У 1840 годзе ў жыцьці Беларусі адбыліся дзьве знакавыя падзеі. Пра адну скажу крыху пазьней. А вось другая, тады зусім незаўважаная, падзея, гледзячы зь сёньняшняга дня, аказалася вельмі значнаю. Менскі чыноўнік, калескі рэгістратар Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч набыў сабе фальварак Люцінку. Каб скончыць сваю небліскучую канцылярскую кар’еру і аддацца прыгожаму пісьменству. Нават не ўяўляючы, чым гэты занятак можа адгукнуцца праз стагодзьдзі.
“Дом стаіць на пагорку — лес вокал, алешнік,
Сад за домам, а ў садзе — ігрушы, чарэшні.
З ганка ступіш і бачыш — лес воддаль, яліны...
Дзеліць лес напалам стужка сіняй Люцыны...
Невялічкая рэчка, ды рыбы ў ёй поўна,
А пры рэчцы — крыніца з вадою цудоўнай.
Зьлева, быццам дыван, луг стракаты квітнее,
А на лузе бярозка сям-там зелянее...”
Ад дунінскіх часоў шмат што зьмянілася ў гэтым пэйзажы. Лес адступіў далёка пад далягляд. Ад колішняга саду не засталося і сьледу. Сіняя Люцына ўжо дзеліць ня лес, а калгасныя палеткі. І зь лясной рэчкі яна ператварылася ў немалую сажалку. Але пагорак, дзе стаяў панскі двор, і па сёньня захоўвае веліч. Хоць сядзібы на ім даўно няма. Яе разабралі на загад калгаснага начальства. А побач з падмуркамі стаіць хата Рэгіны Марцінкевіч. Фамільяткі былога гаспадара пагорку.
Карэспандэнт: “А вы жывяцё на тым месцы, дзе быў дом яго?”
Рэгіна: “Ага”.
Карэспандэнт: “І як вам тут жывецца?”
Рэгіна: “Ну вось жывем”.
Карэспандэнт: “Ці часта да вас сюды госьці прыяжджаюць?”
Рэгіна: “Езьдзяць. Прыяжджаюць і Плаўскія, унукі ягоныя, праўнукі. Прыяжджалі ў госьці часта з Польшчы. Але ўжо даўно былі. Летам часта прыяжджаюць. Дзеці, старэйшыя. Хоць хто заедзе, паглядзіць помнік”.
Карэспандэнт: “А вы не стаміліся, што людзі ўвесь час ходзяць?”
Рэгіна: “А што, яны мне замінаюць? Яна самі ходзяць. А я сабе тут хаджу”.
Ядвіга Іванаўна Кужоўнік, 80-гадовая старая, яшчэ памятае той дунінскі фальварак. Калі яшчэ тут не было аніякай вёскі. Вёска зьявілася за саветамі, калі сялян з хутароў гвалтам перасялялі ў новаствораны калгас. А да вайны землі Ядвігі Іванаўны межавалі зь землямі панскімі. А сама спадарыня Ядвіга хадзіла вучыцца грамаце да ўнучак пісьменьніка.
Карэспандэнт: “А вы ж павінны памятаць гэты дом, Дуніна-Марцінкевіча”.
Ядвіга: “Ну чаму ж я ня памятаю гэтага дому? Усіх дзяўчат помню. Былі гэта Асіповічышкі. Брат быў Казік. Асіповіч таксама. Ванда самая меншая”.
Гаворка ідзе пра дачок Камілы Марцінкевіч, у шлюбе Асіповічыхі.
Ядвіга: “Дык вось якое іхнае было жыцьцё. Жылі яны, здаецца, панкі. Фальварак мелі. Іхная зямля з нашай сыходзілася. Надта нікога ў іх не было, парабкаў не было. Калі пастух, можа, быў. Былі іх утрох. Валеры, Манечка, Вандачка. Мяне вучыла”.
Карэспандэнт: “Ці быў у сям’і культ пісьменьніка Дуніна-Марцінкевіча?”
Ядвіга: “Тады не было. Цяпер Дуніна-Марцінкевіча ўспамінаюць. А ім дажыць не далі ў гэтым доме. Выгналі. Выгналі гэтых паненак з дому. У Польшчу ехаць, у Польшчу. Яны, бедныя гэтыя бабулькі і сын — усе сабраліся і паехалі на Польшчу”.
Карэспандэнт: “Што сталася зь ліпай гэтай знакамітай?”
Ядвіга: “Яна моцна была таўстая, агромная такая. Але ўжо ўсярэдзіне было дупло. І завяліся пчолы. Ну і што ж? Рой там быў. Мёд быў. А быў сквапны старшыня. Узяў у гэту дзірку кінуў з бэнзынай нейкі клак. Наліў, падпаліў. Пчолы выскачылі. Ён думаў, што ён мёд зьбярэ. А як разгарэлася. І згарэла ўся датла. Насілі ваду палівалі, але...”
Паказаць тое, што засталося ад старой ліпы, пад якой любіў працаваць Дунін-Марцінкевіч, ласкава пагадзілася малодшая дачка Ядвігі Іванаўны, таксама Ядвіга. Гэта кабета бальзакаўскага ўзросту, у капялюшыку. Выкладае беларускую мову ў суседніх Першаях.
Ядвіга: “Тут во станем. Цень ад ліпы падаў аж дагэтуль. Уяўляеце, якая была ліпа? А калі мы, малыя, станавіліся — ушасьцярых не абдымеш. Аскепак ад ліпы застаўся. Дзяцей было многа ў вёсцы. Гэта цяпер — адзін-два і амінь. У гэтай хаце было пяцёра, у той шасьцёра, у той пяцёра. Гара гудзела. Наагул гэта была такая дзіцячая пляцоўка. Калі было вясельле, усе тут адзначаліся. Як першы раз дунінскае сьвята адзначалася, там падлогу зрабілі капітальную. На ёй надта ж добра, пакуль не згніла, вясельле было адзначаць”.
Карэспандэнт: “А яно было адзін раз, сьвята дунінскае, ці пэрыядычна?”
Ядвіга: “Першы раз — гэта ў 86-м годзе. Мальдзіс вельмі многа працаваў. Першы раз рабілі грандыёзна. Аж ліпу спалілі, што вы! А тады ўсё цішэй і цішэй”.
Карэспандэнт: “Што павінна быць у Люцінцы? Штогадовае сьвята? Музэй?”
Ядвіга: “Лухту нейкую вы гаворыце. Дзякуй Богу, што яго ўспомнілі. І хоць дзе-небудзь прагучала, што ён зорка беларускай літаратуры. Вы ў мяне пытаецеся, а я вам скажу адно-адзінае. У Беларусі экзамэна па літаратуры няма. Прачніцеся. Вы адкуль прыехалі? Колькі засталося беларускамоўных клясаў у Менску? Га? Колькі гімназіяў у Менску? Я “гаўназіі” гэта называю. Што вы ў мяне пытаецеся, калі ўрок мовы ў 11 клясе раз на тыдзень? Урокаў фізкультуры — тры. У нас аб’яўлены год здароўя. Вось і аздараўляйцеся. Здаровыя дэбілы — гэта таксама цудоўна”.
Другая дачка Ядвігі Іванаўны, Ганна – таксама выкладчыца беларускай мовы. І гэта невыпадкова. У сям’і здаўна ведалі цану роднаму слову.
Ганна: “Пачытайце творы Дуніна-Марцінкевіча. Люцінка – гэта яго радзіма. Так спадабаўся яму фальварак, што ён называў яго сваёй радзімай. “Больш за ўсё я радзімаму краю адданы”. Ён гаварыў гэта не пра Панюшкавічы”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Ганна: “Бо надта добра яму было тут. Як і нам, бо каб выгнаньне было б, то, мусіць, паехалі б. Мусіць, не ад добрага жыцьця ён пасяліўся ў глушы і жыў. І ня соладка яму было. Люцінка не была знакамітай, пакуль не пасяліўся Дунін. Панюшкавічаў нідзе няма. Чаму, калі ён памёр, не завезьлі ў Панюшкавічы? У чужой зямельцы пахавалі. Значыць, не чужая яна для яго”.
Дзіўна мне было пачуць у Люцінцы, што жыхары вёскі да нядаўняга часу нават не здагадваліся пра тое, хто валодаў тым фальваркам.
Ганна: “Дуніна толькі цяпер пачалі. А хто яго ведаў, дзе дзяцінства праходзіла, на гары? Хто ведаў, што там Дунін жыў? Мы нават хадзілі ў школу і ня ведалі, што тут Дунін жыў”.
Карэспандэнт: “А вам ніхто не казаў са старэйшых, што тут жыў...”
Ганна: “Не. Пайшлі ў інстытут, тады Дуніна адкапалі. Аказваецца, мы на добрай зямлі жывем, на знакамітай. Пачалі людзі прыяжджаць. У мяне выкладчыкам быў Ніл Гілевіч”.
Памяць пра Дуніна-Марцінкевіча пачала вяртацца ў Люцінку толькі ў 1986 годзе. Тады паўстаў помнік на падмурках сядзібы. Тады была праведзена сьвята паэзіі. Тады ж будаваліся грандыёзныя пляны.
Ганна: “Усе тры хаты, што за барэльефам, зьбіраліся вывозіць, даваць кватэры, а там будаваць дом. А ў парку за возерам гасьцініцу плянавалі, а ўнізе нейкі бар. І ўсё. Пачалі чакаць. А ў 87-м годзе ізноў прагучала, што сьвята будзе. І мы ўжо настаўніцамі былі і казалі дзецям, што Дунін нарадзіўся ў сёмым годзе. Зараз ужо ў восьмым. Было 23 студзеня, зараз ужо 4 лютага. Вось так памятаюць Дуніна ў нас. Каровы, сьвіньні хадзілі ў дзяцінстве. Пойдзеш, пачысьціш, кветкі ўскладзеш. Аддзел культуры пытае: “Ганна Зыгмундаўна, скажыце, як там?” А хто ж ужо едзе — адразу ўзьнікае пытаньне. Значыць, нехта едзе. Што, кветкі паставіць? Добра. Сваю вазу з гарышча сьцягваю, кветкі пастаўлю”.
Карэспандэнт: “А вы калі былі маленькія, настаўнікі беларускай мовы нічога ня ведалі пра Дуніна-Марцінкевіча?”
Ганна: “Дуніна-Марцінкевіча ў праграме не было. Вы паглядзіце праграму. Так, мімаходзь. Якія настаўнікі маглі ведаць?”
Да сёлетняга юбілею Ганна ставіцца скептычна.
“Дзьвесьце гадоў. Пагуляюць, пагуляюць, і ўсё сьціхне. На сёньняшні дзень трэба рыхтаваць на конкурс творы Дуніна. Ведаю, што была кніжка. Я ў бібліятэку — няма. Я ў другую – няма. “Залёты”, “Пінская шляхта”, “Вечарніцы”. “Славяне ў 19-м стагодзьдзі” альбо “Шведы на Літве” — няма нідзе. Дык што гаварыць? 200 год ідзе! Чаму вы ня пусьціце, каб іх у продажы было, гэтых кніг? Настаўнік кніжкі такой ня мае”.
У размову раздражнёна ўступае Ядвіга малодшая. Відаць, ёй надакучылі размовы пра абстрактнае.
Ядвіга: “Ведаеш, як бабы газ праводзяць, га? Ці ведаеш, колькі муфтачкі каштуюць? Трубачкі каштуюць? Пра што мы гаворым? Які Дунін, к чорту? Праз колькі гадоў нас ня будзе. Колькі нам Бог адмерыў? Такіх прыдуркаў, як мы, больш ня будзе. “Навучы роднай мове сына і ўнука”. Усё закончыцца”.
Зразумець эмоцыі гэтых жанчын, вясковых настаўніц беларускай мовы, прадмету, які з кожным днём усё болей ператвараецца ў факультатыў, — зразумець іх эмоцыі можна. Але вернемся ў 1840-ы. У тым годзе, калі не было ніякіх школ, калі не было нават беларускай літаратуры ў яе сучасным разуменьні, найвышэйшым указам была забаронена для афіцыйнага ўжытку назва краю. А цяпер параўнайце дзьве гэтыя падзеі. Указ імпэратара — і ад’езд з гораду ў вёску нікому не вядомага калескага рэгістратара Дуніна-Марцінкевіча. І хто зь іх урэшце перамог...
