае паляпшэньне ўмоваў удзелу ў выбарах для апазыцыйных палітычных партыяў, здавалася, што ўмовы правядзеньня выбараў сталі больш лібэральнымі. Але чым бліжэй да фінальнай стадыі, да дня галасаваньня, тым больш мы бачылі кампэнсацыю гэтага лібэральнага праўнага рэжыму за кошт узмацненьня рэпрэсіўных практык з боку дзейнай улады.

Мы бачылі звыклыя перашкоды ў агітацыі, ціск на кандыдатаў. Падчас гэтай выбарчай кампаніі ўлады дэманстравалі вельмі цікавы падыход: фармальна кандыдатаў рэгіструюць не ствараючы асаблівых цяжкасьцяў, але пры гэтым робіцца ціск на саміх кандыдатаў і іх сваякоў па месцы працы, па месцы вучобы. Мы ўбачылі новыя рэпрэсіўныя практыкі: ціск на сябраў выбарчых камісіяў ад апазыцыйных партыяў – гэта тое, чаго раней не было.

Такім чынам некаторае паляпшэньне праўных умоваў удзелу ў выбарах было кампэнсаванае за кошт узмацненьня рэпрэсій. І сам вынік застаецца кантраляваным з боку ўлады.

Дракахруст: Аляксандар Фядута, а на якія асаблівасьці гэтай кампаніі зьвярнулі ўвагу вы?

Фядута: Падчас той кампаніі, якая сёньня сканчаецца, усе добра разумелі, што адбываецца рэпэтыцыя таго, што будзе ў Беларусі ў наступным годзе – галоўная электаральная кампанія пяцігодкі, выбары прэзыдэнта Беларусі. Перад гэтым трэба спраўдзіць, як працуюць усе ўзроўні ўлады, як працуюць мэханізмы фальсыфікацыі і мабілізацыі людзкіх рэсурсаў улады. Спадар Чавусаў слушна заўважыў, што ў пэўны момант пытаньне, наколькі дэмакратычным будзе электаральны працэс, зьмянілася іншым – наколькі мы здольны забясьпечыць вынік, які нам патрэбны. І другая палова кампаніі зьвялася да пытаньня – ну дык што, прарвуцца яны ці не прарвуцца? Пакажыце, на што вы здольныя. Цэнтральная ўлада амаль сама ня дзейнічала, яна наглядала за тым, як дзейнічаюць мясцовыя ўлады. Яны былі прымушаныя прадэманстраваць, што яны могуць. Той вынік, які мы ўбачым – гэта той вынік, які атрымае менавіта мясцовая ўлада.

Дракахруст: Кірыл Пазьняк, тая траекторыя, якую апісалі нашы калегі, у чымсьці падобная на траекторыю выбараў 2008 году. Напачатку кампаніі рабіліся намёкі, нават самім Лукашэнкам, што некалькі апазыцыянэраў патрапяць у парлямэнт. А потым ці штосьці здарылася, ці перарашылі, але вынік – круглы нуль для апазыцыі. Што стала мэханізмам зьмены тактыкі ўлады ў гэтай кампаніі?

Пазьняк: Улады прадэманстравалі, што ў Беларусі падчас выбарчых кампаніяў могуць быць пэўныя палёгкі, але і што колькі гэтых палёгкаў ні давай, вынік будзе той жа самы. Гэта можна праілюстраваць хаця б яўкай, якая на гэтых выбарах проста рэкордная – падчас датэрміновага галасаваньня яна склала 29%. Нават у апытаньні Інфармацыйна-аналітычнага цэнтру пры адміністрацыі прэзыдэнта 4% апытаных заявілі пра прымус, пад якім яны ідуць на выбары. Улады прызнаюць, што адміністрацыйны рэсурс і добраахвотна-прымусовая сыстэма існуе.

Дракахруст: У мяне для вас няўдзячнае выпрабаваньне. Праз пару гадзін мы даведаемся адказ на пытаньне, якое я задам. Але я яго задам. Кірыл, колькі апазыцыянэраў патрапяць у саветы? Ці хаця б так – нуль ці ня нуль?

Пазьняк: Загадзя можна было сказаць, што лічбы будуць невялікія, бо апазыцыйныя кандыдаты складалі прыблізна 1% ад агульнай колькасьці. Я мяркую, што гэта будзе 7-8 чалавек у раённых саветах на пэрыфэрыі. Уладам няма сэнсу вырошчваць моцных супернікаў, якія пайшлі б потым на парлямэнцкія выбары. Сама апазыцыя зараз робіць больш стаўку не на сябе, а на дапамогу Эўропы. А зараз такая сытуацыя, што Лукашэнка можа больш дагадзіць Эўропе, апаніруючы Маскве, чым павялічваючы прысутнасьць апазыцыі ва ўладзе і робячы яе сыстэмнай.

Дракахруст: Аляксандар, кандыдатамі сталі прыкладна 400 чалавек ад апазыцыі, 290 ад партыяў, каля 100 – ад рухаў шляхам збору подпісаў. Падчас агітацыі каля 100-150 кандыдатаў ад апазыцыі ці зьнялі свае кандыдатуры ці іх кандыдатуры былі зьнятыя. Вось з тых прыкладна 250 кандыдатаў, якія засталіся, колькі стануць дэпутатамі?

Фядута: Сапраўды няма пра што казаць, бо калі іх будзе 10, то што ад гэтага зьменіцца. Але калі вы задалі канкрэтнае пытаньне, я скажу, што 7.

Дракахруст: Юры, а ваш прагноз – таксама 7?

Сёньня менавіта Захад разглядаецца ў якасьці легітыматара беларускага рэжыму

Чавусаў: Я пагаджуся з суразмоўцамі, што пытаньне неістотнае. У адрозьненьні парлямэнцкіх выбараў 2008 году, якія вы, Юры, прыгадалі, зараз фокус увагі – не на тым, пройдзе хтосьці ці ня пройдзе. Фокус увагі на тым, ці зьмянілася працэдура. А колькі будзе кандыдатаў? Мой адказ – больш за нуль дэпутатаў мясцовых саветаў, якія зьяўляюцца прадстаўнікамі апазыцыйных партый.

Дракахруст: Якое палітычнае значэньне гэтых выбараў? Вы, Аляксандар, паўтарылі думку, якую пэўны час таму выказала Лідзія Ярмошына: сёлетнія мясцовыя выбары – рэпэтыцыя прэзыдэнцкіх. Што можна сказаць пра прэзыдэнцкія выбары, гледзячы на рэпэтыцыю?

Фядута: Будзе шмат увагі да таго, што думае Захад. Сёньня менавіта Захад разглядаецца ў якасьці легітыматара беларускага рэжыму. Гэта значыць, што ўсе кандыдаты, якія будуць здольныя сабраць подпісы, будуць зарэгістраваныя. Потым будзе ціск на сябраў ініцыятыўных групаў. Зразумела, што ніяк ня зьменіцца працэдура даваньня эфіру для кандыдатаў, Аляксандар Лукашэнка будзе дамінаваць у інфармацыйнай прасторы.

Адзінае, што невядома, гэта наколькі зьменіцца рыторыка Аляксандра Лукашэнкі. За год электарат не разьвернеш да лесу перадам, да хаткі – задам. Сёньня яго прыхільнікі прывыклі галасаваць за саюз з Расеяй. Як яны будуць галасаваць супраць Расеі, супраць расейскай пазыцыі, на фоне ўсё горшых адносінаў з Масквой – гэта пытаньне. Я ў свой час казаў, што Лукашэнка гатовы нават зьмяніць свой электарат, каб захаваць уладу. І на працягу гэтага году могуць быць зробленыя пэўныя крокі насустрач нацыянальна-арыентаванаму і антырасейска-арыентаванаму электарату.

Дракахруст: Юры, Аляксандар сказаў, што легітыматарам рэжыму, легітыматарам наступных выбараў будзе Захад. Але калі мы гаворым пра мясцовыя выбары як пра рэпэтыцыю, то яна стала даволі моцным выпрабаваньнем цярпеньня і сумленьня гэтага самага легітыматара.

Чавусаў: Я думаю, што спадарыня Ярмошына мела на ўвазе больш тэхнічны бок. Для камісіяў, для органаў, якія арганізуюць выбары, пэўныя працэдурныя моманты зьмяніліся ў сувязі са зьменамі ў выбарчым кодэксе. Але ня трэба пакутаваць на праўны фэтышызм, уласьцівы беларускай апазыцыі, якая ўвесь час кажа, што калі будуць зьмены ў выбарчым кодэксе, то мы пакажам сапраўдны вынік, сапраўдную падтрымку грамадзтва. Ня можа ў беларускіх умовах ніякая зьмена выбарчага заканадаўства зьмяніць палітычную сытуацыю, палітычны рэжым. Існуе атачэньне, тое, што адбываецца вакол выбараў. У сувязі з гэтым любыя зьмены ў выбарчым заканадаўстве палітычнай сытуацыі не мяняюць. Калі б, скажам, была ўведзеная прапарцыйная сыстэма выбараў у прадстаўнічыя органы ўлады, то мы бачылі, як улады здолелі хутка мабілізаваць тыя заснулыя ў летаргічным сьне праўладныя партыі, каб запоўніць іх прадстаўнікамі выбарчыя камісіі. Ясна, што гэта тыя самыя людзі, якія працавалі ў камісіях і раней. Толькі цяпер яны зьяўляюцца сябрамі гэтых партыяў.

Палітычнае значэньне выбараў для апазыцыі ў тым, што выбары нельга разглядаць як тэст, як рэпэтыцыю чагосьці наступнага. Удзел у выбарах магчымы толькі тут і цяпер. Тыя кандыдаты, якія ішлі на гэтыя мясцовыя выбары ў межах партыйнай дысцыпліны, каб праверыць, як працуе гэтае выбарчае заканадаўства – у іх акругах кампанія ішла млява, нічога там не адбывалася і ўладам ня трэба нават рабіць маніпуляцыі вынікамі гэтых выбараў. У выбарах трэба ўдзельнічаць з мэтай атрымаць мандаты. І тыя людзі, якія рабілі добрыя, яскравыя, крэатыўныя кампаніі, сапраўды ўдзельнічаюць у гэтых выбарах.

Палітычнае значэньне гэтых выбараў для ўладаў – у тым, што нягледзячы на ўсе фармальныя крокі насустрач Захаду, крокі ў накірунку лібэралізацыі, нават у накірунку дэкаратыўнай дэмакратызацыі ня зьменяць сутнасьць беларускага рэжыму.

Дракахруст: Кірыл, Аляксандар завёў размову пра вобраз новай прэзыдэнцкай кампаніі, пра тое, што Лукашэнку будзе цяжка пераканаць беларусаў, што Расея была сябрам, а стала ворагам. А часам выказваецца меркаваньне, што Лукашэнку няма розьніцы, пад якім лёзунгам ісьці. Ён можа заўтра выступіць за аб'яднаньне Беларусі з Антарктыдай, з братнімі пінгвінамі, і ўсё роўна электаральная машына спрацуе і ён атрымае свае 88% галасоў. Ці гэта ўсё ж такі ня так?


Пазьняк: Мне падаецца, што гэта ня так нават тэхнічна. Нават апазыцыя, якая абвінавачвае ўладу ў фальсыфікацыях, дае на гэтую фальсыфікацыю абмежаваны адсотак. Не 80% галасоў фальсыфікуецца. І таму рыторыка вельмі важная. Я магу пагадзіцца з Аляксандрам, што антырасейская рыторыка будзе дамінаваць. Ранейшыя кампаніі Лукашэнка вёў на абяцанках росту дабрабыту. Цяпер з эканомікай праблемы, і ў такіх умовах усе аўтарытарныя рэжымы ставяць на кансалідацыю нацыі супраць вонкавага ворага. І праблемы з Расеяй у гэтым сэнсе вельмі прыдадуцца. Гэтыя выбары могуць быць вельмі карыснымі у пляне фармаваньня нацыі.

Дракахруст: Наколькі плённым быў ці яшчэ будзе байкот выбараў? Ці сапраўды Захад возьме пад увагу тое, што шэраг партый і палітыкаў байкатавалі выбары, і здолее дамагчыся саступак ад афіцыйнага Менску? А што да апазыцыі, то ці ёсьць для яе сэнс удзельнічаць у выбарчай кампаніі, посьпех у якой выключаны ў прынцыпе?


Чавусаў: Ніводная партыя, апроч КХП БНФ, адназначна на карысьць байкоту падчас гэтых выбараў ня выступіла. Гэтая палавіністае рашэньне АГП – мы як партыя ня ўдзельнічаем, але нашы сябры вылучаюцца і ўдзельнічаюць – гэта даволі крывадушная пазыцыя. Вялікія дыскусіі былі ў партыі БНФ.

Зразумела, выбараў у Беларусі ў клясычным электаральным сэнсе няма. Тым ня менш для партыяў існуе прастора для дзейнасьці і апроч выбараў. Роля ў Беларусі палітычных партыяў як суб'ектаў, якія дэманструюць палітычную альтэрнатыву і артыкулююць грамадзкія інтарэсы, ёсьць і апроч выбарчых працэсаў. Выбары для партый – гэта найперш сродак адбудовы сваіх структур і матывацыі сваіх актывістаў, сродак арганізацыйнага разьвіцьця. І ў гэтым сэнсе ўдзел нават у гэтых выбарах карысны для партыяў. Ён дазваляе мець тыя групы вакол лідэраў на мясцовым узроўні, якія дазваляюць даносіць сваю пазыцыю да насельніцтва. Байкот быў бы ўдарам па гэтых структурах, бо іншым чынам адбудоўваць іх у партыяў няма. Калі ўявіць, што палітычныя партыі абвясьцілі байкот кансалідавана, то ў праўным сэнсе байкот мясцовых выбараў немагчымы, скасаваны парог яўкі і дастаткова аднаго выбаршчыка, каб выбары адбыліся. У палітычным сэнсе ўжо бачны той скепсіс, зь якім заходнія назіральнікі, міжнародныя структуры ставяцца да ўдзелу беларускай апазыцыі ў грамадзкім жыцьці. Яе ўплыў не перабольшваецца. І, не прымаючы ўдзелу ў выбарах, апазыцыя не змагла б дамагчыся якасна большага ціску на беларускі рэжым у накірунку таго, каб падштурхнуць яго да большай лібэралізацыі.

Таму рашэньне аб удзеле ў гэтых выбарах было слушным.

Дракахруст: Кірыл, вы згодны? А вось прадстаўнікі КХП БНФ і АГП кажуць, што ўдзел у гэтых выбарах спрыяў легітымізацыі рэжыму ў вачах Эўропы. Ці не атрымалася сапраўды гульня ў пас з уладай?


Пазьняк: Найперш партыі мусяць дбаць пра свае шэрагі і пра тое, каб быць сілай. Удзел у любой выбарчай кампаніі, хай сабе і зь вядомым вынікам – гэта ёсьць рэальная камунікацыя з насельніцтвам. А байкот мае сэнс, калі ён супольны і калі ён – тактыка, а не дэманстрацыя. І цяперашні, і ранейшыя байкоты былі менавіта дэманстрацыяй сваёй крыўды і тэставаньнем іншых суб'ектаў палітыкі.

Дракахруст: Аляксандар, гэта была ваша тэза пра легітыматара. Як паводле вас гэтая легітымізацыя будзе адбывацца: мясцовыя выбары прайшлі так, як яны прайшлі, зразумела, што і прэзыдэнцкія выбары пройдуць падобным жа чынам. Як гэта легітымізаваць?

Фядута: Як Захаду гэта легітымізаваць?

Дракахруст: Так. Як беларускаму народу – гэта яшчэ больш складанае пытаньне.

Фядута: Я думаю, што беларускі народ проста ня ведае, пра што ідзе размова. Уладзе патрэбныя далейшыя перамовы з Захадам на тэму найперш фінансавай падтрымкі ў 2011-2012 гадах – гэта зразумела і відавочна. І на мой погляд, менавіта таму пасьля той рэпэтыцыі, якая ў нас адбылася, ўлада пачне весьці перамовы з Захадам. І пачне, магчыма, ісьці на пэўныя саступкі і з пункту гледжаньня лібэралізацыі заканадаўства, якое рэгулюе наагул публічную сфэру і ў прыватнасьці электаральны працэс. Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў Аляксандар Лукашэнка будзе вызначацца са сваім далейшым курсам. Калі ён пойдзе на гэтыя выбары.