Кажуць, што гісторыя ня мае ўмоўнага ладу, што пытаньне "што было б, калі б…" ня мае сэнсу. Але спрадвеку людзі раз за разам задаюць сабе яго. Чаму? Пэўна, таму, што сьвет, зразумела, мяняецца, але мяняецца ня цалкам, тыя ці іншыя сытуацыі ў той ці іншай ступені паўтараюцца, і пытаньне "што было б, калі б…" часам насамрэч ёсьць пытаньнем "што будзе, калі ранейшы выбар паўторыцца, які будзе плён выбару на карысьць іншага варыянту?"
Апошні матыў асабліва актуальны адносна беларускай палітыкі, бо, як трапна сказаў некалі адзін дасьціпнік, “у ёй нічога не памірае, бо і не жыве”.
Мой паважаны калега Віталь Цыганкоў, прачытаўшы кнігу ўспамінаў Вячаслава Кебіча, зрабіў выснову, што калі б у 1994 годзе гістарычная карта лягла інакш, калі б на чале дзяржавы апынуўся Вячаслаў Кебіч, то да 2008 году Беларусь прыйшла б прыкладна ў такім самым стане, у якім прыйшла пры тым выбары, які 14 гадоў таму быў зроблены насамрэч. www.svaboda.org/content/Article/991871.html
Дазволю сабе не пагадзіцца з высновай Віталя, тым больш, што ягоныя ўласныя развагі даюць аргумэнты для такой нязгоды.
Звычайна аналіз аўтарытарных і дыктатарскіх рэжымаў грунтуецца на досьведзе знаходжаньня на адным канцы дубіны ўлады – на тым, якім гэтая дубіна б'е. Развагі рэдка засяроджваюцца на праблемах, што існуюць на другім канцы дубіны, на тым, якая рука патрэбная для таго, каб такую дубіну трымаць і каб ёй біць так, як б'е дыктатура.
“Ага, бедненькі дыктатар, пакутнічак наш, як ручку стамляе”, – зыранізуе чытач.
Іронія дарэчная, але праблемы не здымае. Ва ўспамінах нейкага савецкага маршала прыводзіцца эпізод, як ён наведваў Сталіна ў Крамлі. Ідуць па крамлёўскім дыване, на кожным рагу ахова з карабінамі навыцяжку. Маршал кажа: “Як у вас тут спакойна”. “Спакойна, – адказвае Сталін, – ідзеш вось і думаеш, хто зь іх табе ў патыліцу стрэліць”.
Вашы нэрвы, паважаны чытач, вытрымалі б такое няспыннае напружаньне? А без такога ўспрыманьня сьвету ніякі дыктатар з вас не атрымаецца.
Ды што ўспаміны пра Сталіна, паглядзім хаця б на цяперашняе месца Беларусі ў сьвеце. З усёмагутным Захадам – сапраўдная “халодная вайна”, якая і аб’ектыўна стварае процьму нязручнасьцяў і небясьпек, а да таго ж абцяжараная і суб’ектыўным страхам, як бы камусьці не прыйшла ў галаву ідэя паспрабаваць зрэалізаваць у Беларусі ірацкі сцэнар. На Ўсходзе – няспынная “руская рулетка”, дзе ў суперніка на руках амаль усе казыры, дзе патрабуецца штодзённае напружаньне ўсіх здольнасьцяў, каб імгненна не прайграць усяго. Які псыхічны тып патрэбны, каб гадамі гуляць у такую гульню?
Гэта не апалёгія цяперашняга правадыра, а канстатацыя таго, што дубіна дыктатуры ня кожнаму па руцэ. Віталь Цыганкоў робіць выснову, што і пры Кебічу ўсё было б прыкладна, як цяпер, бо і дагэтуль былы прэм'ер паводле сваёй сьвядомасьці застаўся цалкам савецкім чалавекам. Ну і што? Хіба Леанід Кучма пазбавіўся сваёй савецкай мэнтальнасьці, хіба малдоўскі камуніст Варонін, які дагэтуль носіць кветкі да помніка Леніну, ператварыўся ў Ангелу Мэркель? Ды не, абодва яны засталіся такімі самымі, якім застаўся Вячаслаў Кебіч, проста становішча ў іх крыху іншае, таму і словы гавораць крыху іншыя.
Кажучы пра савецкасьць Кебіча і іншых постсавецкіх правадыроў ягонага тыпу, варта ўдакладніць, якая савецкасьць менавіта. Не савецкасьць сталінскіх часоў зь яе сьвятой верай і гатовасьцю забіваць і паміраць, а савецкасьць брэжнеўская, грунтаваная на “хартыі вольнасьцяў” намэнклятуры, чым насамрэч быў ХХ зьезд, савецкасьць той самай “карупцыі, якая перарастае ў лібэралізм”, словам, савецкасьць часоў схілу савецкай сыстэмы.
Кебіч у сваіх успамінах увесь час бэсьціць апазыцыю, але на пачатку 1990-х менавіта ён шмат у якіх пытаньнях ішоў з той самай апазыцыяй на кампрамісы, яму і ў галаву не прыходзіла паспрабаваць проста яе зьнішчыць.
Як не прыйшло б у галаву называць нейкія дзеяньні Крамля “тэрарызмам на найвышэйшым узроўні” і тым больш – барані Бог – перакрываць сьвяшчэнны расейскі нафтаправод: ды як жа гэта можна, ды сама ж Масква, ды хто мы, а хто яны… Але менавіта з намэнклятурнай веры ва ўсёмагутнасьць Масквы і вынікала тады, на пачатку 1990-х, і спантаннае, але даволі інтэнсіўнае разьвіцьцё адносінаў з Захадам. Не з адчуваньня нейкай духоўнай ці якой іншай блізкасьці да яго, а з таго, што, па-першае, хто яны, а хто мы, як жа ваяваць з усім сьветам, прайграем жа, а па-другое, трэба ж неяк кампэнсаваць непераможную моц усходніх братоў.
Тое самае і ва ўнутранай палітыцы: ну брыдкая апазыцыя, ну гадасьць суцэльная гэтыя газэты, але як так – узяць і проста зьнішчыць, ну нельга так, ня робіцца так, а што ж з гэтага будзе, а шуму будзе, а калі нешта горшае будзе? Ды нічога ня будзе, калі мець сьмеласьць адабраць у грамадзтва свабоду.
З вуснаў былога прэм'ера немагчыма было б пачуць расповед пра сямейныя абставіны ягонага самага зацятага апанэнта і ягонай паміраючай жонкі, кшталту таго, што прагучаў нядаўна з вуснаў дзейнага кіраўніка дзяржавы. І справа тут ня толькі ў розным выхаваньні, хаця і не бяз гэтага, але і ў групавой этыцы: намэнклятурныя таварышы старога гатунку маглі апэраваць такімі аргумэнтамі ў нейкай закрытай апаратнай інтрызе, але каб вось так, публічна, на ўсю краіну – ну няможна, ну не прынята так. Было.
Цяперашняя Беларусь шмат каго раздражняе сваей дэманстратыўнай савецкай эстэтыкай, і сам яе правадыр фармулюе сваё крэда ў савецкіх тэрмінах (бо іншых ня ведае). Аднак прырода ягонай улады зусім не савецкая – гэта пэрсаналісцкая ўлада ўзору лацінаамэрыканскіх дыктатураў ці аўтарытарных эўрапейскіх рэжымаў міжваеннага пэрыяду. Кебіч быў і застаецца тыповым узорам позьнесавецкай сьвядомасьці. Аднак менавіта таму, калі б у 1994 годзе перамог ён, Беларусь усё далей “сплывала” б ад савецкасьці, прыкладна як гэта адбывалася ў кучмаўскай Украіне. Таксама не Швайцарыя, але і не лукашэнкаўская Беларусь. І адбывалася б гэта не дзякуючы Кебічу, а таму што ён ня змог бы, а потым ужо і не хацеў бы спыніць гэта.
У фантастычнай эпапэі Айзэка Азімава "Foundation" геній-гісторык прыдумаў спосаб прадказваць будучыню. І стагодзьдзямі падзеі разьвіваюцца паводле прадказанага сцэнару. Але раптам зьявіўся чалавек з унікальнымі здольнасьцямі па мянушцы Мул, які зламаў трэнд, вызначаную і прадказаную тэндэнцыю – стаў дыктатарам, распачаў войны, што ніякімі схемамі не было прадугледжана. Потым, так бы мовіць, “гаспадары дыскурсу” цаной велізарных высілкаў здолелі яго ўтаймаваць і разьвіцьцё неяк выграбла на трэнд.
Хаця, у адрозьненьне ад героя Азімава, у Лукашэнкі ў сэнсе сэксуальных здольнасьцяў, здаецца, усё больш чым у парадку, ён – вось такі Мул беларускай найноўшай гісторыі, той, хто зламаў трэнд, які б увасабляла кіраваньне Кебіча. Зламаў, зразумела, ня цалкам, скажам, незалежнай Беларусь засталася б і ў выпадку разьвіцьця паводле трэнду: Кебіч ня здаў бы яе са страху, Лукашэнка не здае з-за адсутнасьці страху.
Так што калі павернутае ў мінулае “што было б, калі б” разгарнуць наперад, у будучыню, то можна меркаваць, што хто б ні стаў на чале Беларусі пасьля Лукашэнкі – хоць ягоны сын, хоць Шэйман, хоць Сідорскі, хоць хто іншы, – ён ня будзе Мулам, ня будзе мець рукі, здольнай цьвёрда трымаць дубіну дыктатуры, ня будзе мець нэрваў, здольных вытрымаць нагрузку пастаяннага чаканьня стрэлу ў патыліцу ад сваіх. Проста паводле тэорыі імавернасьці. А будзе ён плюс-мінус… Кебічам. І пойдзе ўсё не сказаць каб добра, Швайцарыяй у любым выпадку станем ня хутка, але пойдзе паводле трэнду.
Дэмакратыя – ня столькі самы лепшы спосаб кіраваньня (паводле Чэрчыля самы горшы, але іншыя яшчэ горшыя). Гэта яшчэ і самы бясьпечны спосаб кіраваньня. І для тых, кім кіруюць, і для таго, хто кіруе. А людзі, у якіх прага ўлады мацнейшая за інстынкт самазахаваньня, нараджаюцца, на шчасьце, нячаста.