Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Эфір 11 кастрычніка
ЛІТНАВІНЫ
СЯРГЕЙ АСТРАВЕЦ: “МНЕ НЕ ХАПАЕ ПРОЗЫ ПРА ГОРАДНЮ”
Выдавецкая сэрыя “Кнігарня Наша Ніва” папоўнілася кнігай прозы пісьменьніка і журналіста з Горадні Сяргея Астраўца “Каты Ёзафа Рацынгера”. Яе склалі апавяданьні, эсэ, зацемкі і рэпартажы, якія друкаваліся на старонках “Нашай Нівы” ад 1991 да 2007 году. Кніга сталася настальгічным успамінам пра няспраўджаныя надзеі аўтара, які нядаўна адзначыў свой паўвекавы юбілей. З Сяргеем Астраўцом размаўляла Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Сяргей, з вашага дазволу, можа быць, пачнём з назвы…”
Сяргей Астравец: “Назва гэтая ўзьнікла такім чынам. Была вясна 2005 году і я напісаў, што называецца, адным махам некалькі апавяданьняў. Пісаў, дасылаў у “Нашу Ніву”, яна іх друкавала. Адно з гэтых апавяданьняў называлася “Нямецкі папа”. Гэта гісторыя пра тое, як выбіралі новага папу пасьля сьмерці Яна Паўла II праз маё ўспрыняцьце: як я сачыў за гэтай падзеяй, што адбывалася ў нашым горадзе. Для мяне было важна тады, што ў мяне быў сіямскі кот Базыль, які заўсёды сядзеў у мяне на каленях, калі я пісаў, бо я даведаўся, што Ёзаф Рацынгер таксама любіць катоў. А калі яго выбралі папам, то мяне зьдзівіў такі факт, што манашкі забаранілі яму браць сваіх двух катоў у папскія апартамэнты. Гэтае апавяданьне, можа быць і стала для мяне цэнтральным ва ўсіх тых апавяданьнях і назву кнігі я зрабіў, адштурхнуўшыся менавіта ад яго”.
Аксак: “Кніжка мае падзагаловак “Апавяданьні, эсэ, зацемкі, рэпартажы з Горадні”. Вас натхняе места, дзе вы жывяце, ці нешта іншае вы мелі на ўвазе, калі так пазначалі падзагаловак?”
Астравец: “У Горадні я жыву палову жыцьця. Прыехаў сюды ў 1984-м – амаль па-Оруэлу гучыць. І з самага пачатку мне хацелася засвоіць гэты горад у прозе, таму што я ўбачыў, што ён вельмі мала прысутнічае менавіта ў прозе пісьменьнікаў-гарадзенцаў. Калі там жыў Васіль Быкаў, то яго цікавіла больш вайна і чалавек на вайне. Я зазіраў да Ажэшкі – на жаль, Горадню не пазнаеш і ў яе творах. Калісьці натхняцца прыяжджаў у наш горад Караткевіч, але ён выводзіў яго пад іншай назвай. Паэты пішуць пра Горадню, а празаікаў пасьля сьмерці Аляксея Карпюка няма. І мне гэтага вельмі не хапала. Напісаць такую кнігу пра родны горад не было такой адмысловай маёй задачай, хутчэй гэта была мая мара”.
Аксак: “Нягледзячы на шырокую палітру жанраў, прадстаўленых у гэтай кніжцы, яна атрымалася цэльнай. У пэўным сэнсе яе можна назваць раманам пра Горадню…”
Астравец: “Я спадзяюся, што гэтая кніжка стане маленькай цаглінкай у літаратурную сьцяну Горадні. А ў розных жанрах я пісаў, ня думаючы яшчэ пра тое, як яны лягуць пад адной вокладкай. Я жыў у горадзе, хадзіў па ім, сачыў за зьменамі, атрымліваў нейкія ўражаньні і часам гэта ўвасаблялася ў апавяданьне, часам атрымлівалася эсэ, зацемка ці рэпартаж. Мяне заўсёды цікавілі пісьменьнікі-журналісты, асабліва замежныя, якія працавалі не ў савецкіх падцэнзурных выданьнях. Моцнае ўражаньне на мяне зрабіла асоба італьянскага пісьменьніка-журналіста Дзіна Буцаці, які здолеў цудоўна сумясьціць гэтыя дзьве прафэсіі. Мяне гэты прыклад натхняў і я нават калі пасылаў у “Нашу Ніву” чарговае апавяданьне, то пазначаў ягоны жанр як газэтнае апавяданьне. Мяне ўвогуле прываблівае журналісцкае асяродзьдзе ў рэдакцыі. Мне пашанцавала ў тым, што гэтая мая рэдакцыя месьцілася ў старым горадзе, і я ў перапынках між працаю хадзіў сярод камяніц, касьцёлаў, якія мяне натхнялі”.
Аксак: “Атрымліваўся раман пра Горадню і з Горадняй. Але гэтая кніжка – яшчэ і раман з газэтай “Наша Ніва…”
Астравец: “У мяне было некалькі раманаў з газэтамі: “Пагоняй”, “Свабодай”, “Нашай Нівай”. Мае тэксты, якія друкаваліся ў “Нашай Ніве”, - гэта гарадзенская частка сучаснай гісторыі газэты”.
Аксак: “Кніжка выйшла ў юбілейны для вас год. Ці ёсьць адчуваньне пражытага паўвеку? Ці розьняцца пачуцьці і творчы напал у дваццаць пяць гадоў і ў пяцьдзесят? І што б вы хацелі сказаць тым пісьменьнікам, каму сёньня дваццаць пяць?”
Астравец: “Чалавек звычайна адзначае кожнае сваё новае дзесяцігодзьдзе – трыццаць гадоў, сорак, пяцьдзесят… Безумоўна, ніхто ня хоча сьпяшацца далей і ўспрымае новую дату зь лёгкім сумам. Але калі я азіраюся сёньня назад, то бачу, што нашы надзеі рэальна ня спраўдзіліся. Да прыкладу, 91 год – новыя пачуцьці ад абвешчанай незалежнасьці краіны, дзяржаўнасьці бел-чырвона-белага сьцягу, зьяўленьня новых газэт… На жаль, няма гэтых газэт, ні “Пагоні”, якую я спачатку рэдагаваў, ні “Свабоды”, у якой працаваў рэгіянальным карэспандэнтам. Дзякуй Богу, “Наша Ніва” існуе. Пэўна мы пацярпелі паразу, гэта фіяска нашае. І мая кніжка ў пэўным сэнсе – гэта настальгічны крок у час няспраўджаных мараў і надзей.
А што сказаць дваццаціпяцігадовым?.. Не зважаючы на тое, што яны жывуць не ў такой краіне, у якой бы хацелася, але тым ня менш у іх іншыя магчымасьці. Яны могуць езьдзіць дастаткова свабодна за мяжу, могуць вучыцца там, бачыць эўрапейскія гарады, чытаць больш за нас, у тым ліку на замежных мовах. У іх жыцьцё па-сутнасьці іншае, чым у нас было ў іх узросьце. Раней пісьменьнікі нашы амаль нідзе не бывалі і амаль нічога ня бачылі, яны ня бачылі, мэтафарычна скажам, катоў Ёзафа Рацынгера і не маглі адлюстраваць свой замежны досьвед. Мне вельмі гэтага не хапала ў нашай літаратуры. Таму я рады за маладых і спадзяюся, што яны ня толькі будуць езьдзіць па Эўропе, але і прасунуць туды беларускую літаратуру, зробяць яе цікавай замежнікам, а ня будуць працягваць памнажаць ранейшую беларуска-савецкую літаратуру”.
АЎТАР І ТВОР
ВАСІЛЬ ЗУЁНАК: “СВАБОДА – У НЕПАЎТОРНАСЬЦІ”
У выдавецтве “Беларуская навука” выйшла ў сьвет новая кніга Васіля Зуёнка “Паміж небам і зямлёю”, куды ўвайшлі літаратурныя эсэ і фэналягічныя этуды. У тым, што знаны паэт – яшчэ і ўважлівы чытач, дзіва для прыхільнікаў ягонага таленту няма. А вось прышвінскае яднаньне з прыродай – новая і плённая, як аказалася, іпастась творцы. Этуд “Мурашыны шлях” – адзін з самых удалых у кнізе. Куды кіруецца пісьменьнік згаданым шляхам? З Васілём Зуёнкам сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Спадар Васіль, у сваіх літаратурных эсэ вы часам прачытваеце твор на малекулярным узроўні: вы яго раскладаеце на гукі, фанэмы. Калісьці Анатоль Клышка падобным чынам прачытаў “Пагоню” Максіма Багдановіча. А ці няма тут праверкі гармоніі альгебрай?”
Васіль Зуёнак: “Тут, так бы мовіць, комплексны падыход. Тут выяўляецца ня толькі маё чытацкае стаўленьне да гэтага твора, але яшчэ і вучнёўскі падыход. Я нібы іду ў школу да масьцітых аўтараў, якія чытаюцца мною як бы зь нейкай настаўніцкай кафедры, я спасьцігаю сакрэты, наколькі мне гэта даступна. І радасьцю гэтага спасьціжэньня, натуральна, мне хочацца падзяліцца зь іншымі. Так што тут я выступаю ў некалькіх іпастасях: і чытач, і вучань, і пасьлядоўнік”
Скобла: “У эсэ “Вельмі ўсё проста – як прошча” вы прыводзіце выпадкі выкарыстаньня адных і тых жа вобразаў рознымі паэтамі. Напрыклад: “Я Богу кажу: – Закурым? – Кінуў. Другі інфаркт” (В. Зуёнак). І: “Я бога пытаю: – Пакурым? – Ён кажа: “Ня я вінаваты” (У. Някляеў). Але ці можа распаўсюджвацца аўтарскае права ня толькі на творы, але і на вобразы?”
Зуёнак: “У сваёй кніжцы я цытую словы Гётэ. Калі яму прад’яўлялі прэтэнзіі ў перайманьні, скажам, Шэксьпіра, іншыя паэты, скажам, Байран, то ён на гэта адказваў: “Няважна, дзе я гэты матэрыял узяў: убачыў на вуліцы, пачуў ад некага ці прачытаў, але гэта ўжо сказаў Гётэ, і тут ужо дзейнічае мой аўтарскі закон”. Разумееце, калі ён і выкарыстаў чужую дэталь, то яна ўжо лягла ў магутную плынь творчасьці Гётэ, у яго твор, і там адыгрывае сваю адметную ролю”.
Скобла: “Дык хто першы “пакурыў з Богам” – вы ці Някляеў?”
Зуёнак: “Думаю, што ў нас няма ўзаемных прэтэнзій. У кожнага з нас свой бог: у Някляева зямны, начальніцкі бог, які вырашае зямныя праблемы, ён не адчувае віны, стаіць збоку. А ў мяне Бог той, Усявышні, нябесны, які ў адказе за ўсё, і таму ў яго другі інфаркт пасьля Чарнобыльскай трагедыі. А чаму мы прыйшлі да гэтага вобразу ў адной плыні: і Някляеў Бога згадаў, і я Бога згадаў… Ды проста гэта такі матэрыял чарнобыльскі, гэта так жыцьцё падказвае і выводзіць паэта. Тут Бога нельга ня ўспомніць і не папрасіцца да яго на прыём. Някляеў пагрукаўся ў дзьверы зямныя, а я трошкі насьмеліўся пастукаць у дзьверы нябесныя”.
Скобла: “На адной з сустрэчаў зь пісьменьнікамі Сталін пазбыткаваў з Прышвіна: “А вы, Михаил Михайлович, всё о птичках да о собачках пишете…” А Прышвін пад маскай “прыродаапісальніка” зьберагаў сябе як мастака. А чым тлумачыцца ваш зварот да назіраньняў за прыродай?”
Зуёнак: “Тлумачыцца тым, што я не адлучаю сябе ад сьвету прыроды, я адчуваю сябе яе часьцінкай. Прыкладам, іду ў лес і ня нейкім пабочным элемэнтам там пахаджваю, а адчуваю дыханьне кожнага дрэва. І такое маю ўражаньне, што і дрэвы мяне таксама адчуваюць як свайго супляменьніка. І згаданы Прышвін так адчуваў. Прынамсі, усе так пра яго гаварылі: і Блок, і Горкі, і Паўстоўскі. Прыродазнаўства – гэта ня толькі навука, але і паэзія. Я ня буду ставіць сябе ўпоплечкі з Прышвіным, але адчуваньне яднаньня з прыродай уласьцівае і мне. Прырода можа нам нагадаць усё, што мы забыліся. Нам трэба толькі чуць яе дыханьне, бачыць яе жыцьцё і наблізіцца да яго. Спасьцігаючы прыроду, мы набліжаемся да Бога, да нейкай вялікай веры ў жыцьцё, у несьмяротнасьць гэтага жыцьця, у яго пачатак, які немагчыма знайсьці, і ў працяг, дзе – канца не відно”.
ВАСІЛЬ ЗУЁНАК. НА ХВАЛЯХ ЛЯСНОЙ ДАРОГІ
Этымалёгія па-міліцэйску
Што расквітнела ў нас «міліцэйская» літаратура, нікога ўжо не зьдзіўляе. Ледзь ня ўсе больш-менш гучныя сьледчыя пратаколы перасяліліся пад глянцавыя вокладкі важкіх кніжных цаглін.
А вось апошнім часам тэма актыўна ўклінілася ў выяўленча-плякатную сфэру. І між шматлікіх выяваў людзей пры міліцэйскіх пагонах зьявілася і такая, што подпісам сваім можа прэтэндаваць на ляўры ў такой філялягічнай дысцыпліне, як этымалёгія: «Участковый – от слова участие»...
Які віртуозны ведамасны «паварот»! Быццам жазлом рэгуліроўшчыка ўсталёўваецца сэнсавы парадак у лексычным руху... I зьнешне не прыдзярэсься. Але ж: «участковы» мае зусім іншага «бацьку» – слова «ўчастак», пэўную «частку» тэрыторыі, адміністрацыйную адзінку, на якой той «участковы» нясе службу. А «спагада», «спачуваньне» (ну, тое ж самае «участие»)? – гэта ўжо зусім іншы каленкор. Хоць «ведамству» ён яўна даспадобы – упрыгожвае бо: і мундзір, і іншую амуніцыю з рэпутацыяй...
Адкуль холад?..
Люлі-люлі-люлі, / Пайшоў кот у дулі. / Адмарозіў лапкі, / Палез на палаткі. / Сталі лапкі грэцца, / Недзе катку дзецца...
Колькі пытаньняў адразу да яе, да кароценькай калыханкі:
– разьлік на дзіцячую непасрэднасьць, наіўнасьць (абы загаварыць, «забаіць») ці сапраўды глыбінная рэальнасьць: дулі пасьпелі – росы халодныя, стынуць ногі, восень (але ж – «памарозіў...» – то, выходзіць, зіма ўжо... А дулі?.. – у мароз, на дрэве?..);
– а навошта «кату дулі»?.. Каб дзіцяці соладка было засынаць?
– а рыфма? – «лапкі – палаткі»! – разам з сугуччам «непасрэднага дзеяньня» – якое «адваротнае» рэха: «лап – пал...»!
I якая мудрая назіральнасьць! А для дзіцяці – падказка: як балюча заходзяцца лапкі, калі пачынаюць пасьля марозу адагравацца ў цяпле, – аж «недзе дзецца»!.. Сьпі, дзіцятка, захутаўшыся ў цёплую коўдру, ды яшчэ побач з мамай...
Што меў на ўвазе Пімен Панчанка?
«Хачу напісаць яшчэ адну кнігу, дзе галоўным кампанэнтам будзе ня зьнешняя паэтычнасьць, а глыба праўды, масавы фосфар Быкава», – гэтую фразу я запісаў у сьне, а прамаўляў яе Пімен Панчанка (і тое зноў жа было не зусім наяве, а знаходзіўся паэт у нейкай «отстраненности», не ў прамым кантакце са мною: я яго бачыў і чуў – быццам на экране, а ён ня ведаў гэтага: хадзіў і размаўляў, як сам з сабою)... Вось такое шматплянавае было бачаньне, і думалася яшчэ, калі я запісваў (у сьне! – з клопатам, каб не забыць, калі прачнуся): а ці павераць, што гэтак Панчанка гаварыў, чым засьведчыць, што гэта яго словы?..
А цяпер вось, прачнуўшыся, зрокава бачу запісанае: «масавы фосфар Быкава»... I тады здавалася гэтая «формула» дужа важнай і важкай (нездарма ж баяўся забыць!) – і вельмі зразумелай. А цяпер?.. «Масавы фосфар» – штосьці накшталт «крытычнай масы»? Але ж тады, на той, быкаўскай, вайне, атамнай зброі яшчэ не было... Ды і выбуховасьць «крытычнай масы» не магла пазначацца фосфарным эквівалентам – ня той элемэнт, не радыеактыўны... Аднак жа: невыпадкова і небеспадстаўна назвалі яго старажытныя грэкі – фосфар – рhosphoros, што значыць сьвятланосны.
Зноў і зноў паўтараю – паўнагучна-ўрачыстае: рhosphoros! Сьвятланосны... Магчыма, гэта і меў на ўвазе Пімен Панчанка?..
Непаўторнасьць
Мастацтва было свабоднае да таго часу, пакуль яно гаварыла воляю – голасам, прароцтвам, іменем – багоў (час першабытны, першародны, час антычнага росквіту). Потым яго «прыручылі», навучылі абслугоўваць. I яно само пачало старанна вучыцца гэтаму – вынаходзіць, «спасьцігаць» сакрэты майстэрства, шляхі «акупацыі» душы...
Дэклярацыйным апагеем на гэтым «фронце», пэўна, сталася ленінская «Партыйная арганізацыя і партыйная літаратура» – звод рэкамэндацый, як служыць... У тым лакейскім, нявольніцкім фрэнчы мы пахаджаем і сёньня, хто б і як ні крычаў у сьвеце аб сваёй незалежнасьці – чалавечай і мастацкай...
I ўсё ж: геній чалавецтва (у яго сутнасным праяўленьні: ствараць, не падмяняючы Бога, а каб наблізіцца да Яго, узвысіцца духам яшчэ тут, на зямлі, зьліцца зь Яго веліччу, творча ўзнавіць мастацкую мадэль сьвету) ніхто і нішто ня можа ні скарыць, ні спыніць. Такая Боская воля: быць у вечным руху, у разьвіцьці, у празе дасканаласьці чалавечай, прасьвятляючы душу існасьцю Яго...
Мастацтва, калі яно сапраўднае, калі яно не рамесьніцтва (паводле згаданых рэкамэндацый), што выдае сябе за мастацтва, ня можа быць ня новым, як ня можа быць ня новым кожны чалавек, творца гэтага мастацтва. Гэта яго душа, яго сьвет, а ён – непаўторны, адзінкавы ў Боскім выяўленьні...
I ў гэтай непаўторнасьці – свабода.