Цімафей Акудовіч — экскурсавод, краязнавец — разважае пра Менск як турыстычны горад, пра праблему захаваньня яго архітэктурнага аблічча і пра ўспрыманьне беларускай гісторыі замежнымі, перадусім расейскімі, турыстамі.
Вячаслаў Ракіцкі: Цімафей, звычайна ў экскурсавода ёсьць некалькі хатніх нарыхтовак дзеля таго, каб спадабацца экскурсантам, выклікаць у іх давер. Нейкія байкі, дасьціпныя гісторыі, жарты. Мо давайце зь іх і пачніце знаёмства з нашымі слухачамі.
Цімафей Акудовіч: На жаль, я, напэўна, ня з той кагорты экскурсаводаў. Я часьцей пытаньні задаю, каб даведацца, хто гэтыя людзі, адкуль, ці першы раз у Менску, якія ў іх інтарэсы? І ўжо ад гэтага будую экскурсію. Часта здараецца, што людзі з краінаў былога СССР ужо былі тут, прыкладам, служылі ў войску, працавалі, будавалі нешта. Вось ад іх часам нямала баек пачуеш. Мне даводзілася неяк вадзіць па Менску чалавека, эмігранта, які жыве ў Нью-Ёрку і прыехаў сюды паглядзець Менск. А ягоны бацька быў галоўным інжынэрам на ўсталяваньні помніка Сталіну ў Менску. Менавіта ад яго я ўпершыню пачуў гісторыю пра дзесяцімэтровыя рэйкі, якія былі ўлітыя ў ногі Сталіну, якія праходзілі праз увесь пастамэнт і былі закапаныя ў зямлю, каб, крый Божа, помнік не заваліўся, калі раптам здарыцца які землятрус.
Ракіцкі: У вас ніколі не пыталіся экскурсанты, дзе цяпер знаходзіцца той Сталін?
Акудовіч: Калі гэта менчукі, дык яны такое пытаньне часта задаюць. Тады даводзіцца расказваць увесь набор баек, якія я чуў, дзе ён можа быць: ці то ў радыяцыйнай яме ў Соснах, ці то ў возеры ляжыць у Лошыцы, ці яго пераплавілі, ці то на нейкім заводзе ляжыць у нейкім цэху. Такіх вэрсіяў існуе добры дзясятак.
Ракіцкі: Кажуць, наракаюць, што ў Менску няма чаго асабліва паказваць турыстам. Горад быў зруйнаваны і нямецкімі фашыстамі, і камуністамі, дый цяпер працягвае руйнавацца... Гэта так, ці ўсё ж ёсьць што паказаць?
Акудовіч: Ведаеце, ужо такое меркаваньне рэдка пачуеш. Яно відавочна было гадоў дзесяць таму, і даволі цьвёрдае. Людзей даводзілася пераконваць, выцягваць на вуліцы, каб паглядзелі на горад расплюшчанымі вачыма, колькі тут жыло знаных асобаў, што нават Конан Дойл пісаў пра наш горад, Маякоўскі ў ім выступаў. А цяпер, дзякуй Богу, і шмат літаратуры выйшла, і сам горад разьвіўся, папрыгажэў, вунь колькі ў нас бліскучага. І ўжо, як я лічу, ня трэба нікому нічога даказваць, а трэба трымаць плянку на адпаведным узроўні.
Ракіцкі: Чаму ж тады няма ў Менску тлуму замежных турыстаў?
Акудовіч: Няма турыстаў з Эўропы, таму што зь візамі існуюць цяжкасьці і маркетынг складаны. І нэгатыўны імідж мае на Захадзе Беларусь. Там часам думаюць, што ў Менску ледзь ня танкі на вуліцах стаяць. А ўвогуле, важней іншае: не хапае нейкай «фішкі» для Менску. І ўвогуле ў Беларусь як у краіну мірных зуброў найперш прыяжджаюць спакойна адпачыць. І ў спакойнай атмасфэры постсавецкай краіны, дзе няма бандытызму, нешта яшчэ і паглядзець. Тлум жа зьяўляецца там, дзе ёсьць нейкая фішка кшталту эгіпэцкіх пірамідаў. У нас гэтага няма, не злавілі мы яшчэ нечага такога. Ну, хіба што мэтэарыт недзе ў беларускім полі ўпадзе, тады сюды паедуць.
Ракіцкі: Якія вашы самыя любімыя і нелюбімыя мясьціны ў Менску?
Акудовіч: Гэта вельмі хаатычна ў мяне адбываецца. Нешта зьяўляецца, нешта зьнікае паступова. Пэўны час нечаканым адкрыцьцём для мяне быў пасёлак трактарнага заводу, як гэта ні дзіўна. Калісьці адкрыцьцём быў Стары горад. Там ёсьць старыя кварталы, храмы. Калі глядзіш на яго вачыма гісторыка, дык гэта поўны ляндшафт, і ты яго пачынаеш асэнсоўваць. А вось нядаўна я пераехаў у мікрараён Усход і ўжо як жыхар яго паглядзеў на гэтую забудову 1970-х гадоў знутры. Ён цікава раскрываецца сваімі будынкамі з пано, структурай забудовы, сваёй сёньняшняй зьменлівасьцю — паўстаў гмах бібліятэкі, вакол яе навабуды. Тут жа водная сыстэма, якая, з майго гледзішча, яшчэ недаацэненая ў Беларусі, а гэта ўнікальная сыстэма. Тут усё пачынае афарбоўвацца па-новаму.
Ракіцкі: Як вы паказваеце, што гаворыце пра тыя месцы Менску, дзе нават на нашай памяці зьнішчаныя гістарычныя помнікі? Прыкладам, на Замчышчы? Мо карцінкі паказваеце?
Акудовіч: Спрабую нічога не хаваць, але і не нагнятаць. Натуральна, кажу, што і калі было зьнішчана. Калі існуюць розныя меркаваньні на гэты конт, дык падаю меркаваньні ўсіх бакоў — спрабую быць аб’ектыўным, хаця, канечне ж, вырываецца зь мяне і асабісты погляд на праблему. Калі пытаюцца пра хмарачосы, дык тлумачу, што яны раней не будаваліся, бо ў самім горадзе быў аэрадром, і гэта было б небясьпечным для палётаў, а цяпер, калі ён зачынены, запалілася сьвятло для будаўніцтва хмарачосаў. Тое, што ў цэнтры малапавярховага ў цэлым Менску хмарачосы будуюцца, мне гэта не падабаецца, і пра гэта я кажу турыстам. А пра зьнесеныя старыя забудовы расказваю з дапамогаю звычайнага арсэналу — паказваю старыя фатаздымкі, малюнкі, хоць іх, на жаль, таксама небагата. Калі гэта дзіцячыя экскурсіі, дык бяру з сабою ці артэфакты, ці ўмоўныя артэфакты — якую-небудзь фібулу, ці наканечнік дзіды, ці манэту, каб паказаць, што гэта было ў зямлі. А на дадатак даводзіцца моцна размахваць рукамі і на сабе паказваць, як тут было велічна, прыгожа.
Ракіцкі: А з вашага гледзішча, чаму і сёньня зьнішчаецца Менск? Чаму немагчыма спыніць гэты працэс? Хто вінаваты? Хто і як можа спыніць яго?
Акудовіч: Гэтыя працэсы часткова натуральныя, практычна кожны горад перажывае працэс росту, ломкі, сутыкненьня інтарэсаў. Дзесьці перамагае інвэстар, які хоча свае грошы ўсунуць у будаўніцтва, атрымаць прыбытак, дзесьці іншы бок — старажылы, якія хочуць захаваць кожны каменьчык. Чаму ў нас часьцей перамагаюць інвэстары? Адной з асноўных прычынаў — тое, што ў нас слаба сфармаваная менская грамадзкая супольнасьць, якая б магла адстойваць інтарэсы менавіта духу гораду, які не разумеюць інвэстары. Яны не разумеюць, чаму трэба захоўваць Асмолаўку, чаму нельга зносіць нейкія дзіўныя для іх двухпавярховыя дамкі, якія нічога не прыносяць, якія некамфортныя. Не разумеюць яны, што новая забудова на тым месцы, нейкія хмарачосы а-ля Асмолаўка, гэта зусім ня тое. Змаганьне ідзе, і, напэўна ж, мы можам казаць і пра пэўныя перамогі. Прыкладам, тая ж ратуша. Многія ў 1980-я гады сьмяяліся над ідэяй збудаваць яе наноў. Але ж яе пабудавалі...
Ракіцкі: І яна стаіць пустая, амаль бяз справы...
Акудовіч: Гэта ўжо іншае пытаньне. Мы часта будуем будынкі, але ня ведаем, чым іх напоўніць. Гэта, напэўна, праблема гораду, якую можна назваць «сенам на асфальце» — пераезд у яго вяскоўцаў. Мы разумеем, што прыгожы будынак — гэта прыгожа. Таму і гатэль «Эўропа», і ратушу адбудавалі, а чым іх напоўніць — яшчэ ня ведаем, бо мы можам толькі лапці павесіць, калаўрот паставіць, пранік. А паглядзець шырэй на гэта ня можам. Шляхта? Тут ужо няясна. Так, чым напаўняць гэтыя месцы, мы яшчэ ня ведаем, а напоўніць сабою пакуль што баімся. З-за гэтага тая ж ратуша пустуе. Але зь цягам часу напоўніцца, нікуды ня дзенецца.
Чым напаўняць гэтыя месцы, мы яшчэ ня ведаем, а напоўніць сабою пакуль што баімся. З-за гэтага тая ж ратуша пустуе
Ракіцкі: Хто можа супрацьстаяць інвэстарам?
Акудовіч: На дадзены момант ім супрацьстаіць эканоміка. Гэта відавочна, бо грошай няма на шмат якія праекты. Тут, з гледзішча захаваньня старой забудовы, нават можна сказаць: дзякуй Богу! Дзякуючы адсутнасьці грошай пакуль што трымаюцца і пасёлак трактарнага заводу, і Асмолаўка. Інакш бы ўжо набудавалі на іх месцы хмарачосаў. А ў пэрспэктыве я ўсё ж веру ў моц гарадзкой супольнасьці. Яе складаюць ня толькі гісторыкі. Гэта — і журналісты з краязнаўцамі, якія шмат пішуць пра зьнішчэньне Менску, і чыноўнікі, якія чытаюць гэтыя артыкулы і ў іхных галовах пачынае ўжо нешта прастрэльваць. Калі глядзець аб’ектыўна, можна казаць, што зрухі ёсьць. Проста трэба дарасьці да гэтага, каб нас стала болей, каб мы самі зразумелі, чаго мы хочам, бо да канца так і ня ведаем. А захаваць усё немагчыма, трэба нешта выбіраць.
Ракіцкі: Вы экскурсавод-краязнаўца. Значыць, увесь час папаўняеце свае веды пра Менск, шукаеце і разгадваеце яго таямніцы. Што новага вы самі даведаліся апошнім часам пра наш горад, якому ўжо празь некалькі дзесяцігодзьдзяў будзе тысяча гадоў?
Акудовіч: Я раскрыў для сябе апошнім часам асобу Эдварда Вайніловіча і ягонай сястры Кастравіцкай. Раней іх лічылі проста шляхтаю, якая жыла на пачатку ХХ стагодзьдзя. Але апошнія год-два пра іх усё болей і болей зьяўляецца інфармацыі, я нават зьбіраюся зрабіць пра іх адмысловую экскурсію. Я зразумеў, што Вайніловіч — крыху болей, чым адзін з... Менскі Чырвоны касьцёл цяпер актыўна зьбірае дакумэнты для ягонай бэатыфікацыі. У прынцыпе, гэта выглядае даволі дзіўна: ну як гэта звыкнуцца з тым, што былы старшыня сельскагаспадарчага таварыства Менску будзе калі ня менскім сьвятым, дык бэатыфікаваным, блаславёным? Нават напачатку было нейкае непрыняцьце такой ідэі. Але чым больш думаеш пра гэта, тым больш пачынаеш разумець, што Вайніловіч таго варты, бо ён чалавек зь лёсам Ёва, у якога Бог усё забраў, але ён застаўся пры сваёй веры і без карысьлівых памкненьняў вельмі шмат зрабіў для свайго гораду. Увогуле Чырвоны касьцёл — вялікі цуд Менску, бо захавацца цягам сямідзесяці гадоў каля Дому ўраду, перажыць як найменей пяць варыянтаў свайго разбурэньня саветамі і вярнуцца да жыцьця, стаць адным з цэнтраў адраджэньня рэлігіі ў Менску — гэта насамрэч цуд, гэта пацьверджаньне таго, што Вайніловічам рухалі высокія памкненьні.
Ракіцкі: Вы часта праводзіце экскурсіі для расейцаў і ўкраінцаў. Як успрымаюць яны беларускую гісторыю? Чаму зьдзіўляюцца? Ці разумеюць, што Беларусь, Менск маюць іншую гісторыю, чым яны?
Акудовіч: Я маю магчымасьць параўноўваць, бо ўжо болей за дзесяць гадоў ваджу экскурсіі. Дзесяць гадоў таму факты беларускай гісторыі выклікалі ў расейцаў абсалютнае зьдзіўленьне. Яны не разумелі: якое ВКЛ, якая самастойная ад Расейскай імпэрыі дзяржава магла тут быць, адкуль тут касьцёлы? Яны ніяк не маглі зразумець нашай далучанасьці да заходняй культуры. Яны ехалі ў адну з частак Савецкага Саюзу і думалі, што тут будзе ўсё як у Маскве, толькі ў іншым маштабе.
Бальшыня расейцаў, якія да нас едуць, разумеюць, што абавязкова сутыкнуцца з заходняй культурай
Але цяпер пакрысе ўсё мяняецца. Ужо і экскурсаводы нашы больш падрыхтаваныя і радыкальныя ў расповедах пра гісторыю і культуру беларусаў. Да таго ж апошнім часам столькі напісана і прамоўлена пра беларускую гісторыю, што бальшыня расейцаў, якія да нас едуць, разумеюць, што абавязкова сутыкнуцца з заходняй культурай. І мы іх найперш вядзем у касьцёл, а не ў царкву, бо царкву яны і ў сябе ўбачаць. Зьдзіўляюць іх і спробы беларускай сталіцы падладзіцца пад фармат заходнеэўрапейскага гораду з вузенькімі вулачкамі, напоўненымі невялікімі кавярнямі.
А іхняе ўспрыманьне беларусаў даволі стандартнае. Яны лічаць нас спакойнымі, памяркоўнымі, а памяркоўнасьць — вынік таго, што беларусы былі «порабощённые» палякамі. Вось у гэтым яны цалкам перакананыя. І яшчэ адзін стэрэатып — мы жывем лепей, чым яны, расейцы.
Ракіцкі: Калі чуюць беларускую мову, расейцы зьдзіўляюцца?
Акудовіч: Раней, да ўкраінскага крызісу, збольшага яны да нашай мовы ставіліся пазытыўна. Для іх гэта была сымпатычная экзотыка. Часам ім было сьмешна, калі чулі беларускія словы. Расейцы ж людзі адкрытыя: ім сьмешна, і яны сьмяюцца. Але гэта не было злым, часьцей — пазытыўным. А цяпер крыху стаўленьне ў іх мяняецца. Ужо меней пасьмейваюцца. Яны пачынаюць зьвязваць ужываньне беларускай мовы з нацыяналізмам у сваім разуменьні. Я нават сказаў бы, што цяпер і экскурсіі для іх стала праводзіць цяжэй, бо ўвесь час трэба кантраляваць, каб тэма размоваў не зайшла ў гэты бок. У нас такая існуе ўжо неагучаная мяжа: туды лепей не залазіць.
Ракіцкі: Ці мае Менск пэрспэктыву турыстычнага гораду для эўрапейцаў, а ня толькі для расейцаў ці ўкраінцаў?
Менск мог бы зацікавіць заходніх турыстаў як кляснае месца дзеля пераінтэрпрэтацыі камуністычнай спадчыны
Акудовіч: Пэрспэктывы маем, але тут цяжэй, чым з расейцамі, бо расейцаў вабіць наша эўрапейскасьць, і мы яе цяпер эксплюатуем. Эўрапейцаў жа гэта ня вельмі прывабіць, бо мы спрабуем іх паўтарыць. Я, натуральна, кажу пра зьнешнія праявы эўрапейскасьці — кавярні, вулачкі. І нам варта прыдумаць нейкую «фішку», якая прывабіла б эўрапейцаў, а мы пабойваемся яе шукаць. Пошук у старадаўняй гісторыі таксама пакуль ня вельмі плённы, бо ў нас мала артэфактаў. На маю, можа, для каго і дзіўную думку, Менск мог бы зацікавіць заходніх турыстаў як кляснае месца дзеля пераінтэрпрэтацыі камуністычнай спадчыны. Мог бы быць і ў фінансавым пляне прыбытковым нейкі вялікі, паводле галівудзкіх узораў, музэй савецкай спадчыны. Не на вуліцах трымаць усю саветчыну, а запіхнуць яе ў музэй. І ня толькі нэгатыўнае я маю на ўвазе, рэпрэсіі, прыкладам, але і пазытыўнае, прыкладам, мастацтва. Усё зьмяшаць у адзін вялікі кактэйль, бо гэтага і ў Расеі не зрабілі яшчэ, дый ня могуць зрабіць, бо плачуць па савецкай спадчыне. І ва Ўкраіне гэтага не зрабілі, бо там да камунізму цяпер вельмі нэгатыўнае стаўленьне. І мы на гэтым маглі б выйграць.
Ракіцкі: Але ж гэта магло б перашкодзіць вельмі многім беларусам усё ж разьвітацца з камуністычным мінулым...
Акудовіч: А што такое разьвітаньне? Гэта і ёсьць разьмяшчэньне ў музэі таго, з чым хочаш разьвітацца. Дый ня вернемся мы ўжо туды.
