Пра гэтыя і іншыя аспэкты украінскіх палітычных пераменаў у “Праскім акцэнце” разважаюць аглядальнік газэты “Беларусы і рынак” Павал Быкоўскі, дырэктар украінскага інстытуту глябальнай стратэгіі Вадзім Карасёў і палітычны аналітык Віталь Портнікаў.
Юры Дракахруст, Прага
(Дракахруст: ) "У чым прырода цяперашняга палітычнага крызысу ва Ўкраіне?
Сам прэзыдэнт Віктар Юшчанка, абвяшчаючы аб адстаўках ураду і сакратара Рады бясьпекі, казаў пра тое, што ягоныя паплечнікі, якія стаялі побач зь ім на рэвалюцыйным Майдане, папросту кажучы, здрадзілі ідэалам аранжавай рэвалюцыі. Але такія ж абвінавачваньні – у здрадзе Майдану атачэньнем прэзыдэнта гучаць і з боку адстаўленых і пайшоўшых у адстаўку чыноўнікаў. Былы віцэ-прэм''ер Мікола Тамэнка паабяцаў нават другі этап аранжавай рэвалюцыі. Дык хто ж насамрэч здрадзіў ідэалам Майдану? Ці тое, што адбываецца – як раз заканамерны працяг Майдану? Спадар Карасёў, як Вы мяркуеце?"
(Карасёў: ) "Я думаю, што прэзыдэнт Украіны як раз меў рацыю. Самыя адстаўкі сьведчаць пра тое, што прэзыдэнт прарэагаваў на карупцыйны скандал, прарэагаваў на абвінавачваньні, якія зрабілі Аляксандар Зінчанка, а раней Міхайла Бродскі, дарадца Юліі Цімашэнкі. Прэзыдэнт прарэагаваў на абвінавачваньні на адрас Пэтра Парашэнкі ў сумнеўных сувязях зь бізнэсам. Так што прэзыдэнт як раз ня здрадзіў ідэалам Майдану.
Іншая справа, што Парашэнка і Цімашэнка ўвасаблялі дзьве лініі "аранжавай рэвалюцыі". Адна – лінія Цімашэнкі – была рэвалюцыйна-папулісцкая, другая – лінія Парашэнкі ўвасабляла кансэрватыўную плынь рэвалюцыі. І сутыкненьне паміж гэтымі лініямі рабілася ўсё больш жорсткім, лінія прэм''ер-міністра ўсё больш радыкалізавалася і ўносіла ў сытуацыю ва Ўкраіне ўсё больш элемэнтаў хаосу, у тым ліку і ў эканамічнай палітыцы.
Фактычна, адстаўкамі і прызначэньнем выканаўцам абавязкаў прэм''ера Юрыя Еханурава прэзыдэнт гэтыя дзьве лініі зламаў і зараз Украіна пасьля рэвалюцыйна-папулісцкай, нават авантурнай хвалі, якую ўвасабляла Юлія Цімашэнка, і кантррэвалюцыйнай хвалі Пятра Парашэнкі ўступае ў эпоху прагматычнага, эвалюцыйнага разьвіцьця".
(Дракахруст: ) "Я у 2002 годзе быў у Кіеве падчас парлямэнцкіх выбараў і чуў словы лідэра блёку “Наша Украіна” Віктара Юшчанкі, што ва Ўкраіне няма ані эканамічнага, ані сацыяльнага, ані якога іншага крызысу, акрамя крызысу ўлады, які цягнецца дзесяцігодзьдзе. І вось прыйшлі іншыя людзі – прафэсійныя, мужныя, гатовыя зьмяніць заганную мінулую практыку. А крызыс ўлады працягваецца. Чаму?"
(Портнікаў: ) "Я думаю, што гэты канфлікт быў закладзены ў сутнасьці фармаваньня ўкраінскай намэнклятуры як такой. Гэта праблема ня толькі Ўкраіны, гэта наагул праблема постсавецкай прасторы, што намэнклятура мае выразна клянавы характар.
Так было яшчэ ў тыя часы, калі Віктар Юшчанка яшчэ ня быў кіраўніком ўкраінскага нацыянальнага банку, ён быў тады ў адной з намэнклятурных груповак. І зразумела, што Віктар Юшчанка – асоба, выхаваная цяпер ужо памерлым украінскім алігархам Вадзімам Гетманам, і Юлія Цімашэнка – паплечніца былога ўкраінскага прэм''ер-міністра Паўла Лазарэнкі, даўно засвоілі правілы барацьбы намэнклятурных клянаў. Гэтая барацьба далёкая ад тых законаў, на якія спасылаюцца ўкраінскія палітыкі й палітолягі, якія падтрымліваюць прэзыдэнта.
Так што мне здаецца, што крызыс улады, пра які казаў Віктар Юшчанка ў 2002 годзе, і той крызыс улады, які ён стварыў праз 9 месяцаў пасьля прыходу на пасаду прэзыдэнта, прычыны іх палягаюць у тым, што ўкраінская намэнклятура не жадае мяняць правілы гульні, яна не жадае быць уладай, якая кантралюецца грамадзтвам. Для такой намэнклятуры адзіная мэта – улада як такая.
Што такое ўлада для такой намэнклятуры, украінскай, расейскай ці беларускай – гэта кантроль над фінансавымі патокамі. Менавіта гэта прывяло да вострага канфлікту паміж Пятром Парашэнкам і Юліяй Цімашэнкай. Можна, зразумела, назваць Цімашэнку рэвалюцыянэркай, а спадара Парашэнку – контррэвалюцыянэрам, але яны наўрад ці падазраюць пра такія вызначэньні. Яны проста выкарыстоўваюць пэўныя падыходы, каб кантраляваць фінансавыя патокі.
Ці ведае пра гэта Віктар Юшчанка?
А як жа, выдатна ведае. Калі ён ухваляе тыя ці іншыя рашэньні, ён сочыць за тым, як разьмяркоўваюцца тыя фінансавыя патокі. І менавіта ў гэтым яго абвінавачваюць такія прыхільнікі Юліі Цімашэнкі, як былы віцэ-прэм''ер Мікола Тамэнка.
Ці можам мы казаць, што крызыс ўлады ва Ўкраіне вычарпаны прызначэньнем новага прэм''ер-міністра?
Ні ў якім выпадку, бо сутнасьць украінскай улады – ня ў тым, хто якія пасады займае, а ў тым, хто якія грошы кантралюе і хто мае так званы "доступ да цела". Давайце паспрабуем адказаць на наступныя пытаньні.
Пасьля адставак Пятра Парашэнкі і Юліі Цімашэнкі ці будзе спадарыня Цімашэнка мець магчымасьць уплываць на Віктара Юшчанку?
Не, ня будзе, наўрад ці яна патрапіць у гэты кабінэт.
А ці будзе спадар Парашэнка мець магчымасьць уплываць на Віктара Юшчанку?
А як жа ж, зразумела будзе, хаця б дзякуючы сыстэме намэнклятурнага кумаўства. Гэтае палітычнае паняцьце зьявілася ў часы Віктара Юшчанкі, калі дзяржавай кіруюць кумы прэзыдэнта.
Адзінае, што сапраўды страчана ва Ўкраіне ў сувязі з адстаўкай Юліі Цімашэнкі – гэта роля ўраду як інструмэнту, які выкарыстоўваўся яе групай як магчымасьць уплыву на фінансавыя патокі. Урад Еханурава такім ня будзе, а Цімашэнка будзе выкарыстоўваць свае магчымасьці ўжо для апазыцыйнай дзейнасьці, каб вярнуць сабе кантроль над фінансавымі патокамі шляхам перамогі над групоўкамі, якія атаясамляюцца з імем Віктара Юшчанкі і яго бліжэйшага атачэньня".
(Дракахруст : ) "Як мы бачым, спадары Карасёў і Портнікаў маюць істотна розныя погляды на прыроду ўкраінскага палітычнага крызысу. Да іх палемікі мы яшчэ вернемся, а зараз пытаньне ў Менск, Паўлюку Быкоўскаму.
У мінулым годзе беларуская апазыцыя была літаральна зачараваная ўкраінскім Майданам. З другога боку перасьцярогі перад зьяўленьнем беларускага Майдану былі лейтматывам прамоваў беларускіх урадоўцаў і самога Аляксандра Лукашэнкі. Цяперашні крызыс ва Ўкраіне – як ён паўплывае на ролю аранжавай рэвалюцыі, Майдану, як узору і пагрозы для беларускай палітыкі?"
(Быкоўскі: ) "Гэтае пытаньне варта разглядаць у некалькіх аспэктах. Па-першае, як гэты крызыс выкарыстае беларуская дзяржаўная прапаганда. Зразумела, што яна выцісьне ўсё магчымае, каб зрабіць прышчэпкі ад беларускай рэвалюцыі, узорам якой людзі ўспрымаюць Майдан. Але сказаць, што Майдан, як узор, перастане існаваць, немагчыма, бо значная частка людзей, якія маюць апазыцыйныя погляды, проста не глядзяць ані беларускае тэлебачаньне, не чытаюць дзяржаўныя газэты і гэтая прапаганда не паўплывае на іх. Што тычыцца астатняга насельніцтва, якой нэўтральна ставіцца да Лукашэнкі ці падтрымлівае яго, для іх гэтыя словы трапяць на добрую глебу.
Што тычыцца расчараваньня беларускай апазыцыі тым, што адбываецца ва Ўкраіне, то напэўна гэта не адбудзецца, бо беларускія палітыкі, як ніхто іншы, разумелі, што цяперашні расклад украінскай улады быў здабыты шляхам цяжкага кампрамісу і шмат фігураў былі навязаныя ўкраінскаму прэзыдэнту тым, што яны падтрымалі яго падчас прэзыдэнцкіх выбараў, што яны разам былі на барыкадах і трэба было ім даць нейкія пасады. Але як сказаў адзін беларускі палітык, камэнтуючы свой адыход ад Лукашэнкі: "На выбарах перамагаюць адны, а атрымліваюць уладу іншыя". На барыкадзе патрэбныя адны якасьці, для мірнага кіраваньня дзяржавы – іншыя, і гэта як раз беларускія палітыкі добра разумеюць.
Ёсьць яшчэ адзін важны аспэкт. Шмат хто зь беларускіх апазыцыйных радыкальных дзеячоў спадзяваўся на падтрымку ўкраінскіх сяброў. Але беларускія апазыцыянэры дагэтуль ня здолелі дамовіцца, хто зь іх прадстаўляе ва Ўкраіне беларускую апазыцыю і таму сур''ёзнага праекта, які быў бы завязаны на нейкага ўплывовага ўкраінскага палітыка няма. І гэтыя зьмены, якія сёньня адбываюцца ва Ўкраіне, не паўплываюць і на гэты аспэкт беларуска-украінскіх адносінаў".
(Дракахруст: ) "Паводле спадара Портнікава прычына крызысу – не падзялілі грошы, ці не падзялілі ўладу Але ці было сярод прычынаў гэтага канфлікту канцэптуальныя разыходжаньні, розныя погляды на шляхі Ўкраіны – мы памятаем спрэчкі паміж прэзыдэнтам і прэм''ерам наконт шляхоў рэ-прыватызацыі, іх супрацьлеглыя пазыцыі падчас бэнзінавага крызысу, абвінавачваньні ў занадта шчодрай, сацыялістычнай сацыяльнай палітыцы ўраду. У сваёй прамове падчас адстаўкі ўраду прэзыдэнт Юшчанка закінуў ўрадоўцам папулізм. Дык гэта ўсё ж канфлікт амбіцыяў ці канцэпцыяў?"
(Карасёў: ) "Безумоўна, гэта так. Але што да словаў Віталя Портнікава, я скажу, што паміж намі вялікіх супярэчнасьцяў. Я зь ім згодны ў тым, што клянавая сыстэма засталася, і менавіта яна генэруе такія крызысы ва Ўкраіне. І яшчэ адна крыніца крызысу ўкраінскай ўлады – гэта нявырашаная праблема падзелу паміж бізнэсам і палітыкай. Больш таго, цяперашняя ўлада дэманструе большую ступень зрастаньня бізнэсу й палітыкі, чым пры Кучму.
Пры Кучму алігархі ўсё ж не былі наўпрост міністрамі, прэм''ерамі й віцэ-прэм''ерамі. А ў кабінэце міністраў Цімашэнкі шмат якія міністры былі буйнымі бізнэсмэнамі, сакратар Рады бясьпекі быў бізнэсмэн, самая прэм''ер-міністар – таксама былы алігарх. Шмат хто зь іх так і ня сталі дзяржаўнымі дзеячамі, яны працягвалі заставацца бізнэсмэнамі, думаючы пра свой бізнэс, а не пра дзяржаўныя справы.
Калі казаць пра канцэптуальныя, ідэалягічныя супярэчнасьці, то Юшчанка – прыхільнік лібэральна-рынкавай эканомікі. Палітыка Юліі Цімашэнкі была скіраваная на карысьць беднай большасьці, такая папулісцкая палітыка з сацыялістычнымі элемэнтамі. Гэта калі казаць пра адрозьненьні паміж Юшчанкам і Цімашэнкай.
Калі ж казаць пра супярэчнасьці паміж Цімашэнкай і Парашэнкам, то ў абодвух выпадках размова ішла пра алігархічную мадэль, аднак у тых, каго ўвасабляў Парашэнка, алігархія стваралася па рынкава-бізнэсовай схеме, а ў Цімашэнцы палітыка была скіраваная на стварэньне дзяржаўнай алігархіі й галоўным такім дзяржаўным алігархам, яшчэ паводле мадэлі Паўла Лазарэнка, яна бачыла саму сябе.
Менавіта гэтыя дзьве адрозныя схемы і стваралі крызыс улады, сутыкненьне Цімашэнкі і Парашэнкі. Было рознае бачаньне палітыкі стварэньня буйных алігархічных групаў".
(Дракахруст: ) "Спадар Портнікаў, як высьветлілася ў Вас няма асаблівых супярэчнасьцяў са спадаром Карасёвым. Дык калі клянавая сыстэма засталася непахіснай, тады ўзьнікае пытаньне – дык што ж зьмяніў Майдан?"
(Портнікаў: ) "Я таксама хацеў заўважыць, што ў тым, што я казаў, я ня бачу вялікай супярэчнасьці з тым, што казаў Вадзім Карасёў. Трэба сказаць, што за часам Леаніда Кучмы ніякіх ідэалягічных супярэчнасьцяў паміж палітыкамі не было і наўрад ці кагосьці тады можна было ахарактарызаваць як лібэрала, а кагосьці як кансэрватара. У тым жа бэнзінавым крызысе паміж пазыцыямі спадара Парашэнкі і Цімашэнкі сапраўды былі канцэптуальныя адрозьненьні.
А што зьмянілася з часу Майдану? Я магу сказаць, што на Майдане зьбіраліся людзі, якія выступалі за справядлівыя выбары і якія чакалі пераменаў. Калі патрабаваньне справядлівых выбараў было супольным, уяўленьні праз зьмены былі значна менш пэўнымі. Былі там тыя, хто проста падтрымліваў Віктара Юшчанку, некаторыя былі ўпэўненыя, што адбудзецца эканамічны цуд, як ім абяцалі Юшчанка і Цімашэнка, была моладзь, якая хацела, каб Украіна стала падобнай на краіны Балтыі й Польшчу.
Людзі, якія сабраліся на Майдане, яшчэ не былі грамадзтвам і ня мелі акрэсьленай палітычнай мэты. Менавіта таму, што ўкраінскае грамадзтва яшчэ не ўсталявалася, не сасьпела да зьменаў, якія былі, скажам, у Польшчы, тому не зьмянілася ўлада. Бо палітык – гэта люстра таго грамадзтва, у якім ён дзейнічае. Калі Цімашэнка ведае, што яна будзе зьвяртацца да люмпэнізаваных патрэбаў пэўнай часткі электарату і атрымае падтрымку, яна так і будзе рабіць. Калі Віктар Юшчанка будзе ведаць, што ён можа абяцаць людзям тое, што ніколі не адбудзецца, а людзі будуць за яго галасаваць, то так яно і адбудзецца. Калі колькасьць маргінальных настрояў, спадзеваў на цуд у грамадзтве перавышае 35-40-50%, тады маргінальным робіцца і грамадзтва і кіраўніцтва такога грамадзтва.
І тут узьнікае праблема – чаго хоча Віктар Юшчанка? Ці ён хоча зьмяніць Украіну, як у часы Мазавецкага-Бальцаровіча польскія дэмакраты зьмянілі Польшчу і зараз атрымліваюць 2-3% на парлямэнцкіх выбарах? Ці ён хоча заставацца ва ўладзе ў маргінальнай Украіне? Я б хацеў, каб Юшчанка прынёс сваю палітычную кар''еру ў ахвяру нашай дзяржаве. Лепш, каб Юшчанка і яго прыхільнікі атрымлівалі 2-3% у новай Украіне, чым яны будуць атрымліваць 40% у старой".
(Дракахруст: ) "Падчас і пасьля аранжавай рэвалюцыі яе героі шмат разоў казалі пра тое, што ўкраінскі імпульс аднаўленьня павінен сягнуць за межы краіны, аднавіць увесь рэгіён. Наўпрост казалася пра перадачу аранжавага досьведу суседзям, найперш Беларусі й Расеі. Як з гэтым будзе цяпер – і ў сэнсе ўзору і ў сэнсе спрыяньня дэмакратычным пераменам у суседніх краінах з боку Ўкраінскай дзяржавы?"
(Быкоўскі: ) "Мне падаецца, што найбольш "аранжавы" досьвед выкарысталі тыя беларускія палітыкі, асабліва маладыя, якія прыяжджалі на Майдан і былі часткай Майдану, які патрабаваў справядлівасьці, павагі да закону, празрыстай улады. Яны атрымалі ўласны досьвед, што нечага можна дамагчыся.
Што ж тычыцца палітыкі афіцыйнага Кіева адносна ўлады Лукашэнкі, то тут напэўна ня будзе такіх вялікіх зьменаў, на якія спадзяваліся беларускія палітыкі. Найперш важны момант – наступнай вясной ва Ўкраіне адбудуцца вельмі важныя выбары ў Вярхоўную Раду, якія мусяць зацьвердзіць вынікі прэзыдэнцкіх выбараў. У значнай ступені цяперашні крызыс завязаны на гэтыя выбары.
Апроч іншага у нас ёсьць і эканамічныя сувязі з Украінай, існуе праблема запазычанасьці Ўкраіны перад Беларусьсю, якую ўвесь час прыгадвае Аляксандар Лукашэнка, існуе таксама праблема няўзгодненай мяжы.
Гэта – тыя рычагі, якімі афіцыйны Менск можа ўплываць на ўкраінскую палітыку. Таму хутчэй за ўсё далей за дэклярацыі ці сымбалічныя крокі афіцыйны Кіеў ня здолее пайсьці, каб падтрымаць экспарт "аранжавага" імпульсу ў Беларусь".
(Карасёў: ) "Варта прыгадаць, што ва Ўкраіне асноўным палітычным чыньнікам была заходняя Ўкраіна, якая фармавала нацыянальную ідэю й нацыянальна-дэмакратычны рух. І хаця на працягу 1990-х гадоў улада належала алігархам, якія выйшлі з прамысловага Ўсходу Украіны, але інтэлектуальная гегемонія заўжды належала Заходняй Украіне. У Беларусі такога няма. Вельмі трапна сказаў Віталь Портнікаў, што ва Ўкраіне быў раскол элітаў і сфармавалася буржуазная апазыцыя: лібэралы і нацыянал-дэмакраты зьядналіся на асобе Віктара Юшчанкі і ў палітычным блёку "Наша Ўкраіна", чаго ў Беларусі таксама няма.
Але ўкраінскі досьвед – гэта ня толькі тэхналёгіі, гэта і моц узору. Калі ва Ўкраіне крызысы будуць паўтарацца, калі ў эканоміцы будуць нарастаць небясьпечныя тэндэнцыі, то гэта крамлёўскія і некрамлёўскія прапагандысты абавязкова скажуць :"Глядзіце, што бывае з краінамі, дзе да ўлады прыходзяць рэвалюцыйным, нелегітымным шляхам".
Таму для Ўкраіны і для ўсёй дэмакратычнай супольнасьці вельмі важна, каб ва Ўкраіне была прадэманстраваная здольнасьць дзяржавы кіраваць, каб улада была адказнай, каб рэвалюцыйны экспэрымэнт прадэманстраваў, што краіна выйшла на якасна іншы ўзровень ня толькі з пункту гледжаньня дэмакратыі і свабодаў, але і з пункту гледжаньня сацыяльнага самапачуцьця, якасьці жыцьця, эканамічных паказьнікаў. Калі гэтага не атрымаецца, тады масы, якія пачалі сёньня рух, не падтрымаюць рэвалюцыйную тэндэнцыю і гэтая актыўнасьць масаў можа знайсьці выйсьце ў нацыяналізьме і ксэнафобіі, што мы бачым на прыкладзе шэрагу рухаў, якія актывізуюцца ў Расеі".
(Портнікаў: ) "Уся справа ў тым, што для таго, каб перадаваць тое, што мы называем "аранжавым" досьведам, трэба, каб былі тыя, каму іх можна перадаць. Падзеі ва Ўкраіне сталіся магчымымі таму, што выявіліся аформленыя і намэнклятурныя групы, і бізнэс-групы, і грамадзянскія групы, якія лічылі неабходнай зьмену ўлады. Я думаю, што і ў Беларусі можна знайсьці шмат маладых людзей, якія ўяўляюць сабе, што такое Захад і Эўропа, але я не ўпэўнены, што ў Беларусі ёсьць палітычная эліта, якая гатовая супрацьстаяць дзейнаму прэзыдэнту, што там ёсьць прадпрымальніцкая эліта, якая гатовая ахвяраваць уласным бізнэсам, каб супрацьстаяць прэзыдэнту Лукашэнку. "Аранжавая " рэвалюцыя – гэта не расейская кастрычніцкая рэвалюцыя, гэта не рэвалюцыя невялічкага кола завадатараў і люмпэнізаванай масы, а рэвалюцыя больш буржуазная, рэвалюцыя забясьпечаных людзей. Я хацеў бы ў вас спытаць, ці ёсьць у Беларусі дастаткова забясьпечаных людзей для такой рэвалюцыі?"
(Дракахруст: ) "Цяперашні крызыс ва ўкраінскай уладзе вельмі нагадвае тую палітычную канфігурацыю, якая склалася ў Югаславіі пасьля рэвалюцыйнай перамогі над Мілошавічам – прэзыдэнт Югаславіі Ваіслаў Каштуніца і прэм''ер-міністар Сэрбіі Зоран Джынджыч, якія стаялі поплеч на бялградзкім "Майдане", істотна разышліся – фактычна палітычнае жыцьцё зьвялося да іх супрацьстаяньня.
Ці гэта агульная заканамернасьць падобных рэвалюцыяў? Дарэчы, нягледзячы на тое, што апытаньні фіксуюць пэўнае падзеньне даверу ўкраінцаў да ўсіх дзеячаў Майдану, ніякай пэўнай, уплывовай апазыцыі ва Ўкраіне за гэты час не зьявілася. Ці ня будзе так, што на сакавіцкіх парлямэнцкіх выбарах галоўная змаганьне разьвернецца паміж прыхільнікамі Юшчанкі й Цімашэнкі? Спадар Карасёў, як Вы лічыце?"
(Карасёў: ) "Сапраўды, такая аналёгія ёсьць. Я б яшчэ прыгадаў Зураба Жванію і Саакашвілі ў Грузіі. Там такой жорсткай канфліктнасьці не было, але яна таксама прысутнічала. Тут ёсьць праблема падзелу спадчыны рэвалюцыі паміж двума яе лідэрамі. Тут ня можа ня быць супярэчнасьцяў і асабістых, і канцэптуальных.
Па-другое, гэтая канфліктнасьць фармуецца на тле вось такіх крызысаў улады, калі рэвалюцыйнае сьвята сканчаецца. Рэвалюцыя адбываецца як фэст, а потым пачынаюцца будні.
І па-трэцяе ёсьць сыстэмны крызыс у адносінах прэзыдэнта і прэм''ер-міністра, што было характэрна для усходнеэўрапейскіх дзяржаваў у 1990-я гады. Такія канфлікты былі ў Славаччыне, у Чэхіі, у Польшчы. Украіна ў гэтым сэнсе не ўнікальная.
Але варта падкрэсьліць, што хаця ёсьць два лідэры рэвалюцыі, ёсьць толькі адзін прэзыдэнт, які набраў большасьць галасоў. Менавіта зь ім зьвязвалі свае надзеі ўкраінскія выбаршчыкі.
Зараз кіраўнік дзяржавы папросту выкарыстаў сваё права адправіць урад у адстаўку ў любы момант. Але пасьля канстытуцыйнай рэформы прэм''ер-міністар будзе абапірацца на большасьць у парлямэнце, ён будзе самастойнай фігурай і тады канфліктнасьць паміж прэзыдэнтам і прэм''ерам можа набыць новыя формы й выклікаць новы крызыс улады і палітычны крызыс наагул".
Юры Дракахруст, Прага
(Дракахруст: ) "У чым прырода цяперашняга палітычнага крызысу ва Ўкраіне?
Сам прэзыдэнт Віктар Юшчанка, абвяшчаючы аб адстаўках ураду і сакратара Рады бясьпекі, казаў пра тое, што ягоныя паплечнікі, якія стаялі побач зь ім на рэвалюцыйным Майдане, папросту кажучы, здрадзілі ідэалам аранжавай рэвалюцыі. Але такія ж абвінавачваньні – у здрадзе Майдану атачэньнем прэзыдэнта гучаць і з боку адстаўленых і пайшоўшых у адстаўку чыноўнікаў. Былы віцэ-прэм''ер Мікола Тамэнка паабяцаў нават другі этап аранжавай рэвалюцыі. Дык хто ж насамрэч здрадзіў ідэалам Майдану? Ці тое, што адбываецца – як раз заканамерны працяг Майдану? Спадар Карасёў, як Вы мяркуеце?"
(Карасёў: ) "Я думаю, што прэзыдэнт Украіны як раз меў рацыю. Самыя адстаўкі сьведчаць пра тое, што прэзыдэнт прарэагаваў на карупцыйны скандал, прарэагаваў на абвінавачваньні, якія зрабілі Аляксандар Зінчанка, а раней Міхайла Бродскі, дарадца Юліі Цімашэнкі. Прэзыдэнт прарэагаваў на абвінавачваньні на адрас Пэтра Парашэнкі ў сумнеўных сувязях зь бізнэсам. Так што прэзыдэнт як раз ня здрадзіў ідэалам Майдану.
Іншая справа, што Парашэнка і Цімашэнка ўвасаблялі дзьве лініі "аранжавай рэвалюцыі". Адна – лінія Цімашэнкі – была рэвалюцыйна-папулісцкая, другая – лінія Парашэнкі ўвасабляла кансэрватыўную плынь рэвалюцыі. І сутыкненьне паміж гэтымі лініямі рабілася ўсё больш жорсткім, лінія прэм''ер-міністра ўсё больш радыкалізавалася і ўносіла ў сытуацыю ва Ўкраіне ўсё больш элемэнтаў хаосу, у тым ліку і ў эканамічнай палітыцы.
Фактычна, адстаўкамі і прызначэньнем выканаўцам абавязкаў прэм''ера Юрыя Еханурава прэзыдэнт гэтыя дзьве лініі зламаў і зараз Украіна пасьля рэвалюцыйна-папулісцкай, нават авантурнай хвалі, якую ўвасабляла Юлія Цімашэнка, і кантррэвалюцыйнай хвалі Пятра Парашэнкі ўступае ў эпоху прагматычнага, эвалюцыйнага разьвіцьця".
(Дракахруст: ) "Я у 2002 годзе быў у Кіеве падчас парлямэнцкіх выбараў і чуў словы лідэра блёку “Наша Украіна” Віктара Юшчанкі, што ва Ўкраіне няма ані эканамічнага, ані сацыяльнага, ані якога іншага крызысу, акрамя крызысу ўлады, які цягнецца дзесяцігодзьдзе. І вось прыйшлі іншыя людзі – прафэсійныя, мужныя, гатовыя зьмяніць заганную мінулую практыку. А крызыс ўлады працягваецца. Чаму?"
(Портнікаў: ) "Я думаю, што гэты канфлікт быў закладзены ў сутнасьці фармаваньня ўкраінскай намэнклятуры як такой. Гэта праблема ня толькі Ўкраіны, гэта наагул праблема постсавецкай прасторы, што намэнклятура мае выразна клянавы характар.
Так было яшчэ ў тыя часы, калі Віктар Юшчанка яшчэ ня быў кіраўніком ўкраінскага нацыянальнага банку, ён быў тады ў адной з намэнклятурных груповак. І зразумела, што Віктар Юшчанка – асоба, выхаваная цяпер ужо памерлым украінскім алігархам Вадзімам Гетманам, і Юлія Цімашэнка – паплечніца былога ўкраінскага прэм''ер-міністра Паўла Лазарэнкі, даўно засвоілі правілы барацьбы намэнклятурных клянаў. Гэтая барацьба далёкая ад тых законаў, на якія спасылаюцца ўкраінскія палітыкі й палітолягі, якія падтрымліваюць прэзыдэнта.
Так што мне здаецца, што крызыс улады, пра які казаў Віктар Юшчанка ў 2002 годзе, і той крызыс улады, які ён стварыў праз 9 месяцаў пасьля прыходу на пасаду прэзыдэнта, прычыны іх палягаюць у тым, што ўкраінская намэнклятура не жадае мяняць правілы гульні, яна не жадае быць уладай, якая кантралюецца грамадзтвам. Для такой намэнклятуры адзіная мэта – улада як такая.
Што такое ўлада для такой намэнклятуры, украінскай, расейскай ці беларускай – гэта кантроль над фінансавымі патокамі. Менавіта гэта прывяло да вострага канфлікту паміж Пятром Парашэнкам і Юліяй Цімашэнкай. Можна, зразумела, назваць Цімашэнку рэвалюцыянэркай, а спадара Парашэнку – контррэвалюцыянэрам, але яны наўрад ці падазраюць пра такія вызначэньні. Яны проста выкарыстоўваюць пэўныя падыходы, каб кантраляваць фінансавыя патокі.
Ці ведае пра гэта Віктар Юшчанка?
А як жа, выдатна ведае. Калі ён ухваляе тыя ці іншыя рашэньні, ён сочыць за тым, як разьмяркоўваюцца тыя фінансавыя патокі. І менавіта ў гэтым яго абвінавачваюць такія прыхільнікі Юліі Цімашэнкі, як былы віцэ-прэм''ер Мікола Тамэнка.
Ці можам мы казаць, што крызыс ўлады ва Ўкраіне вычарпаны прызначэньнем новага прэм''ер-міністра?
Ні ў якім выпадку, бо сутнасьць украінскай улады – ня ў тым, хто якія пасады займае, а ў тым, хто якія грошы кантралюе і хто мае так званы "доступ да цела". Давайце паспрабуем адказаць на наступныя пытаньні.
Пасьля адставак Пятра Парашэнкі і Юліі Цімашэнкі ці будзе спадарыня Цімашэнка мець магчымасьць уплываць на Віктара Юшчанку?
Не, ня будзе, наўрад ці яна патрапіць у гэты кабінэт.
А ці будзе спадар Парашэнка мець магчымасьць уплываць на Віктара Юшчанку?
А як жа ж, зразумела будзе, хаця б дзякуючы сыстэме намэнклятурнага кумаўства. Гэтае палітычнае паняцьце зьявілася ў часы Віктара Юшчанкі, калі дзяржавай кіруюць кумы прэзыдэнта.
Адзінае, што сапраўды страчана ва Ўкраіне ў сувязі з адстаўкай Юліі Цімашэнкі – гэта роля ўраду як інструмэнту, які выкарыстоўваўся яе групай як магчымасьць уплыву на фінансавыя патокі. Урад Еханурава такім ня будзе, а Цімашэнка будзе выкарыстоўваць свае магчымасьці ўжо для апазыцыйнай дзейнасьці, каб вярнуць сабе кантроль над фінансавымі патокамі шляхам перамогі над групоўкамі, якія атаясамляюцца з імем Віктара Юшчанкі і яго бліжэйшага атачэньня".
(Дракахруст : ) "Як мы бачым, спадары Карасёў і Портнікаў маюць істотна розныя погляды на прыроду ўкраінскага палітычнага крызысу. Да іх палемікі мы яшчэ вернемся, а зараз пытаньне ў Менск, Паўлюку Быкоўскаму.
У мінулым годзе беларуская апазыцыя была літаральна зачараваная ўкраінскім Майданам. З другога боку перасьцярогі перад зьяўленьнем беларускага Майдану былі лейтматывам прамоваў беларускіх урадоўцаў і самога Аляксандра Лукашэнкі. Цяперашні крызыс ва Ўкраіне – як ён паўплывае на ролю аранжавай рэвалюцыі, Майдану, як узору і пагрозы для беларускай палітыкі?"
(Быкоўскі: ) "Гэтае пытаньне варта разглядаць у некалькіх аспэктах. Па-першае, як гэты крызыс выкарыстае беларуская дзяржаўная прапаганда. Зразумела, што яна выцісьне ўсё магчымае, каб зрабіць прышчэпкі ад беларускай рэвалюцыі, узорам якой людзі ўспрымаюць Майдан. Але сказаць, што Майдан, як узор, перастане існаваць, немагчыма, бо значная частка людзей, якія маюць апазыцыйныя погляды, проста не глядзяць ані беларускае тэлебачаньне, не чытаюць дзяржаўныя газэты і гэтая прапаганда не паўплывае на іх. Што тычыцца астатняга насельніцтва, якой нэўтральна ставіцца да Лукашэнкі ці падтрымлівае яго, для іх гэтыя словы трапяць на добрую глебу.
Што тычыцца расчараваньня беларускай апазыцыі тым, што адбываецца ва Ўкраіне, то напэўна гэта не адбудзецца, бо беларускія палітыкі, як ніхто іншы, разумелі, што цяперашні расклад украінскай улады быў здабыты шляхам цяжкага кампрамісу і шмат фігураў былі навязаныя ўкраінскаму прэзыдэнту тым, што яны падтрымалі яго падчас прэзыдэнцкіх выбараў, што яны разам былі на барыкадах і трэба было ім даць нейкія пасады. Але як сказаў адзін беларускі палітык, камэнтуючы свой адыход ад Лукашэнкі: "На выбарах перамагаюць адны, а атрымліваюць уладу іншыя". На барыкадзе патрэбныя адны якасьці, для мірнага кіраваньня дзяржавы – іншыя, і гэта як раз беларускія палітыкі добра разумеюць.
Ёсьць яшчэ адзін важны аспэкт. Шмат хто зь беларускіх апазыцыйных радыкальных дзеячоў спадзяваўся на падтрымку ўкраінскіх сяброў. Але беларускія апазыцыянэры дагэтуль ня здолелі дамовіцца, хто зь іх прадстаўляе ва Ўкраіне беларускую апазыцыю і таму сур''ёзнага праекта, які быў бы завязаны на нейкага ўплывовага ўкраінскага палітыка няма. І гэтыя зьмены, якія сёньня адбываюцца ва Ўкраіне, не паўплываюць і на гэты аспэкт беларуска-украінскіх адносінаў".
(Дракахруст: ) "Паводле спадара Портнікава прычына крызысу – не падзялілі грошы, ці не падзялілі ўладу Але ці было сярод прычынаў гэтага канфлікту канцэптуальныя разыходжаньні, розныя погляды на шляхі Ўкраіны – мы памятаем спрэчкі паміж прэзыдэнтам і прэм''ерам наконт шляхоў рэ-прыватызацыі, іх супрацьлеглыя пазыцыі падчас бэнзінавага крызысу, абвінавачваньні ў занадта шчодрай, сацыялістычнай сацыяльнай палітыцы ўраду. У сваёй прамове падчас адстаўкі ўраду прэзыдэнт Юшчанка закінуў ўрадоўцам папулізм. Дык гэта ўсё ж канфлікт амбіцыяў ці канцэпцыяў?"
(Карасёў: ) "Безумоўна, гэта так. Але што да словаў Віталя Портнікава, я скажу, што паміж намі вялікіх супярэчнасьцяў. Я зь ім згодны ў тым, што клянавая сыстэма засталася, і менавіта яна генэруе такія крызысы ва Ўкраіне. І яшчэ адна крыніца крызысу ўкраінскай ўлады – гэта нявырашаная праблема падзелу паміж бізнэсам і палітыкай. Больш таго, цяперашняя ўлада дэманструе большую ступень зрастаньня бізнэсу й палітыкі, чым пры Кучму.
Пры Кучму алігархі ўсё ж не былі наўпрост міністрамі, прэм''ерамі й віцэ-прэм''ерамі. А ў кабінэце міністраў Цімашэнкі шмат якія міністры былі буйнымі бізнэсмэнамі, сакратар Рады бясьпекі быў бізнэсмэн, самая прэм''ер-міністар – таксама былы алігарх. Шмат хто зь іх так і ня сталі дзяржаўнымі дзеячамі, яны працягвалі заставацца бізнэсмэнамі, думаючы пра свой бізнэс, а не пра дзяржаўныя справы.
Калі казаць пра канцэптуальныя, ідэалягічныя супярэчнасьці, то Юшчанка – прыхільнік лібэральна-рынкавай эканомікі. Палітыка Юліі Цімашэнкі была скіраваная на карысьць беднай большасьці, такая папулісцкая палітыка з сацыялістычнымі элемэнтамі. Гэта калі казаць пра адрозьненьні паміж Юшчанкам і Цімашэнкай.
Калі ж казаць пра супярэчнасьці паміж Цімашэнкай і Парашэнкам, то ў абодвух выпадках размова ішла пра алігархічную мадэль, аднак у тых, каго ўвасабляў Парашэнка, алігархія стваралася па рынкава-бізнэсовай схеме, а ў Цімашэнцы палітыка была скіраваная на стварэньне дзяржаўнай алігархіі й галоўным такім дзяржаўным алігархам, яшчэ паводле мадэлі Паўла Лазарэнка, яна бачыла саму сябе.
Менавіта гэтыя дзьве адрозныя схемы і стваралі крызыс улады, сутыкненьне Цімашэнкі і Парашэнкі. Было рознае бачаньне палітыкі стварэньня буйных алігархічных групаў".
(Дракахруст: ) "Спадар Портнікаў, як высьветлілася ў Вас няма асаблівых супярэчнасьцяў са спадаром Карасёвым. Дык калі клянавая сыстэма засталася непахіснай, тады ўзьнікае пытаньне – дык што ж зьмяніў Майдан?"
(Портнікаў: ) "Я таксама хацеў заўважыць, што ў тым, што я казаў, я ня бачу вялікай супярэчнасьці з тым, што казаў Вадзім Карасёў. Трэба сказаць, што за часам Леаніда Кучмы ніякіх ідэалягічных супярэчнасьцяў паміж палітыкамі не было і наўрад ці кагосьці тады можна было ахарактарызаваць як лібэрала, а кагосьці як кансэрватара. У тым жа бэнзінавым крызысе паміж пазыцыямі спадара Парашэнкі і Цімашэнкі сапраўды былі канцэптуальныя адрозьненьні.
А што зьмянілася з часу Майдану? Я магу сказаць, што на Майдане зьбіраліся людзі, якія выступалі за справядлівыя выбары і якія чакалі пераменаў. Калі патрабаваньне справядлівых выбараў было супольным, уяўленьні праз зьмены былі значна менш пэўнымі. Былі там тыя, хто проста падтрымліваў Віктара Юшчанку, некаторыя былі ўпэўненыя, што адбудзецца эканамічны цуд, як ім абяцалі Юшчанка і Цімашэнка, была моладзь, якая хацела, каб Украіна стала падобнай на краіны Балтыі й Польшчу.
Людзі, якія сабраліся на Майдане, яшчэ не былі грамадзтвам і ня мелі акрэсьленай палітычнай мэты. Менавіта таму, што ўкраінскае грамадзтва яшчэ не ўсталявалася, не сасьпела да зьменаў, якія былі, скажам, у Польшчы, тому не зьмянілася ўлада. Бо палітык – гэта люстра таго грамадзтва, у якім ён дзейнічае. Калі Цімашэнка ведае, што яна будзе зьвяртацца да люмпэнізаваных патрэбаў пэўнай часткі электарату і атрымае падтрымку, яна так і будзе рабіць. Калі Віктар Юшчанка будзе ведаць, што ён можа абяцаць людзям тое, што ніколі не адбудзецца, а людзі будуць за яго галасаваць, то так яно і адбудзецца. Калі колькасьць маргінальных настрояў, спадзеваў на цуд у грамадзтве перавышае 35-40-50%, тады маргінальным робіцца і грамадзтва і кіраўніцтва такога грамадзтва.
І тут узьнікае праблема – чаго хоча Віктар Юшчанка? Ці ён хоча зьмяніць Украіну, як у часы Мазавецкага-Бальцаровіча польскія дэмакраты зьмянілі Польшчу і зараз атрымліваюць 2-3% на парлямэнцкіх выбарах? Ці ён хоча заставацца ва ўладзе ў маргінальнай Украіне? Я б хацеў, каб Юшчанка прынёс сваю палітычную кар''еру ў ахвяру нашай дзяржаве. Лепш, каб Юшчанка і яго прыхільнікі атрымлівалі 2-3% у новай Украіне, чым яны будуць атрымліваць 40% у старой".
(Дракахруст: ) "Падчас і пасьля аранжавай рэвалюцыі яе героі шмат разоў казалі пра тое, што ўкраінскі імпульс аднаўленьня павінен сягнуць за межы краіны, аднавіць увесь рэгіён. Наўпрост казалася пра перадачу аранжавага досьведу суседзям, найперш Беларусі й Расеі. Як з гэтым будзе цяпер – і ў сэнсе ўзору і ў сэнсе спрыяньня дэмакратычным пераменам у суседніх краінах з боку Ўкраінскай дзяржавы?"
(Быкоўскі: ) "Мне падаецца, што найбольш "аранжавы" досьвед выкарысталі тыя беларускія палітыкі, асабліва маладыя, якія прыяжджалі на Майдан і былі часткай Майдану, які патрабаваў справядлівасьці, павагі да закону, празрыстай улады. Яны атрымалі ўласны досьвед, што нечага можна дамагчыся.
Што ж тычыцца палітыкі афіцыйнага Кіева адносна ўлады Лукашэнкі, то тут напэўна ня будзе такіх вялікіх зьменаў, на якія спадзяваліся беларускія палітыкі. Найперш важны момант – наступнай вясной ва Ўкраіне адбудуцца вельмі важныя выбары ў Вярхоўную Раду, якія мусяць зацьвердзіць вынікі прэзыдэнцкіх выбараў. У значнай ступені цяперашні крызыс завязаны на гэтыя выбары.
Апроч іншага у нас ёсьць і эканамічныя сувязі з Украінай, існуе праблема запазычанасьці Ўкраіны перад Беларусьсю, якую ўвесь час прыгадвае Аляксандар Лукашэнка, існуе таксама праблема няўзгодненай мяжы.
Гэта – тыя рычагі, якімі афіцыйны Менск можа ўплываць на ўкраінскую палітыку. Таму хутчэй за ўсё далей за дэклярацыі ці сымбалічныя крокі афіцыйны Кіеў ня здолее пайсьці, каб падтрымаць экспарт "аранжавага" імпульсу ў Беларусь".
(Карасёў: ) "Варта прыгадаць, што ва Ўкраіне асноўным палітычным чыньнікам была заходняя Ўкраіна, якая фармавала нацыянальную ідэю й нацыянальна-дэмакратычны рух. І хаця на працягу 1990-х гадоў улада належала алігархам, якія выйшлі з прамысловага Ўсходу Украіны, але інтэлектуальная гегемонія заўжды належала Заходняй Украіне. У Беларусі такога няма. Вельмі трапна сказаў Віталь Портнікаў, што ва Ўкраіне быў раскол элітаў і сфармавалася буржуазная апазыцыя: лібэралы і нацыянал-дэмакраты зьядналіся на асобе Віктара Юшчанкі і ў палітычным блёку "Наша Ўкраіна", чаго ў Беларусі таксама няма.
Але ўкраінскі досьвед – гэта ня толькі тэхналёгіі, гэта і моц узору. Калі ва Ўкраіне крызысы будуць паўтарацца, калі ў эканоміцы будуць нарастаць небясьпечныя тэндэнцыі, то гэта крамлёўскія і некрамлёўскія прапагандысты абавязкова скажуць :"Глядзіце, што бывае з краінамі, дзе да ўлады прыходзяць рэвалюцыйным, нелегітымным шляхам".
Таму для Ўкраіны і для ўсёй дэмакратычнай супольнасьці вельмі важна, каб ва Ўкраіне была прадэманстраваная здольнасьць дзяржавы кіраваць, каб улада была адказнай, каб рэвалюцыйны экспэрымэнт прадэманстраваў, што краіна выйшла на якасна іншы ўзровень ня толькі з пункту гледжаньня дэмакратыі і свабодаў, але і з пункту гледжаньня сацыяльнага самапачуцьця, якасьці жыцьця, эканамічных паказьнікаў. Калі гэтага не атрымаецца, тады масы, якія пачалі сёньня рух, не падтрымаюць рэвалюцыйную тэндэнцыю і гэтая актыўнасьць масаў можа знайсьці выйсьце ў нацыяналізьме і ксэнафобіі, што мы бачым на прыкладзе шэрагу рухаў, якія актывізуюцца ў Расеі".
(Портнікаў: ) "Уся справа ў тым, што для таго, каб перадаваць тое, што мы называем "аранжавым" досьведам, трэба, каб былі тыя, каму іх можна перадаць. Падзеі ва Ўкраіне сталіся магчымымі таму, што выявіліся аформленыя і намэнклятурныя групы, і бізнэс-групы, і грамадзянскія групы, якія лічылі неабходнай зьмену ўлады. Я думаю, што і ў Беларусі можна знайсьці шмат маладых людзей, якія ўяўляюць сабе, што такое Захад і Эўропа, але я не ўпэўнены, што ў Беларусі ёсьць палітычная эліта, якая гатовая супрацьстаяць дзейнаму прэзыдэнту, што там ёсьць прадпрымальніцкая эліта, якая гатовая ахвяраваць уласным бізнэсам, каб супрацьстаяць прэзыдэнту Лукашэнку. "Аранжавая " рэвалюцыя – гэта не расейская кастрычніцкая рэвалюцыя, гэта не рэвалюцыя невялічкага кола завадатараў і люмпэнізаванай масы, а рэвалюцыя больш буржуазная, рэвалюцыя забясьпечаных людзей. Я хацеў бы ў вас спытаць, ці ёсьць у Беларусі дастаткова забясьпечаных людзей для такой рэвалюцыі?"
(Дракахруст: ) "Цяперашні крызыс ва ўкраінскай уладзе вельмі нагадвае тую палітычную канфігурацыю, якая склалася ў Югаславіі пасьля рэвалюцыйнай перамогі над Мілошавічам – прэзыдэнт Югаславіі Ваіслаў Каштуніца і прэм''ер-міністар Сэрбіі Зоран Джынджыч, якія стаялі поплеч на бялградзкім "Майдане", істотна разышліся – фактычна палітычнае жыцьцё зьвялося да іх супрацьстаяньня.
Ці гэта агульная заканамернасьць падобных рэвалюцыяў? Дарэчы, нягледзячы на тое, што апытаньні фіксуюць пэўнае падзеньне даверу ўкраінцаў да ўсіх дзеячаў Майдану, ніякай пэўнай, уплывовай апазыцыі ва Ўкраіне за гэты час не зьявілася. Ці ня будзе так, што на сакавіцкіх парлямэнцкіх выбарах галоўная змаганьне разьвернецца паміж прыхільнікамі Юшчанкі й Цімашэнкі? Спадар Карасёў, як Вы лічыце?"
(Карасёў: ) "Сапраўды, такая аналёгія ёсьць. Я б яшчэ прыгадаў Зураба Жванію і Саакашвілі ў Грузіі. Там такой жорсткай канфліктнасьці не было, але яна таксама прысутнічала. Тут ёсьць праблема падзелу спадчыны рэвалюцыі паміж двума яе лідэрамі. Тут ня можа ня быць супярэчнасьцяў і асабістых, і канцэптуальных.
Па-другое, гэтая канфліктнасьць фармуецца на тле вось такіх крызысаў улады, калі рэвалюцыйнае сьвята сканчаецца. Рэвалюцыя адбываецца як фэст, а потым пачынаюцца будні.
І па-трэцяе ёсьць сыстэмны крызыс у адносінах прэзыдэнта і прэм''ер-міністра, што было характэрна для усходнеэўрапейскіх дзяржаваў у 1990-я гады. Такія канфлікты былі ў Славаччыне, у Чэхіі, у Польшчы. Украіна ў гэтым сэнсе не ўнікальная.
Але варта падкрэсьліць, што хаця ёсьць два лідэры рэвалюцыі, ёсьць толькі адзін прэзыдэнт, які набраў большасьць галасоў. Менавіта зь ім зьвязвалі свае надзеі ўкраінскія выбаршчыкі.
Зараз кіраўнік дзяржавы папросту выкарыстаў сваё права адправіць урад у адстаўку ў любы момант. Але пасьля канстытуцыйнай рэформы прэм''ер-міністар будзе абапірацца на большасьць у парлямэнце, ён будзе самастойнай фігурай і тады канфліктнасьць паміж прэзыдэнтам і прэм''ерам можа набыць новыя формы й выклікаць новы крызыс улады і палітычны крызыс наагул".
