Новая перадача сэрыі “Дом літаратара”. Эфір 16 траўня
ЛІТПРАЦЭС
ІРЫНА БЕЛЬСКАЯ: “КАЛІ НЕ ПІШУ – НЯМА НАСТРОЮ НА ЖЫЦЬЦЁ”
Паэтка Ірына Бельская ў свае дваццаць гадоў мае ўжо чатыры літаратурныя перамогі. Двойчы яна станавілася фіналісткай конкурсу, які штогод праводзяць тыднёвік “Наша Ніва” разам зь Беларускім ПЭН-цэнтрам, у 2007 годзе яна стала ляўрэаткай конкурсу Віцебскага аддзяленьня Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, а летась была ўганараваная прэміяй часопіса “Дзеяслоў” “Залаты апостраф” у намінацыі “Дэбют”. Ірына жыве і працуе ў Наваполацку і завочна вучыцца на філфаку Пэдагагічнага ўнівэрсытэту. З маладой паэткай размаўляла па тэлефоне Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Спадарыня Ірына, вы нарадзіліся на Глыбоччыне, зямлі даволі літаратурнай. Каго з сучасных пісьменьнікаў-землякоў вы ведаеце, чытаеце, любіце?”
Ірына Бельская: “Вядома ж, Ірыну Жарнасек. Яе там усе ведаюць, пра яе ўсе памятаюць, яе ўсе любяць. Пра яе я чула зь дзяцінства, са школы. Ведаю літаратуразнаўцу Тамару Чабан. Але мае землякі пра яе ведаюць мала”.
Аксак: “А хто зь беларускіх літаратараў аказаў на вас уплыў?”
Бельская: “Спачатку зь нейкай газэты, куды я свае вершыкі дасылала, мне прыслалі кнігу Рыгора Барадуліна “Босая зорка”. Я ёю захапілася і пачала чытаць іншыя кнігі Барадуліна. Потым гэтае чытаньне неяк перабілася паэзіяй Яўгеніі Янішчыц. А яшчэ пазьней я пачала чытаць Анатоля Сыса. Яго я чытаю і цяпер, і кожны раз – як першы”.
Аксак: “А калі вы самі пачалі пісаць вершы?”
Бельская: “У восем гадоў”.
Аксак: “Пачыналі вы адразу на беларускай мове, так?”
Бельская: “Не, вось якраз першы вершык быў на расейскай мове”.
Аксак: “А хто прышчапіў вам любоў да беларускага слова?”
Бельская: “Да беларускага слова любоў прышчапілася сама. Бо калі ўзяць маю школьную настаўніцу па беларускай мове і літаратуры, то мяркуючы па ейных адносінах да беларускага слова, мы яго ўзьненавідзелі б… Кніжкі, цікавыя кніжкі прышчапілі любоў да беларускага слова. І маці мая па-беларуску размаўляе амаль чыста”.
Аксак: “Летась вы атрымалі прэмію часопіса “Дзеяслоў” “Залаты апостраф” у намінацыі “Дэбют”. Мяркуючы па вашай новай публікацыі, якая зьмешчаная ў апошнім, 39-м нумары “Дзеяслова”, тады рэдакцыя не памылілася, даўшы вам аванс на сваіх старонках. А скажыце, калі ласка, што для вас паэзія?”
Бельская: “Усё. Калі я не пішу, калі я не магу чамусьці пісаць па невядомых мне прычынах, тады пакутуюць усе. Проста ў мяне тады няма настрою на жыцьцё”.
Аксак: “А як вы ацэньваеце сытуацыю зь сёньняшнім творчым жыцьцём у цэлым у Беларусі? Ці задавальняе вас тое, як разьвіваецца беларуская літаратура, у якія яна пастаўлена ўмовы, якое яе месца ў агульнай культуры і дзяржаве?”
Бельская: “Цяжка ўсё неяк, цяжка… Ня так усё, як мае быць. Ня тое яна месца займае, якое павінна займаць, далёка ня тое”.
Аксак: “А што, па-вашаму, павінна зьмяніцца?”
Бельская: “Людзі. Людзі павінны чытаць сваю літаратуру. Мала яны яе ў нас чытаюць. Чытаюць наогул многа, я сама ў бібліятэцы працую і бачу. Але чытаюць у асноўным дэтэктывы і жаночыя раманы. І калі мы разам з ТБМ запрашаем нармальных пісьменьнікаў, то ў цэнтральнай бібліятэцы нам на гэта кажуць, што ім патрэбны салідныя пісьменьнікі, а гэтыя, маўляў, не салідныя. Ну, даруйце, кажу… Я ня думаю, што нашы пісьменьнікі ў гэтым вінаватыя. Для таго, каб шмат чытаць кнігаў беларускіх пісьменьнікаў, яшчэ не гатовыя людзі. Трэба нешта зьмяніць”.
Аксак: “А ці складаеце вы сваю першую кніжку, ці хутка мы яе пабачым?”
Бельская: “Па шчырасьці, я пра сваю кніжку ня надта задумваюся пакуль што, але я спадзяюся, што яна будзе калі-небудзь”.
Аксак: “Вы жывяце ў Наваполацку. Як пачуваецца маладая беларуская паэтка ў гэтым шматнацыянальным горадзе?”
Бельская: “У Наваполацку, дарэчы, я жыву на вуліцы Камсамольскай. Зь вёскі ў горад ехаўшы, я спадзявалася, што ўжо не павінна быць вуліц кшталту Камуністычная, Камсамольская, Леніна. Прыехала – а тут усё тое. А зь людзьмі? Усяк пачуваюся зь людзьмі. І зь беларускай мовай таксама ўсяк пачуваюся. Хочацца, каб не зважалі на тое, што я размаўляю па-беларуску, каб успрымалі гэта – як нармальнае. Ня хочацца ніякай рэакцыі на гэта – ні ўхвальнай, ні адмоўнай. Зь беларускай мовай тут яшчэ складана, вельмі складана і, напэўна, доўга будзе складана. Ёсьць людзі, якія цікавяцца беларушчынай, цікавяцца літаратурай. Зь імі – добра. А з астатнімі? Вось праводзім мерапрыемствы, прыцягваем да сябе. Людзі цікавяцца, калі іх зацікаўліваць, калі іх ледзь што не сілком змушаць. І яны потым яшчэ і дзякуй кажуць”.
Аксак: “А вы да ўсяго яшчэ і актыўная сяброўка ТБМ, так?”
Бельская: “Проста мне вельмі падабаецца дапамагаць арганізоўваць нешта, самой арганізоўваць, зьбіраць людзей, шукаць людзей. Увогуле я бачу ў гэтым нейкі сэнс, і мне гэта падабаецца рабіць”.
АЎТАР І ТВОР
ПАВАЛ КАСЬЦЮКЕВІЧ: “ЛІТАРАТУРА – ГЭТА ВЫНАХОДЗТВА ПАРАЛЕЛЬНАГА СЬВЕТУ”
“Душпастарскія спатканьні для дачнікаў” – пад такой назвай у сэрыі “Кнігарня Наша Ніва” выйшла кніга прозы Паўла Касьцюкевіча. Аўтар некалькі гадоў пражыў у Ізраілі, дзе перакладаў сучасных ізраільскіх пісьменьнікаў на беларускую мову. А па вяртаньні на радзіму выдаў зборнік уласных апавяданьняў, героі якіх – пераважна рэпатрыянты зь Беларусі ды другіх краінаў СНД. З аўтарам у нашай менскай студыі сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Павал, калі б я ўкладаў анталёгію беларускага апавяданьня, я абавязкова ўключыў бы туды ваша апавяданьне “Сэрца танка” – пра выхадца з Беларусі, які ў Ізраілі захапіў танк, што праўда – музэйны. Але ўсё роўна перапалоху было на ўсю краіну. А як часта рэпатрыянты зь Беларусі ў Ізраілі трапляюць у скандальныя гісторыі накшталт апісанай вамі?”
Павал Касьцюкевіч: “Па-першае, як гэта модна казаць, названае апавяданьне сьпісанае з рэчаіснасьці. Сапраўды, быў такі выпадак, хіба толькі з выхадцам з Украіны. У Ізраілі рэпатрыянты не падзяляюцца на выхадцаў з Беларусі ці з Украіны… У апавяданьні маецца на ўвазе праблема падвойнай вернасьці, адданасьці краіне. Калі мы памянялі за сваё жыцьцё некалькі краінаў: нарадзіліся ў Савецкім Саюзе, потым жылі ў незалежнай Беларусі, потым пераехалі яшчэ ў трэцюю краіну – Ізраіль, то з намі пастаянна адбываюцца нейкія няўвязкі, недарэчнасьці. Бывае, што і сам трапляеш у недарэчнае становішча, забываесься, што ты, дзе ты, дзе нарадзіўся”.
Скобла: “Усе выхадцы з колішняга СССР у Ізраілі называюць сябе рускімі. А ў вашых апавяданьнях – ледзь ня ў кожнай сям’і караоке зь Ясямі ды Алесямі, той жа захопнік танка сьпявае “Перапёлачку”. Ці не беларусізуеце вы празьмерна сваіх герояў?”
Касьцюкевіч: “Зусім не. Відаць, тут адыгрывае ролю настальгія. Людзі пачынаюць надаваць свайму былому жыцьцю нейкае значэньне. Прынамсі, выхадцы з Беларусі пачынаюць інакш ставіцца да такіх зьяваў, хоць яны можа быць і фальклёрныя, лубочныя. Ну, напрыклад, да бульбы, да “Песьняроў”. Прыходзіш у госьці – тут табе кружэлку паставяць, і бульбачку на стол. Сымбалі беларускасьці там сустракаюцца даволі трывіяльныя”.
Скобла: “А бел-чырвона-белы сьцяг у Ізраілі можна сустрэць?”
Касьцюкевіч: “Хутчэй, не. Настальгія праяўляецца, хутчэй, у іншым. Напрыклад, многія выхадцы з Беларусі пачынаюць не саромеючыся гэкаць. Мне даводзілася чуць, як назву ізраільскага горада Рамадган вымаўляюць на беларускі манер – з фрыкатыўным “г” – гэта гучыць даволі так па-беларуску. Праявы настальгіі сустракаюцца, хутчэй у побыце – сказаць якое-небудзь беларускае слова, паслухаць “Касіў Ясь канюшыну”. Усё, што ведалі, усё, што назапасілі, там праяўляецца. Хоць гэта выглядае даволі павярхоўна. Але ж і ў Беларусі многія людзі ведаюць беларускую культуру вельмі павярхоўна. Калі б яны ведалі яе больш глыбока, то і ў другой краіне паводзіліся б іначай”.
Скобла: “Аўтарскае вызначэньне жанру твора пад назвай “Добрай раніцы, Карэя!” – нутраная адысэя. Яе герой Чон У Чхі жыве ў раздвоенай Карэі, з-за чаго мае пэўныя праблемы. Калісьці Янка Маўр апісаў палову Акіяніі, не выходзячы зь менскай кватэры. Ліставаўся з эспэрантыстамі. А вы як спасьціглі карэйскае жыцьцё знутры?”
Касьцюкевіч: “Я б тут зрабіў націск на слова “нутраная”, гэта, хутчэй, адысэя ў маёй сьвядомасьці. Тут Карэя мае другаснае значэньне, хаця я заўсёды цікавіўся гэтай краінай і быў чытачом часопіса “Карэя”. Але гэта, хутчэй, алегорыя, яна ня мае з рэчаіснасьцю нічога агульнага. Твор гэты проста пра жыцьцё, не пра Карэю. Карэйскія імёны – проста імёны. Так вось атрымалася шчасьліва для літаратараў, не для самой краіны, канешне, бо для яе гэта бяда, што Карэя падзеленая на дзьве часткі: Паўднёвую і Паўночную. А для літаратара гэта знаходка, што адна частка – капіталістычная, а другая – камуністычная. Тут ёсьць магчымасьць паказаць, як чалавек ставіцца да дзяржавы, і як дзяржава ставіцца да чалавека”.
Скобла: “Дык жа і беларусы маюць падобны гістарычны досьвед – былі ж Заходняя і Ўсходняя Беларусі”.
Касьцюкевіч: “Мне не хацелася б рабіць такія грубыя паралелі. Літаратура – гэта вынаходзтва паралельнага сьвету. Для мяне асабіста – гэта даць нырца ў маю сутнасьць, у сябе як чалавека палітычнага і грамадзкага”.
Скобла: “Вы нядаўна прадавалі свае кнігі ў менскай кнігарні “Падземка”. І мне ўспомніўся верш “Кніжку купеце” нашага эміграцыйнага паэта Міхася Кавыля: “Крывяцца сумныя твары / Лідэраў, знаных у сьвеце. / Вось не было яшчэ кары – / “Кніжку купеце!” А вам праца за прылаўкам спадабалася?”
Касьцюкевіч: “Вельмі спадабалася. Апошні раз я прадаваў кілімы выхадцам з Узбэкістану, арабам ды іншым людзям з Усходу, папрацаваў гандляром тры месяцы. Памятаю – доўга мацалі, аглядалі тыя кілімы. Вось цяпер як бы паўтарыў той досьвед – прадаваў кнігі суайчыньнікам Скарыны, людзям, якія, можна сказаць, вынайшлі ўсходнеславянскі друк. І мушу прызнацца – беларусам прадаць кніжку цяжка”.
ПАВАЛ КАСЬЦЮКЕВІЧ. СЭРЦА ТАНКА
– ...Пяцьдзесят сем гадоў таму, гаспада, па гэтых пагорках захопнікі ірваліся да сэрца нашай Радзімы – Ерусаліму. Цяпер тут, ля вунь таго манастыра маўчальнікаў, знаходзіцца танкавы музэй...
Густа нафарбаваная гід праводзіла экскурсію для новых рэпатрыянтаў з СНД. У аўтобусе былі выхадцы з Украіны, Расеі, Прыбалтыкі і Юра Зайцман.
– Ну, за сэрца нашае, за Ерусалім, – сказаў Юру сусед з Харкава.
Са знарок урачыстага тону Юра адчуў, што найпазьней праз год экс-харкавец мае намер стыкнуць чарку за новы галоўны орган сваёй Радзімы – хутчэй за ўсё, за Манрэаль. Гарэлка была на «пяцёрку» паводле стабальнай сыстэмы.
– Кіроўца аўтобуса, кіроўца аўтобуса! Дайце дарогу картэжу прэм’ер-міністра! – грымнула з паліцэйскага гучнагаварыльніка. Аўтобус, які і так ужо спыніўся супроць музэйнай брамы, цяпер высаджваў трохі ашаломленых ад сырэнаў і ляманту экскурсантаў.
– Сама не куру і вам ня раю, – гід няўхвальна паглядзела на яшчэ «адтуль» прывезены пачак «Гродна». – I да таго ж, ня нашай вытворчасьці.
Юра сарамліва схаваў цыгарэты. Зрабілася ніякавата. Юра пачуўся здраднікам сваёй новай радзімы, бо, правёзшы пяць блёкаў імпартнага «Гродна», не падтрымаў айчынных вытворцаў тытуню. Але ж і старой радзіме ён здрадзіў які месяц таму, калі памяняў свой сіні «пашпарт-паспорт-раssроrt» на ізраільскі «тэўдат зэгут» у блакітнай вокладцы. Тут яшчэ ў галаву ўроіліся недарэчныя думкі пра чырвоную кніжыцу зь сярпом і молатам, якую ён здаў у АВІР пару гадоў таму. Колькасьць здраджаных Юрам радзімаў павялічвалася да трох.
– Гаспада! Мы знаходзімся ў музэі пад адкрытым небам. Тут выстаўлены танкі, якія бралі ўдзел у араба-ізраільскіх войнах. Доўгі шлях прайшла наша краіна, перш чым...
Дагледжаныя ізраільскія танкі-вэтэраны амэрыканскай і францускай вытворчасьці прыгожа шыхтаваліся на вялікім пляцы. Пераможна сьвідравалі рулямі неба. Зіхацелі, як велізарныя смарагды, сьвежапафарбаванай бранёю.
– ...Але ня ўсе на Блізкім Усходзе жадаюць міру, гаспада!
Гэтак, пад энэргічнае ціўканьне гіда група экскурсантаў пакрысе наблізілася да задворкаў музэю. Тут было брудна, моцны вецер ганяў газэціны і шматкі цэляфану.
– А гэта выстаўлена зброя нашых ворагаў, – растлумачыла гід.
Танкі, якія стаялі на задворках, вылучаліся сярод астатніх – занядбаныя, завэдзганыя гразёй, пабітыя плямамі ржы. Супрацоўнікі музэю абы-як пафарбавалі іх у недарэчныя чырвоны ці блакітны колеры. Зброі ворагаў тут яўна не любілі, бо танкі на заднім двары былі падобныя да бяздомных клоўнаў. Аглядаючы трафэі, Юра заўважыў, што ворагі нашыя ваявалі на танках нашай жа вытворчасьці – на легендарным «Т-34», на «Т-54» і «Т-62».
Падыходзіць бліжэй. Пяшчотна вядзе рукою па ржавай гусеніцы. Лашчыць позіркам адтуліны для даўно выкручанай оптыкі. Па-сяброўску ляпае па дзіравым паліўным баку. I забываюцца злыбеды. I нясецца Юра назад у часе. Ён – зусім яшчэ зялёны спэцыяліст на заводзе па вырабе аптычнага аснашчэньня для танкаў. Водары п’янкое вясны: чатырохкапеечных піражкоў зь яйкам; самаробных, пашытых спрытнымі цэхавікамі з Грушаўкі, джынсаў; леташняй лістоты з зацішных куткоў Батанічнага саду, пад шоргат якой так хораша цалавацца, – усе водары разам і кожны зь іх паасобку зьмешваюцца з пахам алівы, які точыцца з танка, прыгнанага для экспэрымэнтальных распрацовак проста ў заводзкі цэх. I складаецца ў паветры магічная формула парфумы «Менск, 70-я», парфумы, якую цяпер рэдка дзе можна дастаць, – паспрабуйце хіба што ў летуценных аддзелах мройных унівэрмагаў гандлёвага аб’яднаньня «Настальжы-каап».
Вандроўкі ў часе спыніў чырвоны колер. Што за блюзьнерская афарбоўка, чаму ржа на брані? За што ж такая зьнявага? Нявыкрутка з цыгарэтамі, наяўнасьць мноства радзімаў, але адсутнасьць сапраўднага дому, выгляд згвалтаванай бранятэхнікі (ягонай кроўнай!) канчаткова спляліся ў Юравым сэрцы шчымлівым клубком крыўды і неспатольнага жалю. Аднак не за сябе і не да сябе. Дзіўным чынам пачуцьці перанесьліся на танк. I гэтае шкадаваньне вырвалася вонкі – Юра загаласіў:
– Родненькі, любенькі, чаго ж ты да Ерусаліму не дайшоў?!
I моцна абняў рулю.
Гід ажно папярхнулася.
– А-ах ты, прадажнік... Найміт... Я выганяю вас з экскурсіі!
Але Юру было не спыніць, не стрымаць. З порсткасьцю, якой ніхто не чакаў ад сталага чалавека, ён ускараскаўся на гусеніцу, рыўком адчыніў непрывараны люк і зьнік у танкавым чэраве. Праз імгненьне адтуль пачулася:
– Хрэн я адсюль вылезу!
Пунсовая ад разьюшанасьці, гід кінула групу ды пашыбавала па паліцэйскіх, якіх ставала на тэрыторыі музэю, бо ў музэй на ўрачыстасьці, прысьвечаныя Дню незалежнасьці, прыехаў сам прэм’ер-міністар. Выслухаўшы ўвесь аповед, сяржант весела закрычаў у рацыю:
– Шымон, Шымон, у нас тут арабскі танк зь нейкім шаленцам! Прыяжджай – парагочам!
«Я так і ведаў: яны ўжо на танках, – сказаў сам сабе глухаваты Шымон, недачуўшы больш за палову. Грубым паліцэйскім ботам раструшчыў недапаленую цыгарэту. – Лезуць, гады шагідзкія. Мала ім тут усыпалі ў косьці тады».
Былы артылерыст, удзельнік чатырох войнаў, Шымон заўсёды чакаў ад «іх» нечага такога. I ў этэр панеслася: «Арабскі танк... прэм’ер-міністар... замах... джыгад... тэрарысты...».
Не марнуючы ні сэкунды, Генштаб паслаў у бок музэю бэтээры і войскі спэцпрызначэньня. Гэтымі сьвяточнымі днямі ў Генштабе штохвіліны чакалі ад «іх» нечага такога. Уся краіна чакала нечага такога. Руйнуючы агароджу сумежнага з музэем манастыра і прасуючы коламі ахайненькі кветнік ігумена, бэтээры спрытна абкружылі тэрактыўны танк.
Тым часам, седзячы ў кабіне, Юра пачаў сьпяваць. Выбар паў на «Перапёлачку». Словы Юра ведаў кепска – з усёй песьні адно двухрадкоўе:
Як у перапёлкі забалелі крылцы,
Ты ж мая, ты ж мая перапёлачка.
Каб было што сьпяваць, памяняў другім разам «крылцы» на «дзюбку». Потым – «вочкі» на «ножкі». Калі скончыліся часткі цела, Юра перайшоў на апяваньне ўнутраных органаў невылечна хворай птушкі: у перапёлкі па чарзе пачалі балець ныркі, глянды і печань. Гукі песьні, перакручаныя і ўзмоцненыя сьценамі танка, ляцелі над музэем ваяўнічымі мантрамі садамхусэйнаўскіх легіёнаў.
Прадстаўнік асобага аддзелу «Шабака» па перамовах з тэрарыстамі – чорныя акуляры на арліным носе – скіраваў у бок Юравага танку мэгафон. Гучнагаварыльнік засыкаў, і адтуль вырвалася:
– Салям алейкум!
– Як у перапёлкі забалелі зубы...
«Тэрарыст пагражае, на перамовы не ідзе», – нэрвова панеслася ў этэр. Прэм’ер-міністра з усёй сьвітаю тэрмінова эвакуявалі ў сутарэньне манастыра маўчальнікаў. Ігумен-грэк, разьюшаны грубым уварваньнем і зьнішчаным кветнікам, закусіў кулак, каб не парушыць зароку маўчаньня. У неба паднялася эскадрыльля «Ф-16» і верталёт.
Празь сем колаў ачапленьня дарэмна намагалася дакрычацца гід:
– Гаспада! Ён, вядома, здраднік, але ня варта па ім страляць. Гэта негуманна...
Нейкі зух са спэцпрызначэньня скруціў гіда і з усёй сілай павалок упрочкі. Гід прарэзьліва загаласіла:
– Хлопцы, што вы робіце? Я ж свая.
Але хлопец толькі мацней учапіўся ў гіда і нават неўпрыкмет штурхануў яе прыкладам у сьпіну. Тая аж падскочыла – хутчэй ад абразы, чым ад болю: нашы білі сваіх.
Песьня спынілася, і з танка пачулася:
– Адпусьці гіда, гад! Зайцман жартаваць ня любіць.
I прадоўжыліся сьпевы.
Гукаўлоўныя рэтрансьлятары імгненна пераслалі Юравы словы ў Генштаб, дзе група стратэгічных перакладчыкаў пераклала іх на іўрыт («Тэрарыст выстаўляе ўмовы»). Праз дваццаць сэкундаў гіда адпусьцілі. А празь семдзесят дзеля ўсякай бяды на баявую варту выйшлі тры атамныя субмарыны.
– Як у перапёлкі забалелі жабры...
Турнуўшы манахаў разам з ігуменам, у кельлях заселі снайпэры. Запанавала злавесная ціша. Нешта павінна было адбыцца.
I тут ачуняў этэр: «Ігумен манастыра маўчальнікаў... прэм’ер-міністра... за горла... «Задушу!» – крычыць... і душыць, тэрарыст!..»
Калі ўсе разьехаліся, разьляцеліся ды расплыліся ратаваць прэм’ера, ля танка засталіся двое: жаўнер унутраных войскаў, каб вартаваць, і гід з размазаным ад сьлёз макіяжам.
– Пра што ён сьпявае? – спытаўся жаўнер ды павярнуў галаву ў бок жанчыны.
Нізкае сонца асьвяціла ягоны смуглявы твар. Гід уважліва паглядзела на жаўнера і глыбока зацягнулася пазычанай «пэлмэлінай».
– Пра, пра... Ат, ты не зразумееш...
Потым сабе пад нос дадала: – I я таксама...
Паміж Аялонскай далінаю ды падножжам Ерусалімскіх гор з чырвонага ў іржава-жоўтыя яблыкі танка неслася Юркава песьня, бясконцая і аднастайная, як Юдэйская пустэльня. А ў мора, дзе дрэйфуе выспа Кіпр, распаленай да беласьці паўшэкелевай манэтаю закацілася-завалілася вечаровае сонца.
Як у перапёлкі забалела сэрца.
КРЫТЫКА
СВОЕЧАСОВАЯ КНІГА: РЭЦЭНЗІЯ З КАШЛЕМ
Эрнст Тэадор Амадэй Гофман. Курдупель Цахес etc.: Пераклад з нямецкай Васіля Сёмухі. – Вільня, без пазначэньня выдавецтва. 2009
Гэта было ў такой краіне, дзе не было Лукашэнкі, і тады, калі не было Лукашэнкі. І ня толькі Лукашэнкі. Баюся, што ў княстве Джыністан жыхары і пра Беларусь ніколі ня чулі.
Менавіта там і адбылася ўсё гэта дзіўная гісторыя, пра якую распавёў сьвету Эрнст Тэадор Амадэй Гофман, а беларусам яе пераказаў Васіль Сёмуха. Проста фрэкен Разэншон пашкадавала маленькага калекаватага карліка і зрабіла яму чароўны падарунак. Вы здагадваецеся, шаноўны чытач, фрэкен Разэншон – гэта фея Разабэльвэрдзе, толькі вымушаная да пары да часу прыхоўваць свае дэманічныя, а дакладней, фейскія здольнасьці.
Дык вось, фея Разабэльвэрдзе падаравала карліку тры залатыя валаскі, якія прымушалі ўсіх вакол прыпісваць гэтаму нашаму герою ўсё добрае, што рабілі другія людзі, а ўсё ліхое, што рабіў ён, сьпісваць на другіх. І вось ужо князь робіць калекаватага і дурнаватага карліка першым міністрам, а дзяўчына-прыгажуня закахалася ў яго, бо як жа не закахацца ў такога выдатнага чалавека? Ён жа родам з простай сям’і, бацькі ў яго не было, вырас ён у вёсцы, і ягоны сіпаты голас стаў голасам ісьціны ў апошняй інстанцыі. Сам карлік ужо зрыхтаваўся дарэшты ашчасьлівіць чалавецтва, як раптам чыясьці падступная рука рашучым рыўком вырвала ў яго тры залатыя валаскі – і…
Кха-кха-кха… Нешта я закашляўся, шаноўны чытач. Калі жыў гэты самы Эрнст Тэадор Амадэй Гофман? Чальцом якога творчага саюзу ён быў? Куды ўвогуле глядзеў генэрал Ча… кха-кха… генэрал чалавечых душ, адказны за джыністанскую літаратуру? Як? У Джыністане не было творчых саюзаў? А як жа там тварылі пісьменьнікі? Хто фінансаваў іхнія літаратурныя часопісы? Чаму князь не забараніў усю гэтую брыдоту? Змог жа ён прымусіць эміграваць большасьць феяў – пад пагрозай нацыяналізацыі іхніх чароўных палачак! І адтуль, з-за межаў сваёй маленькай, але вельмі гордай радзімы, яны злосна паклёпнічалі на свой народ, наносячы неймаверную шкоду сваімі паклёпамі – бо гэтым самым адпалохвалі інвэстараў і наклікалі на простых працоўных ледзь ня голад, асабліва ў часы глябальнага крызысу.
Праўда, Гофман ня ведаў пра глябальны крызыс. Вялікі нямецкі рамантык пісаў свае казачныя гісторыі пра вечныя чалавечыя пачуцьці. Ён пісаў пра каханьне і зайздрасьць, пра гонар і пыхлівасьць. Гэта Час – галоўны казачнік сьвету – дапаўняе той ці іншы тэкст новымі сэнсамі. І мы чытаем гэтыя тэксты, ужо абагачаныя тым гістарычным досьведам, якога не было ў клясыкаў. Гэтак некалі Рыгор Козінцаў зьняў фільм пра Гамлета, які ведаў пра газавыя камэры Бухенвальду і Асьвенцыму. А Васіль Сёмуха пераклаў гофманаўскую аповесьць зь веданьнем таго, што ёсьць ня толькі Нямеччына пачатку 19 стагодзьдзя, але і Беларусь пачатку 21-га.
Васіль Сёмуха – чалавек, які зрабіў беларусамі Гётэ і Грымэльсгаўзэна, Гесэ і аўтара Бібліі, ён вельмі тонка адчувае, калі і што трэба перакладаць. І ягоны пераклад “Фаўста” зьявіўся тады, калі чытачы апынуліся на раздарожжы. Калі трэба было шукаць адказы на самыя важныя, самыя галоўныя пытаньні быцьця. І вуснамі гётэўскага героя гаворыць нам перакладчык:
І толькi той жыцьця i волi варты,
Хто кожны дзень за iх iдзе на бой.
Пераклад Бібліі зьявіўся тады, калі з усёй вастрынёй паўстала пытаньне пра духоўнасьць народу. Ня ведаю, што скажуць людзі ўцаркоўленыя, але для мяне самымі важнымі старонкамі на той час быў аповед пра гісторыю народу Ізраілева, які змагаўся за сваю незалежнасьць.
А цяпер вось – казка Гофмана. Дарослая і дзіцячая адначасова. Усё пра тое ж – пра барацьбу зь вечным злом, якое захапіла тваю радзіму. Але на гэты раз зло – ня зьнешняе. Яно – усярэдзіне народу. Людзі падначальваюцца яму добраахвотна, аддаючыся з радасьцю тым пачуцьцям, якія пераўтвараюць індывідуальнасьць – у частку натоўпу, чалавека – у альраўна. Відаць, трэба патлумачыць гэтае слова. Калі аўтар шукае дакладныя словы, ён пазычае іх у Бога. Перакладчык вымушаны ісьці наўсьлед за аўтарам – іначай ён зьменіць сэнс сказанага ім. У расейскай перакладчыцкай традыцыі Цахес названы “крошкой”. Само гэтае слова – добрае і бяскрыўднае. Васіль Сёмуха знаходзіць беларускае слова “курдупель”. Аналяг гофманаўскага альраўна, як я магу здагадацца.
Перакладчык бескампрамісны. Ніякіх гульняў са злом. Рэчы трэба называць сваімі імёнамі.
А ў астатнім усё будзе добра, казачна добра, дарагі чытач! І Бальтазар ажэніцца з Кандыдай, і феі вернуцца ў сваю краіну, і нават Канстытуцыя будзе дзейнічаць новая, больш дэмакратычная, чым ва ўсіх навакольных краінах.
У мяне нават кашаль прайшоў. Вось бачыце, як усё цудоўна.
Адно толькі: Цахеса ўсё роўна шкада. Ён злы, вядома, але прырода яго нарадзіла такім, які ён ёсьць, з усімі флюідамі. Яго ня толькі ненавідзець, але і пашкадаваць трэба. А ніхто не шкадуе апроч маці. Як там пра гэта сказана ў Сёмухі:
“Старая сялянка, апранутая ў гаротныя, даўно палiнялыя сьвяточныя строi, уварвалася ў дом i пачала прасiць швэйцара без адкладу правесьцi яе да сынка – малечы Цахеса. Калi камэрдынер спусьцiўся ўнiз, каб разагнаць людзей, якiя так бесцырымонна трывожылi ранiшнi спакой яго эксцэленцыi, жанчыну, якую ўсе палiчылi за вар’ятку, ужо вытурылі на вулiцу. Яна прысела на каменныя прыступкi дому насупраць, цераз вулiцу, i пачала тхiмкаць i горка наракаць на лiхiх людзей, якiя не пусьцiлi яе да любаснага дзiцяткi Цахеса, што зрабiўся мiнiстрам. Спакваля вакол яе назьбiралася мноства люду, якому яна бясконца паўтарала, што мiнiстар Цынобэр ня хто там нейкі, а яе сынок, якога яна ў маленстве называла мальцом Цахесам”.
І ёй, старой маці, чытач пачынае абсалютна шчыра спачуваць.
Чытайце Гофмана, спадарове. Глядзіцеся ў яго, як у люстэрка, своечасова падстаўленае Васілём Сёмухам. Гэта кайф!
Аляксандар ФЯДУТА