(Карэспандэнт: ) “Дык як прайсьці на Байкал ды Забайкальле?”
(Сашок: ) “Налева ўздоўж могілак і па прамой дарога на Байкал, далей мост праз раку — вось і Забайкальле…”
(Карэспандэнт: ) “А чаму называецца Байкал ды Забайкальле?”
(Сашок: ) “Ня ведаю…”
21-гадовы беспрацоўны Сашок Марцінкевіч, як ён адрэкамэндаваўся, зусім не адзінокі ў адказе на апошняе пытаньне. Тлумачэньня я не знайшоў ні ў адной друкаванай крыніцы. Ня ведаў яго і мой добраахвотны гід ды добры знаёмы — мясцовы краязнаўца, журналіст ды апазыцыйны палітык Мікалай Петрушэнка. Затое Мікалай распавёў іншую цікавостку:
(Петрушэнка: ) “Стоячы тут, ля самай высокай кропкі ля вёскі Пярэвалачная, бачыш, як рэкі зьлева ад нас цякуць на поўдзень, справа ад нас — на поўнач. Гэта тут праходзіў вялікі гістарычны шлях з варагаў у грэкі. З гэтай ракі Крывой цягнулі лодкі, баржы на конях, на прыладах у рэчку Сакалянка. Потым да Ядроўкі і далей пайшоў шлях на Балтыку…”
А вось сучасная хохма, як назвала гісторыю са сваёй знаёмай жанчына, што таксама тут жа сустрэлася на нашым шляху:
(Жанчына: ) “Зайчыкава ехала з Талачына дахаты, спыніла дальнабойшчыка: сыночак, давязі да Байкалу. А той: бабка, я толькі да Масквы, да Байкалу не еду...”
У беларускім мацерыковым Байкале з паўтарадзясятка жыхароў, крыху болей у Забайкальлі. У асноўным пэнсіянэры — за выключэньнем аднае шматдзетнай сям’і ды аднога фэрмэра. Геаграфічна мясьціны адносяцца да СВК “Краснапольле”, што спэцыялізуецца на расьліна- ды жывёлагадоўлі і зьяўляецца адным з найбольш адсталых на Талачыншчыне. Памянёны Сашок жа на прыкладзе свайго лёсу ўвёў, як кажуць, у курс сучаснага тутэйшага жыцьця. Ён электрык паводле адукацыі, нядаўна вярнуўся з войска. Але ізноў мусіць зьбірацца ў дарогу.
(Сашок: ) “На Расею паеду. А што тут рабіць?! Пасьля вучобы тут уладкавацца нерэальна, бо бяз стажу ня хочуць браць. А дзе яго браць, калі не бяруць на працу?!”
Краявіды, што сустракаем на шляху, тлумачыць спадар Петрушэнка:
(Петрушэнка: ) “Во з паўкілямэтра прайшлі — разламаны мост на рэчцы Крывая, справа і зьлева былыя фэрмы калгасныя, слуп тэлеграфны павалены. А яшчэ пяць год таму ваўкі пяць цёлак задралі. Цяпер няма ні цёлак, ні фэрмаў — атрымаўся пшык! А цяпер калгас ніводнага гектара бульбы не пасеяў — нявыгадна. Крухмальны завод грошай не аддае. Фэрмэр Грыша здаў пяць КАМАЗаў, яму замест грошай далі гарэлку і праз тры дні з падаткавай пазванілі — заплаці, Грыша, 300 тысяч!”
Адміністрацыйныя норавы, што пануюць на Байкала-Забайкальшчыне, мой гід іранічна назваў “палітычна перадавымі”. У чым і даводзіцца пераканацца яшчэ кілямэтры праз два, калі ў чыстым полі заўважаем невялічкую будку і побач загон са 160 цялятамі. Іх пільнуюць старэйшы пастух Аляксандар Салмін, які тут жа прапануе называць сябе “проста Саўмінам”, і ягоны паплечнік Вася.
(Карэспандэнт: ) “Добрага здароўя!”
(Салмін: ) “А гэта дыктафон? Во нада нам такі — тут ёсьць малдаванін Дзімаў, хтосьці ў яго бульбу капае, а ён на пастухоў: вы капаеце, я вам галовы паадаб’ю, цялят парэжу…”
(Карэспандэнт: ) “А колькі вы зарабляеце?”
(Вася: ) “130—140, болей не выходзіць, суткі во ў гэтай будцы. Як дамову пісалі, абяцалі 370 тысяч. Выключы мікрафон, каб майго слова не было. Старшыня, калі што, у морду дасьць…”
Суразмоўцы паказваюць дамову, дзе гарантуецца “аплата працы па існуючых ацэнках і нормах”. На практыцы ж хлопцам, што 24 гадзіны неадлучна знаходзяцца на полі, як яны кажуць, кіраўніцтва літаральна вады не падасьць…
(Салмін: ) “Вады на полі няма, абедаў ня возяць — з хаты во грэчку бярэм…”
Салмін паказвае нам карацейшы шлях на Байкал. І вось хата сямейства Петрашкевічаў, што пасялілася тут трыццаць гадоў таму. Гаспадар, 68-гадовы спадар Анатоль, выйграў тады ў лятарэю “Запарожац”, але прыз узяў грашыма і тут пасяліўся. У калгасе быў брыгадзірам, галоўным інжынэрам, жонка Соф’я — цялятніцай. Кажуць, што ці не адзіныя тут беларусы. Ведаючы, што з гэтых мясьцінаў паходзіць Алесь Петрашкевіч, пытаюся:
(Карэспандэнт: ) “А пра драматурга Петрашкевіча чулі?”
(Анатоль: ) “Пра яго чуў, ён з-пад Пярэвалачнай. Петрашкевічы памерлі. Паўла, бацьку, на вайне забілі”.
(Соф’я: ) “А мы тады за 35 рублёў рабілі. Сама кармы падвозіла, гной выкідвала і чысьціла”.
За кілямэтар ад хаты ёсьць-такі невялікае азярцо.
(Карэспандэнт: ) “Ну дык гэта ж ваш Байкал?!”
(Соф’я, сьмяецца: ) “Гэта ня наш Байкал, ціна там. Ай, мы ня ходзім на тое возера, ні разу рыбы ніхто ня злапаў. А мы ня дзержым ні гусей, ні вутак. Кабыла ёсьць, сьвіньні, гарод, на карову сіл няма…”
(Карэспандэнт: ) “А палітыкай цікавіцеся?”
(Анатоль: ) “Лукашэнка ўсё можа. Паказваюць па тэлевізары — гаспадарлівы такі, на круталёце ўсё аглядае, начальнікаў ганяе крыху…”
Але хутка старыя загаварылі пра тое, што найбольш непакоіць.
(Соф’я: ) “Дзеўку во забілі нядаўна. Раней хадзілі па вуліцы, па вёсцы, а цяпер з хаты не выходзім. Баісься, як сабакі забрэшуць, у акно глядзім”.
Петрашкевічы распавялі пра патомную байкалаўку цётку Тамару Валадкевіч, у якой свой хатні музэй. Падыходзім. Хата выглядае як нежывая — пустыя вачніцы вокнаў, шчыльна зачыненыя дзьверы.
(Голас: ) “Ці ёсьць хто жывы, адгукніцеся!”
Калі пракрычалі прозьвішчы аднавяскоўцаў, пачулася варушэньне, і на ганку зьявілася 67-гадовая Тамара. Тлумачэньні гэткай асьцярожнасьці былі ўжо знаёмыя…
(Валадкевіч: ) “То там закалолі, то там зарэзалі…”
Інфармацыя да ведама. За месяц да майго прыезду на Талачыншчыне адбылося 15 самагубстваў, тут высокі ўзровень злачыннасьці. Асноўныя прычыны — нізкі ўзровень жыцьця, беспрацуоўе. Да 80% дарослых мужчын — на заробках у Расеі. Тамара ж Васільеўна з ахвотай згаджаецца паказаць старажытныя жорны ды тачылы, што засталіся ў спадчыну. Дарогай распавядае, зь якой цяжкасьцю даводзіцца адной цягнуць 20 сотак пшаніцы ды бульбы, парася з курамі. З замілаваньнем гаворыць пра любых сэрцу козачак:
(Тамара: ) “Адна сівая, другая белая — па тры літры даюць…”
(Карэспандэнт: ) “Во крапівы — вышэй за галаву!.. Во хлеўчык адчыняем, во жорны…”
(Тамара, сьмяецца: ) “Ім мо сто гадоў — дзяды і прадзеды малолі яшчэ. Раней самагонку гналі, дык солад у жорнах малолі. А цяпер засталося зусім тут нямнога — і ўміраюць, і ўміраюць…”
* * *
Большасьць жыхароў Байкалу ды Забайкальля складаюць малдаване. Калісьці тут пасяліўся Хведар Антохій (яму цяпер 90), які перацягнуў сюды сваіх тамтэйшых аднавяскоўцаў і, як кажуць, запачаткаваў малдаўскую калёнію. Пытаюся ў аднаго:
(Карэспандэнт: ) “У Забайкальлі, я гляджу, Народная Рэспубліка Малдова?”
(Спадар, сьмяецца: ) “Можа быць…Справа ў тым, што ў 85-м прыехала яшчэ восем ці дзевяць сем''яў з малдаўскага сяла”.
А гэта мы ў самай шматдзетнай Байкала-Забайкальскай сям’і. У Грыгорыя ды Тацяны Палькевічаў сямёра дзяцей — пяцёра сваіх ды двое прыёмных, якіх узялі, як яны кажуць, паводле памкненьня душы: маўляў, самі нацярпеліся. Нас убачылі здалёк — звычайна ж вакол бязьлюдзьдзе. Ля брамы сустрэла гаспадыня, ззаду выстраіліся гаспадар з маладзейшымі. Гавораць па-расейску, але зь беларускім акцэнтам і словамі — усё-ткі тут нарадзіліся…
(Тацяна: ) “Радыё Свабода? Чулі адзін раз у Інтэрнэце…”
(Карэспандэнт: ) “Як жывяце тут, у Байкале? Лепш, чым у Малдове?”
(Грыгоры: ) “Канечне, і намнога лягчэй — Малдова бедная. Кароў, быкоў дзержым, касіць ёсьць дзе — канаўка вунь…”
(Тацяна: ) “Чыгунка, траса — сюды дзесяць хвілін ісьці, сюды дзесяць — нармальна”.
(Дзяўчо: ) “А я пераеду ў горад — там буду працаваць!”
(Хлопчык: ) “А я хачу з бацькамі — гаспадарку б вёў”.
На сапраўды шчырую размову маці не ішла доўга. Зьбіраліся ўжо сыходзіць, калі зь ейнай душы палілася набалелае:
(Тацяна: ) “Я проста нікому ня веру, калісьці балюча зрабілі, стараюся ні ў кога нічога не прасіць. Працавала ад біржы на льне і чула там — ты пяцёра дзяцей гадуеш і дапамогі ня можаш выбіць. Я пайшла ў раён — мне дапамогу аказалі, але ж хапіла на кіляграм чакалядных цукерак. Я зайшла ў краму, самых дарагіх купіла, прыйшла дахаты, высыпала, кажу: ежце, дзеці, дармовае. Больш я да дзяржавы не хаджу”.
Палькевічаў называюць фэрмэрамі, бо ў 1991-м узялі ў арэнду 72 гектары зямлі, якія на загад вэртыкальшчыкаў з Талачына праз восем год у іх адабралі: тут раней за кіраўніка дзяржавы на ўласную ініцыятыву вырашылі, што фэрмэры, маўляў, не патрэбныя. Але ў калгас Грыгоры ўжо не вярнуўся.
(Грыгоры: ) “Мала плацілі. Тым больш, цяпер наагул мізэр — даярка мае 60—70 тысяч. Тона малака каштуе 6 тысяч — абсурд поўны! Я пачынаў — трактара не было, хоць і 72 гектары, але за 15 кілямэтраў. А цяпер засталося 8 — і тое ў арэндзе. Мы ня фэрмэры і не арандатары…”
Сытуацыю тут жа пракамэнтаваў сябра апазыцыйнай Партыі камуністаў Беларусі ад Талачыншчыны Мікалай Петрушэнка:
(Петрушэнка: ) “Цяжка ўздыхнуўшы пасьля гэтай размовы з Таняй і Грыгорыем, згадваюцца словы прэзыдэнта Лукашэнкі, што фэрмэры нам не патрэбныя і фэрмэрам ніхто ня хоча быць. Вось сям’я хоча быць! Дык спачатку далі за 15 кілямэтраў, а пасьля, калі прасілі ў арэнду, далі толькі 3 гектары, 5 гектараў — вось мы бачым засеянае жытам, але запісана за старэнькімі бабкамі і сельсавет ня можа больш даць…”
Ужо ў Забайкальлі знаёмімся з найбольш заможным Грыгорыем Паўлінкам. Ён таксама малдаванін, фэрмэр з 17-гадовым стажам. Спадару Грыгорыю ў 1991-м пашэнціла ўзяць банкаўскі крэдыт, на які набыў поўны набор тэхнікі, хоць і састарэлай, а таксама 30 авечак. Ён і пчаляр — мае 13 вульляў, балазе, побач 142 гады таму высаджаны заснавальнікам тагачаснага фальварку панам Гардзіеўскім парк зь велічнымі хваёвымі дрэвамі ды далёкаўсходнімі шыракалістымі ліпамі, дзе віруюць ды сілкуюцца Паўлінкавы пчолы.
Грыгоры знаўца народных прыкметаў і спачатку прадказвае нам халодную зіму.
(Паўлінка: ) “У гэтым годзе рабіна ізноў уся чырвоная, у ластавак у жніўні ў гэтым годзе вывадку больш няма — значыць, зіма будзе суворая. У мінулым годзе ўляцелі аж 16 верасьня — было цёпла”.
Як у фэрмэра, у спадара Паўлінкі, можна сказаць, таксама чамаданны настрой.
(Карэспандэнт: ) “Не патрэбныя фэрмэры Беларусі?”
(Грыгоры: ) “У дадзены момант — не. У такіх вёсачках, як гэта — так. Для старых я значу: дровы падвезьці, гарод апрацаваць. А ў аграгарадках стаўка на іншую тэхніку па хуткасьці пасеву. А тут сказалі: вы што, хочаце больш за старшыню атрымаць? Вярнуць чатырнаццаць гадоў, каб я ведаў, як усё будзе разьвівацца — я б ня браў…”
Да нас падыходзіць дачка — 15-гадовая прыгажуня Натальля. Яна вучыцца на заатэхніка пчалярства. Маці кажа, што гэта ёй так наканавана, і ў доказ распавядае выпадак, што адбыўся зь дзяўчынай у шэсьць гадоў.
(Маці: ) “Качалі мёд першы раз — ён смачны, паветраны, і яна ўзяла кавалачак разам з пчолкай. Думаю, зараз як укусіць за язык, будзе плачу. Яна адкрыла рот — пчала вж-ж-ж і па сёньняшні дзень іх не баіцца…”
Натальлю бацькі называюць сваёй надзеяй і прадаўжальніцай справы. Дарэчы, яна ўжо насамрэч стала тутэйшай і са мной гаварыла па-беларуску.
(Натальля: ) “Я абрала прафэсію пчаляра, каб бацькоўская праца не прапала дарэмна і прадоўжыць тое, што ён зрабіў. Я звыклася, і я застануся зь вёскай, таму што непаўторны край наша Забайкальле — толькі што няма Байкалу…”
(Сашок: ) “Налева ўздоўж могілак і па прамой дарога на Байкал, далей мост праз раку — вось і Забайкальле…”
(Карэспандэнт: ) “А чаму называецца Байкал ды Забайкальле?”
(Сашок: ) “Ня ведаю…”
21-гадовы беспрацоўны Сашок Марцінкевіч, як ён адрэкамэндаваўся, зусім не адзінокі ў адказе на апошняе пытаньне. Тлумачэньня я не знайшоў ні ў адной друкаванай крыніцы. Ня ведаў яго і мой добраахвотны гід ды добры знаёмы — мясцовы краязнаўца, журналіст ды апазыцыйны палітык Мікалай Петрушэнка. Затое Мікалай распавёў іншую цікавостку:
(Петрушэнка: ) “Стоячы тут, ля самай высокай кропкі ля вёскі Пярэвалачная, бачыш, як рэкі зьлева ад нас цякуць на поўдзень, справа ад нас — на поўнач. Гэта тут праходзіў вялікі гістарычны шлях з варагаў у грэкі. З гэтай ракі Крывой цягнулі лодкі, баржы на конях, на прыладах у рэчку Сакалянка. Потым да Ядроўкі і далей пайшоў шлях на Балтыку…”
А вось сучасная хохма, як назвала гісторыю са сваёй знаёмай жанчына, што таксама тут жа сустрэлася на нашым шляху:
(Жанчына: ) “Зайчыкава ехала з Талачына дахаты, спыніла дальнабойшчыка: сыночак, давязі да Байкалу. А той: бабка, я толькі да Масквы, да Байкалу не еду...”
У беларускім мацерыковым Байкале з паўтарадзясятка жыхароў, крыху болей у Забайкальлі. У асноўным пэнсіянэры — за выключэньнем аднае шматдзетнай сям’і ды аднога фэрмэра. Геаграфічна мясьціны адносяцца да СВК “Краснапольле”, што спэцыялізуецца на расьліна- ды жывёлагадоўлі і зьяўляецца адным з найбольш адсталых на Талачыншчыне. Памянёны Сашок жа на прыкладзе свайго лёсу ўвёў, як кажуць, у курс сучаснага тутэйшага жыцьця. Ён электрык паводле адукацыі, нядаўна вярнуўся з войска. Але ізноў мусіць зьбірацца ў дарогу.
(Сашок: ) “На Расею паеду. А што тут рабіць?! Пасьля вучобы тут уладкавацца нерэальна, бо бяз стажу ня хочуць браць. А дзе яго браць, калі не бяруць на працу?!”
Краявіды, што сустракаем на шляху, тлумачыць спадар Петрушэнка:
(Петрушэнка: ) “Во з паўкілямэтра прайшлі — разламаны мост на рэчцы Крывая, справа і зьлева былыя фэрмы калгасныя, слуп тэлеграфны павалены. А яшчэ пяць год таму ваўкі пяць цёлак задралі. Цяпер няма ні цёлак, ні фэрмаў — атрымаўся пшык! А цяпер калгас ніводнага гектара бульбы не пасеяў — нявыгадна. Крухмальны завод грошай не аддае. Фэрмэр Грыша здаў пяць КАМАЗаў, яму замест грошай далі гарэлку і праз тры дні з падаткавай пазванілі — заплаці, Грыша, 300 тысяч!”
Адміністрацыйныя норавы, што пануюць на Байкала-Забайкальшчыне, мой гід іранічна назваў “палітычна перадавымі”. У чым і даводзіцца пераканацца яшчэ кілямэтры праз два, калі ў чыстым полі заўважаем невялічкую будку і побач загон са 160 цялятамі. Іх пільнуюць старэйшы пастух Аляксандар Салмін, які тут жа прапануе называць сябе “проста Саўмінам”, і ягоны паплечнік Вася.
(Карэспандэнт: ) “Добрага здароўя!”
(Салмін: ) “А гэта дыктафон? Во нада нам такі — тут ёсьць малдаванін Дзімаў, хтосьці ў яго бульбу капае, а ён на пастухоў: вы капаеце, я вам галовы паадаб’ю, цялят парэжу…”
(Карэспандэнт: ) “А колькі вы зарабляеце?”
(Вася: ) “130—140, болей не выходзіць, суткі во ў гэтай будцы. Як дамову пісалі, абяцалі 370 тысяч. Выключы мікрафон, каб майго слова не было. Старшыня, калі што, у морду дасьць…”
Суразмоўцы паказваюць дамову, дзе гарантуецца “аплата працы па існуючых ацэнках і нормах”. На практыцы ж хлопцам, што 24 гадзіны неадлучна знаходзяцца на полі, як яны кажуць, кіраўніцтва літаральна вады не падасьць…
(Салмін: ) “Вады на полі няма, абедаў ня возяць — з хаты во грэчку бярэм…”
Салмін паказвае нам карацейшы шлях на Байкал. І вось хата сямейства Петрашкевічаў, што пасялілася тут трыццаць гадоў таму. Гаспадар, 68-гадовы спадар Анатоль, выйграў тады ў лятарэю “Запарожац”, але прыз узяў грашыма і тут пасяліўся. У калгасе быў брыгадзірам, галоўным інжынэрам, жонка Соф’я — цялятніцай. Кажуць, што ці не адзіныя тут беларусы. Ведаючы, што з гэтых мясьцінаў паходзіць Алесь Петрашкевіч, пытаюся:
(Карэспандэнт: ) “А пра драматурга Петрашкевіча чулі?”
(Анатоль: ) “Пра яго чуў, ён з-пад Пярэвалачнай. Петрашкевічы памерлі. Паўла, бацьку, на вайне забілі”.
(Соф’я: ) “А мы тады за 35 рублёў рабілі. Сама кармы падвозіла, гной выкідвала і чысьціла”.
За кілямэтар ад хаты ёсьць-такі невялікае азярцо.
(Карэспандэнт: ) “Ну дык гэта ж ваш Байкал?!”
(Соф’я, сьмяецца: ) “Гэта ня наш Байкал, ціна там. Ай, мы ня ходзім на тое возера, ні разу рыбы ніхто ня злапаў. А мы ня дзержым ні гусей, ні вутак. Кабыла ёсьць, сьвіньні, гарод, на карову сіл няма…”
(Карэспандэнт: ) “А палітыкай цікавіцеся?”
(Анатоль: ) “Лукашэнка ўсё можа. Паказваюць па тэлевізары — гаспадарлівы такі, на круталёце ўсё аглядае, начальнікаў ганяе крыху…”
Але хутка старыя загаварылі пра тое, што найбольш непакоіць.
(Соф’я: ) “Дзеўку во забілі нядаўна. Раней хадзілі па вуліцы, па вёсцы, а цяпер з хаты не выходзім. Баісься, як сабакі забрэшуць, у акно глядзім”.
Петрашкевічы распавялі пра патомную байкалаўку цётку Тамару Валадкевіч, у якой свой хатні музэй. Падыходзім. Хата выглядае як нежывая — пустыя вачніцы вокнаў, шчыльна зачыненыя дзьверы.
(Голас: ) “Ці ёсьць хто жывы, адгукніцеся!”
Калі пракрычалі прозьвішчы аднавяскоўцаў, пачулася варушэньне, і на ганку зьявілася 67-гадовая Тамара. Тлумачэньні гэткай асьцярожнасьці былі ўжо знаёмыя…
(Валадкевіч: ) “То там закалолі, то там зарэзалі…”
Інфармацыя да ведама. За месяц да майго прыезду на Талачыншчыне адбылося 15 самагубстваў, тут высокі ўзровень злачыннасьці. Асноўныя прычыны — нізкі ўзровень жыцьця, беспрацуоўе. Да 80% дарослых мужчын — на заробках у Расеі. Тамара ж Васільеўна з ахвотай згаджаецца паказаць старажытныя жорны ды тачылы, што засталіся ў спадчыну. Дарогай распавядае, зь якой цяжкасьцю даводзіцца адной цягнуць 20 сотак пшаніцы ды бульбы, парася з курамі. З замілаваньнем гаворыць пра любых сэрцу козачак:
(Тамара: ) “Адна сівая, другая белая — па тры літры даюць…”
(Карэспандэнт: ) “Во крапівы — вышэй за галаву!.. Во хлеўчык адчыняем, во жорны…”
(Тамара, сьмяецца: ) “Ім мо сто гадоў — дзяды і прадзеды малолі яшчэ. Раней самагонку гналі, дык солад у жорнах малолі. А цяпер засталося зусім тут нямнога — і ўміраюць, і ўміраюць…”
* * *
Большасьць жыхароў Байкалу ды Забайкальля складаюць малдаване. Калісьці тут пасяліўся Хведар Антохій (яму цяпер 90), які перацягнуў сюды сваіх тамтэйшых аднавяскоўцаў і, як кажуць, запачаткаваў малдаўскую калёнію. Пытаюся ў аднаго:
(Карэспандэнт: ) “У Забайкальлі, я гляджу, Народная Рэспубліка Малдова?”
(Спадар, сьмяецца: ) “Можа быць…Справа ў тым, што ў 85-м прыехала яшчэ восем ці дзевяць сем''яў з малдаўскага сяла”.
А гэта мы ў самай шматдзетнай Байкала-Забайкальскай сям’і. У Грыгорыя ды Тацяны Палькевічаў сямёра дзяцей — пяцёра сваіх ды двое прыёмных, якіх узялі, як яны кажуць, паводле памкненьня душы: маўляў, самі нацярпеліся. Нас убачылі здалёк — звычайна ж вакол бязьлюдзьдзе. Ля брамы сустрэла гаспадыня, ззаду выстраіліся гаспадар з маладзейшымі. Гавораць па-расейску, але зь беларускім акцэнтам і словамі — усё-ткі тут нарадзіліся…
(Тацяна: ) “Радыё Свабода? Чулі адзін раз у Інтэрнэце…”
(Карэспандэнт: ) “Як жывяце тут, у Байкале? Лепш, чым у Малдове?”
(Грыгоры: ) “Канечне, і намнога лягчэй — Малдова бедная. Кароў, быкоў дзержым, касіць ёсьць дзе — канаўка вунь…”
(Тацяна: ) “Чыгунка, траса — сюды дзесяць хвілін ісьці, сюды дзесяць — нармальна”.
(Дзяўчо: ) “А я пераеду ў горад — там буду працаваць!”
(Хлопчык: ) “А я хачу з бацькамі — гаспадарку б вёў”.
На сапраўды шчырую размову маці не ішла доўга. Зьбіраліся ўжо сыходзіць, калі зь ейнай душы палілася набалелае:
(Тацяна: ) “Я проста нікому ня веру, калісьці балюча зрабілі, стараюся ні ў кога нічога не прасіць. Працавала ад біржы на льне і чула там — ты пяцёра дзяцей гадуеш і дапамогі ня можаш выбіць. Я пайшла ў раён — мне дапамогу аказалі, але ж хапіла на кіляграм чакалядных цукерак. Я зайшла ў краму, самых дарагіх купіла, прыйшла дахаты, высыпала, кажу: ежце, дзеці, дармовае. Больш я да дзяржавы не хаджу”.
Палькевічаў называюць фэрмэрамі, бо ў 1991-м узялі ў арэнду 72 гектары зямлі, якія на загад вэртыкальшчыкаў з Талачына праз восем год у іх адабралі: тут раней за кіраўніка дзяржавы на ўласную ініцыятыву вырашылі, што фэрмэры, маўляў, не патрэбныя. Але ў калгас Грыгоры ўжо не вярнуўся.
(Грыгоры: ) “Мала плацілі. Тым больш, цяпер наагул мізэр — даярка мае 60—70 тысяч. Тона малака каштуе 6 тысяч — абсурд поўны! Я пачынаў — трактара не было, хоць і 72 гектары, але за 15 кілямэтраў. А цяпер засталося 8 — і тое ў арэндзе. Мы ня фэрмэры і не арандатары…”
Сытуацыю тут жа пракамэнтаваў сябра апазыцыйнай Партыі камуністаў Беларусі ад Талачыншчыны Мікалай Петрушэнка:
(Петрушэнка: ) “Цяжка ўздыхнуўшы пасьля гэтай размовы з Таняй і Грыгорыем, згадваюцца словы прэзыдэнта Лукашэнкі, што фэрмэры нам не патрэбныя і фэрмэрам ніхто ня хоча быць. Вось сям’я хоча быць! Дык спачатку далі за 15 кілямэтраў, а пасьля, калі прасілі ў арэнду, далі толькі 3 гектары, 5 гектараў — вось мы бачым засеянае жытам, але запісана за старэнькімі бабкамі і сельсавет ня можа больш даць…”
Ужо ў Забайкальлі знаёмімся з найбольш заможным Грыгорыем Паўлінкам. Ён таксама малдаванін, фэрмэр з 17-гадовым стажам. Спадару Грыгорыю ў 1991-м пашэнціла ўзяць банкаўскі крэдыт, на які набыў поўны набор тэхнікі, хоць і састарэлай, а таксама 30 авечак. Ён і пчаляр — мае 13 вульляў, балазе, побач 142 гады таму высаджаны заснавальнікам тагачаснага фальварку панам Гардзіеўскім парк зь велічнымі хваёвымі дрэвамі ды далёкаўсходнімі шыракалістымі ліпамі, дзе віруюць ды сілкуюцца Паўлінкавы пчолы.
Грыгоры знаўца народных прыкметаў і спачатку прадказвае нам халодную зіму.
(Паўлінка: ) “У гэтым годзе рабіна ізноў уся чырвоная, у ластавак у жніўні ў гэтым годзе вывадку больш няма — значыць, зіма будзе суворая. У мінулым годзе ўляцелі аж 16 верасьня — было цёпла”.
Як у фэрмэра, у спадара Паўлінкі, можна сказаць, таксама чамаданны настрой.
(Карэспандэнт: ) “Не патрэбныя фэрмэры Беларусі?”
(Грыгоры: ) “У дадзены момант — не. У такіх вёсачках, як гэта — так. Для старых я значу: дровы падвезьці, гарод апрацаваць. А ў аграгарадках стаўка на іншую тэхніку па хуткасьці пасеву. А тут сказалі: вы што, хочаце больш за старшыню атрымаць? Вярнуць чатырнаццаць гадоў, каб я ведаў, як усё будзе разьвівацца — я б ня браў…”
Да нас падыходзіць дачка — 15-гадовая прыгажуня Натальля. Яна вучыцца на заатэхніка пчалярства. Маці кажа, што гэта ёй так наканавана, і ў доказ распавядае выпадак, што адбыўся зь дзяўчынай у шэсьць гадоў.
(Маці: ) “Качалі мёд першы раз — ён смачны, паветраны, і яна ўзяла кавалачак разам з пчолкай. Думаю, зараз як укусіць за язык, будзе плачу. Яна адкрыла рот — пчала вж-ж-ж і па сёньняшні дзень іх не баіцца…”
Натальлю бацькі называюць сваёй надзеяй і прадаўжальніцай справы. Дарэчы, яна ўжо насамрэч стала тутэйшай і са мной гаварыла па-беларуску.
(Натальля: ) “Я абрала прафэсію пчаляра, каб бацькоўская праца не прапала дарэмна і прадоўжыць тое, што ён зрабіў. Я звыклася, і я застануся зь вёскай, таму што непаўторны край наша Забайкальле — толькі што няма Байкалу…”
