ЛІТБРАТЭРСТВА
РЫГОР БАРАДУЛІН: “У ДУМКАХ Я ЛЁТАЮ Ў ДАГЕСТАН”
Урад Рэспублікі Дагестан Расейскай Фэдэрацыі ўзнагародзіў народнага паэта Беларусі Рыгора Барадуліна Ганаровай граматай – за пераклады твораў дагестанскіх паэтаў і мацаваньне культурных сувязяў паміж Беларусьсю і Дагестанам. Гэтая падзея адбылася яшчэ ў красавіку, але толькі нядаўна ўзнагарода трапіла ў Менск, а зь ёю – шчодрыя дагестанскія падарункі. Пра якія Рыгора Барадуліна распытваў Міхась Скобла..
Міхась Скобла: “Спадар Рыгор, я памятаю, як некаторых нашых дзеячоў культуры ўзнагароджвалі Граматай Вярхоўнага Савету. І нешта ня згадваецца, каб гэткай узнагародай нехта з узнагароджаных дужа ганарыўся. Можа, таму што аніякіх дадаткаў да яе не прадугледжвалася. А ці мелася што ў дадатку да граматы, якую вы атрымалі з Рэспублікі Дагестан?”
Скобла: “Паедзеце аглядаць свае дагестанскія ўладаньні?”
Барадулін: “Калі паздаравею, то хацеў бы зьлётаць. А пакуль што ў думках лётаю”.
Скобла: “Вы шмат перакладалі з паэтаў Каўказу: Расула Гамзатава, Кайсына Куліева, Зелімхана Яндаріева. Хто там пабываў, кажуць, што стаўленьне да паэтаў у каўкаскіх рэспубліках паважнае, як нідзе – кілімы пад ногі сьцелюць. Вам слалі, калі вы бывалі там?”
Барадулін: “Канешне, там адносіны да паэтаў выдатныя, не такія, як у нас. Мяне так землякі “любяць”, што тройчы абкрадалі хату ва Ўшачах, выносілі ўсё, да абразоў. Праўда, летам я атрымаў ад вушацкіх дзяўчатак самы высокі ганарар. Трэцяклясьніцы прыйшлі папрасіць аўтограф. Я ім падпісаў кніжкі. Назаўтра яны прыйшлі і прынесьлі мне разгорнутую шакалядку і глядзяць, ці зьем я. Я ім, вядома ж, аддаў, і яны былі такія шчасьлівыя! Гэта быў самы высокі ганарар у маім жыцьці”.
Скобла: “Міхась Стральцоў у прадмове да кнігі вашых перакладаў пісаў: “Перакладчыку са сваім законам ісьці ў чужы послух не даводзіцца і ня варта. Ён павінен падпарадкоўвацца і ахвяраваць”. Ці заўсёды вам удавалася пры перакладах заставацца ў гэтым падпарадкаваным арыгіналу стане?”
Барадулін: “Я стараўся ўсё рабіць па-свойму, трымаючыся блізка да арыгіналу. Часам прыходзілася разганяцца, як сабаку ў торбе, але я ўсё ж стараўся выскачыць з тае торбы. Я стараўся, каб верш загучаў па-беларуску, таму што дакладна перакласьці паэзію немагчыма. Дакладна можа кампутар перакладаць, асабліва сучасную паэзію бяз рытму, бяз рыфмы, націснуў пальцам на кампутары – і ўсё. А клясычную паэзію трэба перакладаць творча, удыхнуўшы ў яе беларускі дух. Я магу пераклады назваць пазыкамі, ты нібы пазычаеш у аўтара. Ня важна, перакладаеш ты з арыгіналу ці па падрадкоўніку, пераклад павінен найперш гучаць па-беларуску. Помню, калі у Беларусь прыяжджаў Кайсын Куліеў, я прачытаў прысьвечаны яму верш: “Няма народаў малых, бываюць малыя паэты”. Дык ён проста зь месца, з прэзыдыюму закрычаў: “Брат мой! Друг мой! Прыяжджай на Каўказ!” Дарэчы, я скарыстаў з гэтага запрашэньня і атрымаў у падарунак ад Кайсына рог. Шкада толькі, што тады я ўжо піць ня мог. Атрымаў рог, а піць ня мог”.
Скобла: “А хто рабіў для вас падрадкоўнікі каўкаскае паэзіі?”
Барадулін: “Прыкладам, чачэнец Зелімхан Яндарбіеў мне сам рабіў, каратынец Хізры Асудулаеў таксама сам рабіў, прычым чытаў мне, як гэта будзе па-каратынску”.
Скобла: “Самы знакаміты паэт Дагестану – Расул Гамзатаў, а самы вядомы гамзатаўскі верш – “Жураўлі”. Але, як аказалася, у арыгінале былі не салдаты, а джыгіты. Ды і журавель – зусім не каўкаская птушка… А калі ўлічыць яшчэ і той факт, што аварская паэзія не рыфмаваная, то атрымліваецца, што ад Гамзатава ў тых “Жураўлях” нічога не засталося. Наколькі прымальная для вас падобная перакладчыцкая практыка?”
Барадулін: “Думаю, што можна і так перакладаць: прозьвішча аўтара, загаловак, зьмест – і рабі па-свойму, як табе здаецца цікавым. Але гэты прынцып не падыходзіць, калі перакладаць клясыку: ангельскую, гішпанскую (Кітса ці Байрана), тут ужо далёка не адбяжысься. А калі ты перакладаеш каўкаскіх паэтаў і проста ня ведаеш арыгіналу, табе дазволеныя адступленьні, але гэтыя адступленьні – на тваім сумленьні”.
Скобла: “Знаны маскоўскі перакладчык і дасьледчык перакладной паэзіі Яўген Віткоўскі расказваў, як часам ствараліся аўтарытэты ў савецкіх азіяцкіх літаратурах. Зь бездапаможнага арыгіналу таленавітым расейскім перакладчыкам рабіўся гэтак званы пераклад, а потым з гэтага перакладу рабіўся яшчэ адзін пераклад на мову арыгіналу. Для гэтага наймаліся здольныя маладыя паэты зь ліку нацыяналаў, якія потым сьпіваліся ці паміралі. А паэт жыў і квітнеў. Ці не даводзілася вам ведаць падобных творцаў?”
Барадулін: “Блізка ня ведаў, але чуў пра такія факты, асабліва ў азіяцкіх рэспубліках. Быў, прыкладам, такі акын Джамбул Джабаеў, – невядома, што ён пісаў. У савецкі час быў такі выпадак: выдавалі некалькі тамоў гэтак званага клясыка савецкага, зьвяралі арыгіналы і пераклады. Самога клясыка ў жывых ужо не было, і рэдактар спытаўся ў сына: дзе арыгіналы васьмі паэмаў і ста вершаў? А сын адказаў: ды бацька, відаць, нешта перакладчыку распавядаў…”
Скобла: “Нядаўна адзначаўся Міжнародны дзень перакладчыка. Што б вы пажадалі маладым беларускім перакладчыкам?”
Барадулін: “Ведайце як мага больш моваў, перакладайце з арыгіналу, але каб гэта гучала сакавіта па-беларуску, каб пераклад быў ня горшы за арыгінал. Карацей кажучы – посьпехаў, натхненьня, бадзёрасьці і сьмеласьці, не трымайцеся за плот канонаў”.
АЎТАР І ТВОР
ЛЕАНІД ДРАНЬКО-МАЙСЮК: “БЕЛАРУСКІЯ ПІСЬМЕНЬНІКІ ПАВІННЫ ІСЬЦІ Ў ШКОЛЫ”
Нядаўна ў творчым жыцьці паэта Леаніда Дранько-Майсюка адбыліся дзьве празаічныя падзеі: у выдавецтве “Галіяфы” асобнай кнігай выдадзена яго апавяданьне “Анёлак і я”, а ў 41-м нумары часопіса “Дзеяслоў” надрукаванае эсэ “У Вільні і больш нідзе”. Пра гэтыя ды іншыя творчыя падзеі аўтар знакамітага эсэ “Стомленасьць Парыжам” расказаў Валянціне Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадар Леанід, у сваім эсэ “У Вільні і больш нідзе” вы зрабілі нечаканае прызнаньне: “У 1998, 2000 і 2006 гадах блукаў сярод гэтых “спрадвечных муроў”, і адна бялявая жанчына пыталася ў мяне: а дзе вашы вершы, а дзе ваша проза пра Вільню? Аднак жа не было ні вершаў, ні прозы, бо Вільня увайшла ў маю кроў толькі ў чэрвені 2008 году, калі нарэшце убачыў, што згубіў маладосьць, а зь ёю ранейшыя уяўленьні; калі канчаткова зразумеў, што Афіны і Парыж – чужыя, а Вільня – родная…” Як так сталася, што вы толькі нядаўна адкрылі для сябе сярэднявечную беларускую сталіцу?”
Аксак: “Нядаўна ў выдавецтве “Галіяфы” ў вас выйшла празаічная кніжка “Анёлак і я”. Яна незвычайная тым, што складаецца усяго толькі з аднаго апавяданьня. А ці былі ў беларускай літаратуры падобныя прэцэдэнты, калі кнігу складаў не раман, не аповесьць, а усяго толькі адно апавяданьне?”
Дранько-Майсюк: “Можа і не было такога прыгожага выпадку, а можа і быў – пакінем высьвятляць гэта нашым літаратуразнаўцам. А само гэта апавяданьне“Анёлак і я” узьнікла з той празаічнай інтанацыі, якой узбагаціў нашу літаратуру Міхась Стральцоў. Гэта апавяданьне узьнікла з той музычнай інтанацыі, якой узбагаціў нашу беларускую музыку цудоўны кампазытар Яўген Глебаў. Я напісаў гэта апавяданьне як прызнаньне ў любові да Янкі Брыля, да яго прозы, да яго прысутнасьці ў нашым творчым беларускім полі. А яшчэ там ёсьць і выяўна сатырычныя ноты. Дзесяць гадоў таму, а магчыма дваццаць у нашым жыцьці зьявіліся маладыя, рухавыя, таленавітыя, самаўпэўненыя жанчыны, якія самі сябе пачалі называць бізнэсвумэнамі. Гэтыя жанчыны ёсьць і яны будуць. Іхныя прычоскі атуленыя пэрманэнтам і таму заўсёды, зьблізку і здалёк, яны нам бачацца ў сьветлым колеры. Калі я гляджу на такіх жанчын, я заўсёды сьмяюся. Мне ня трэба нічога больш сьмешнага, чым назіраць за імі, назіраць за іхняй упэўненасьцю. І вось вынік такіх назіраньняў склаўся ў вобраз глямурнай спадарыні Эн, якая і зьяўляецца гераіняй гэтага апавяданьня”.
Аксак: “Вы увесь час падкрэсьліваеце, што вершы складаюцца, а проза пішацца. Ці так у дадзеным выпадку?”
Дранько-Майсюк: “Вершы, сапраўды, складаюцца, яны зьяўляюцца. Я сябе не прымушаю занатоўваць, не прымушаю садзіцца за стол, каб нешта зрыфмаваць. Калі ёсьць, тады ёсьць, я няма – з гэтай нагоды я не смуткую. А проза – гэта іншая творчая дысцыпліна. Чакаць натхненьня, каб пісаць прозу, гэта значыць – не напісаць нічога празаічнага. Трэба садзіцца і слова да слова, сказ да сказу вылепліваць празаічную прастору. Я нічога новага тут не скажу, калі скажу, што проза – гэта праца і вялікая праца. Нават маё маленькае па аб’ёме апавяданьне пішацца ня дзень і ня два, а нават месяц, а то і болей”.
Аксак: “А што для вас сустрэчы з чытачамі, якіх вы апошнім часам маеце па дзьве-тры, а то і некалькі на дзень у розных рэгіёнах краіны? Праца, натхненьне…”
Дранько-Майсюк: “У свой час, годзе 1983, Васіль Вітка заклікаў беларускіх пісьменьнікаў ісьці ў школы. Ён так і сказаў: беларускі пісьменьнік павінен быць у школе. Не думаю я, што шмат хто тады, у тым ліку і я, успрыняў гэты заклік. Ён здаўся тады трошкі дзіўнаватым. Час прайшоў і я зразумеў, што наш выдатны паэт Васіль Вітка меў рацыю. Беларускі пісьменьнік павінен бываць у школе. Ён павінен даводзіць школьнікам, настаўнікам, ліцэістам, што беларуская літаратура – гэта асноўны наш нацыянальны скарб, што беларуская мова – асноўны беларускі сымбаль. І таму той заклік па-ранейшаму застаецца надзённым – мы павінны прапагандаваць беларускую літаратуру”.
ЛЕАНІД ДРАНЬКО-МАЙСЮК. З БУДУЧАЙ “КНІГІ ДЛЯ СПАДАРЫНІ ЭЛ”
Ля ратушы – 4
Мужчына пакрыўджаны век на жанчыну.
Жанчына пакрыўджана век на мужчыну...
Адно аднаго (і аб тым кожны знае!)
Якой драбязой – і ужо не здавальняе.
Ад дзеда-ад швэд такая карціна!
А хто вінаваты? Чыя тут правіна?
Ды ён вінаваты, таму што мужчына,
Й яна вінавата, таму што жанчына.
Ля ратушы – 5
Мужчына, як мёд, бо як мёд і жанчына.
Жанчына, як лёд, бо як лёд і мужчына.
Не дзень і не год – увесь час безупынна
Такія яны... Зрэшты, й быць так павінна.
Да долу ня гнецца сухая галіна,
Ды ў песьні пяецца пра Яся з Янінай, –
Таму й застаецца мужчына з жанчынай,
Таму й застаецца жанчына з мужчынам.
Дзікая балерына
Ты – дзікая балерына;
Ты музу маю станцоўвала ў музку.
Табе я усё аддаваў, акрамя сына
І магчымасьці думаць па-беларуску.
Ты, – разьвітальная сьцюжа, –
Падаравала мне сьнежнае лета:
Танец маленькага Прынца з Ружай
На вузкім лёдзе гранітнага парапэта.
І я хадзіў па карнізах
Спатканьняў начных,
Лагодзячы лепшы з тваіх капрызаў –
Лона ускалых.
Але аднойчы пад лідзкае піва
Падумалася мне:
“Ты мяне асьляпіла,
А я цябе – не…”
Хацеў спытацца: “Скажы…”
Прагнуў даведацца: “Ты б хацела…”
Аднак уцякала з маёй душы
Дзікая рызыка твайго цела.
О, як яно зьнікала, плыло
І не рабілася родным;
Адзіным у сьвеце такім было
Грацыёзна-плодным!
У яго апускаўся, як у раку,
І прасіў цябе з менскай далечы:
“Нарадзі мне дачку,
Мяне пакідаючы!”
А пятай раніцы ў Лісабоне
Сьпіць інтэлект, а золак ужо просіць,
Каб я пра цемру і паэзію зрабіў
Старонкі тры аналітычнай прозы,
Надуманасьць аздобіўшы ў наіў,
Пачуцьцямі крануўшы дух цьвярозы...
І я, прачнуўшыся, усё б, як сьлед, зрабіў,
З камэннай гліны б коніка зьляпіў –
Але напружвацца, каб быць разумным, досыць!
З Багдановічам у Лісабоне
Лагоды не было й ня будзе,
Бо сварацца адвеку людзі...
І дзень, і ноч, і год, і век
Грыз чалавека чалавек.
Грызьня й па сёньня не уціхае,
І тое добра, уважаю,
Бо дзякуючы сваркам гэтым
Люцыпар не губляе мэты;
Кроў не застойваецца ў жылах,
І менее сяброў панылых,
І нават лад ня быў бы ладам,
Каб не было на сьвеце звадаў...
Ды усё адно паэт з малітвай
Пытаецца ў сваім вэрлібры:
“... нашто ж на зямлі
Сваркі і звадкі...”
У кавярні “Вяроза” – 8
Мрок у пакоі. Гэты мрок –
Паэзія мая.
Ён перамыты, як пясок
У хвалях ручая...
Вада як лёд. На дне вясло,
І стронга ля вясла.
А сам пакой, як жарало,
Як холад жарала...
Я так сьвятло й не запаліў,
І верш узьнік такі
(Нібыта з камэню ён быў
І стронгавай лускі):
“Я – адзін, і ты – адна
Пасярод жыцьця;
І пасьцель у нас адна
І адно дзіця;
І другое ў нас было, –
Боль зімовых дзён, –
Ды нядоўга пажыло:
Сем кароткіх дзён...”
Паводле філязофіі спадарыні Эл
1
Брат мучыць брата. Жонка мужа
І жонку муж, і бацьку сын…
Сямейных войнаў мы задужа
Спазналі… До! Не трэ! Амін!
І не набыўшы анічога,
І страціўшы сябе, бадай, –
У любасьці такой убогай
Нам пекла ўсё адно што рай.
2
Аддаючы палавіну заробку,
Як непатрэбнае, лішняе штось,
З жонкай жыві, як і жыў, паасобку;
З дзецьмі таксама, калі яны ёсьць.
Ведай: сямейнікі нашы да краю
Поўныя помсьліваю бядой, –
Гэта агонь, што бясконца палае,
Нават калі ён заліты вадой!
На Гандлёвай
Усё часьцей я думаю аб тым,
Што вырасла сьцяна (гара гарою!)
Паміж пісьмом эвангэльскім сьвятым
І золатам атручанай царквою.
Не разбуру высокае сьцяны,
Бо ад яе займеў ужо надзею
Хрыста спазнаці без папоўскае маны
І без ксяндзоўскага ялею.
Маладая мнішка:
Даруй, каханы мой, даруй,
Цябе я страціла, згубіла.
Адчуй, каханы мой, адчуй:
Што мне зрабілася няміла!
Валошка радасьці сышла
У ружу вечнае пакуты.
Мой боль – бясконцая імгла –
Ці будзе Госпадам пачуты?!
Жыцьцё нябачна праміне,
Напіша іншыя імёны –
Каханьне ж застанецца мне,
Нібыта сьвечка ля іконы.
Аднак у вызначаны час,
Нібыта ў сьне зачараваным,
Ля брамы полацкай якраз
З табой сустрэнуся, каханы!
ЛІТГАНДАЛЬ
АЛЯКСАНДАР ДУДАР: “99 % БЕЛАРУСКАГА КНІЖНАГА РЫНКУ – РАСЕЙСКІЯ КНІГІ”
У 2010 годзе будзе адзначацца 600-годзьдзе Грунвальдзкай бітвы, дзеля чаго ўтвораны адмысловы грамадзкі камітэт. Адным зь першых ушанаваў слаўную дату прадпрымальнік і выдавец Аляксандар Дудар, выпусьціўшы ў сьвет настольны каляндар-кнігу “Перамога пад Грунвальдам”. Сёньня ён – госьць “Дому літаратара”.
ДЛ: “Аляксандар, вы – кнігагандляр, ваш шапік знаходзіцца на выставачным комплексе на Купалы, 27. Што прымусіла вас стаць каляндаравыдаўцом7”
ДЛ: “Нядаўна госьцем нашай студыі быў паэт Алесь Чобат, які назваў Грунвальдзкую бітву самай значнай падзеяй беларускай гісторыі. І дадаў: калі б ня Грунвальд, то ў Беларусі сёньня быў бы фатэрлянд. Як бы вы маглі б патлумачыць ягоныя словы?”
Дудар: “Трэба згадаць, чым была з ХІІІ-ХІV стагодзьдзяў Нямеччына. Гэта была густа населеная краіна з насельніцтвам каля 12-15 мільёнаў чалавек. А колькасьць насельніцтва на беларускіх землях у той час не перавышала 500 тысячаў чалавек. Нашых продкаў мог напаткаць лёс прусаў. Прусаў пасьля іх апошняга паўстаньня дзялілі на дзьве катэгорыі: вольныя і нявольныя. Былыя паўстанцы сталі нявольнымі хлопамі, жылі ў асобных вёсках і мусілі працаваць на крыжакоў. Мясцовая шляхта анямечвалася. У Прусію наплывалі каляністы. Яны стварылі 1400 новых вёсак, паўсталі 93 гарады. Калі б нашыя продкі ня здолелі аб’яднацца і стварыць моцную дзяржаву, то наступствы маглі быць трагічныя”.
ДЛ: “Ваш каляндар нагадвае кнігу, у ім шмат тэкстаў. Якія крыніцы вы выкарыстоўвалі?”
Дудар: “Калі казаць пра беларускіх дасьледчыкаў, то гэта найперш творы Кастуся Тарасава і Алеся Краўцэвіча. Дапамаглі мне таксама другі том “Гісторыі Беларусі” і беларускія летапісы: “Хроніка Быхаўца”, “Хроніка Літоўская і Жамойцкая”, таксама сярэднявечныя замежныя хронікі ў перакладзе на сучасную беларускую і расейскую мовы. Давялося трошкі пагартаць і старонкі гісторыі Нямеччыны”.
ДЛ: “Дзеля ўшанаваньня Грунвальдзкай бітвы створаны адмысловы грамадзкі аргкамітэт. Магчыма, і дзяржава нешта зробіць. Што б вы падказалі і дзяржаве, і грамадзтву ў гэтай справе?”
Дудар: “Варта ўсталяваць памятныя камяні ў гарадах, чые палкі ўдзельнічалі ў Грунвальдзкай бітве. У Горадні трэба паставіць помнік Вітаўту. Можна пагадзіцца і з прапановай Кастуся Тарасава – ўсталяваць у Ваўкавыску помнік Крывавай Вербніцы 1410 году, калі крыжацкія палкі напалі на горад з мэтай забіць Вітаўта. А 15 ліпеня 2010 году мусіць сьвяткавацца публічна на дзяржаўным узроўні, досьвед такіх сьвяткаваньняў ва ўладаў ёсьць. Вельмі патрэбныя перадачы на тэлебачаньні і радыё. Дзень перамогі пад Грунвальдам мы мусім адзначаць кожны год, як гэта робяць палякі і літоўцы”.
ДЛ: “Вы маеце свой кніжны шапік. Хто сёньня купляе беларускія кнігі?”
Дудар: “Асноўнымі пакупнікамі зьяўляюцца людзі з вышэйшай адукацыяй і студэнты. Па маіх самых аптымістычных меркаваньнях гэтае кола людзей не перавышае некалькі тысячаў чалавек. Варта паглядзець на наклады беларускіх кніг: 500, 1000 асобнікаў. Я думаю, пры такім стане нашай мовы сытуацыя ў бліжэйшы час не палепшыцца, а будзе толькі пагаршацца. Сёньня на беларускім рынку пераважае кніга, выдадзеная ў Расеі, яе адсоткаў пад 99”.
ДЛ: “Ці дастаткова ў нас выдаецца літаратуры на гістарычную тэматыку?”
Дудар: “Такой літаратуры адназначна бракуе. Яе мала хто выдае, яна пры належнай рэкляме разыходзяцца даволі хутка. Напрыклад, наклад кнігі Алеся Белага “Наша страва” разышоўся літаральна за некалькі месяцаў. Асабліва бракуе кніг па старадаўняй гісторыі. Не хапае папулярных нарысаў, якія распавядалі б пра ўсю гісторыю Беларусі – ад старажытных часоў да нашых. Ёсьць яшчэ пару кніжак, якія варта згадаць, якія карысталіся добрым попытам. Гэта “Жаўнеры БНР” Алега Латышонка і ягоная ж кніга “Нацыянальнасьць – беларус”. Так што чытач на беларускую гістарычную літаратуру не пераводзіцца, і, я спадзяюся, не перавядзецца”.
