Галіну Войцік розныя людзі ведаюць па-рознаму. Хто як пісьменьніцу-мэмуарыстку, аўтарку сэрыі брашураў “Партрэты віленчукоў”. Хто як жонку гасьціннага віленскага краязнаўцы Лявона Луцкевіча. Камусьці яна больш вядомая як перакладчыца і філёляг, знаўца старанямецкае мовы. Нехта ўзгадвае пра яе як пра дачку Зоські Верас. Усё сваё юнацтва спадарыня Галіна і пражыла ў матчынай хаце ў віленскіх Панарах. Гэты раён – парослыя лесам узгоркі з раскіданымі ў лагчынах сядзібамі – знаходзіцца прыблізна ў шасьці кілямэтрах ад цэнтру Вільні, ад Вострае Брамы. Бацькоўскі дом спадарыні Галіны так і называлі заўсёды – “Лясной хаткай”.
Школьныя гады Галіны Войцік прыпалі на часы нямецкае акупацыі. Штодня яна выпраўлялася зь лясных Панараў у горад, у Віленскую беларускую гімназію. Ішла пешшу, бо ніякага транспарту тады не было. Дарога ў адзін бок займала больш за гадзіну часу. Пасьля заняткі і – у зваротны шлях. Учэпістая дзіцячая памяць з дня ў дзень фіксавала ўсё, што адбываецца навокал, кожную дробязь у абліччы горада і ягоных насельнікаў. Вось празь лес ідзе калёна гэбраяў, якую два прыстаркаватыя фольксдойчы вядуць на расстрэл, а вось закрытыя кварталы віленскага гета – цяпер сюдою ня пройдзеш, вось новыя шыльды на крамах і кавярнях, а вось – літоўскія паліцыянты ў сьмешнай форме, быццам толькі сыйшлі з апэрэтачнай сцэны...
Што дома, што ў гімназіі Галіна Войцік жыла ў сваім беларускім асяродзьдзі. Зрэшты і сама Вільня, колішняя сталіца Вялікага Княства Літоўскага не была чужою для беларускамоўнага чалавека. Бо хоць у самім горадзі статыстычных беларусаў было і няшмат, затое ўсё вясковае навакольле, якое карміла горад, гаварыла па-беларуску. 17 верасьня 1939 году, калі саветы адабралі Вільню ў Польшчы, яна на пару месяцаў стала афіцыйнай сталіцай Заходняй Беларусі. Ажно Сталін раптоўна перадаў горад Літве. Такім чынам нямецкую акупацыю Вільня сустракала ўжо ў якасьці літоўскай сталіцы. Аднак найбольш шматлікую групу насельніцтва гораду па-ранейшаму складалі гэбраі. Яны і сталі галоўнай ахвярай нямецкае акупацыі.
Спадарыня Галіна ў часы свайго дзяцінства ня мела палітычных прыхільнасьцяў і перакананьняў. Калі не лічыць яе арганічнае прыналежнасьці да беларускага сьвету, у якім яна нарадзілася і жыла. Таму яе погляд на тыя часы – бесстароньні, бяз патасу і без патрэбы нешта хаваць, а нешта падфарбоўваць. Было тое, што было. А высновы няхай слухачы робяць самі. Для сёньняшняй перадачы з Галінай Войцік пагутарыў Зьміцер Бартосік.
(Бартосік: ) “Мы з Вамі паспрабуем узгадаць часы нямецкай акупацыі. Яны прыйшлі ў Вільню ў сорак першым годзе. Які тады панаваў настрой у грамадзтве? Як іх сусракалі? Са страхам? З радасьцю – у сувязі з тым, што яны прагналі бальшавікоў? Спадзевы-надзеі на іх ускладаліся? Усё ж прыйшлі ня варвары, а прадстаўнікі эўрапейскай нацыі...”
(Войцік: ) “Вельмі па-рознаму. Залежыць, хто сустракаў. Але гэты год савецкай улады, 40-41-шы, калі Літва ўвайшла ў Савецкі Саюз, усё ж такі быў дастаткова цяжкі. Таму што вывозілі вельмі шмат. І ясна, што была пэўная палёгка. Але, з другога боку, чуткі пра тое, як немцы паводзяць сябе ў акупаванай Польшчы, палохалі. Жыды, ясна, прынялі гэта зь вялікім страхам”.
ДАВЕДКА: Перад другой сусьветнай вайной насельніцтва Вільні больш чым на сорак адсоткаў складалася з гэбраяў. З прыходам фашыстаў у Віленскім гета ўтрымлівалася каля 60 тысяч чалавек. Для масавага забойства была абраная лясістая мясцовасьць Панары. Усяго ў Панарах было расстраляна 80 тысяч гэбраяў.
(Бартосік: ) “А яны не спрабавалі ўцячы?”
(Войцік: ) “Шмат хто ўцякаў, але на гэта трэба былі грошы. Напрыклад, з Коўна, там былі багацейшыя жыды, дык яны большай часткай выяжджалі. Уцякалі. Але віленская асноўная маса – гэта была бедната. Яны жылі паміж Нямецкай і Завальнай вуліцамі. Гэта было страшна. Туды зайсьці ня можна было. Таму што там не было каналізацыі, усё вылівалася на вуліцу. Гэта было страшна... Дык гэтая ўся бедната і засталася”.
(Бартосік: ) “Горад напоўніўся немцамі. Яны выклікалі жах... Іх абыходзілі...”
(Войцік: ) “Не. Не скажу. Ну што кідалася ў вочы, дык гэта, разумееце, на некаторых кінатэатрах, на некаторых кавярнях было напісана “Толькі для немцаў”. Гэта так. Страшнае было ўсё ж такі – павешаныя. На Катэдральным пляцы стаялі шыбеніцы. Ну і жыдоў загналі адразу ў гета. А пасьля ўжо гналі іх на расстрэл. У Панары. Я гэта добра помню. Я хадзіла ў гімназію зь Ніжніх Панар, дзе мы жылі. Я ішла пехатой, таму што транспарту ніякага не было. І вось па дарозе я часта спатыкала... Ідуць гэтыя. Ідуць з клункамі. І недзе сьпераду нейкі такі немец і ззаду, з гэтых фольксдойчаў. Ужо стары такі. Але ніхто не спрабаваў ні ўцячы, нічога...”
(Бартосік: ) “Чаму?” (Войцік: ) “Я ня ведаю. Адзінкі, ясна, уцякалі там, але масавага такога не было. Была нейкая надзея ў іх, што вядуць у нейкае трэцяе гета. Нешта вось такое. Хаця вельмі добра ўсе ведалі, што іх вядуць на сьмерць”.
(Бартосік: ) “Што ўяўляла сабою гета? Яно было абгароджанае? Ці маглі жыды выходзіць?”
(Войцік: ) “Не. Выходзіць не маглі. Гэта была частка гораду паміж Завальнай і Нямецкай вуліцамі. Прычым там дамы такія, каторыя маюць шмат панадворкаў. Дык вось ад Нямецкай вуліцы першы панадворак, а далей было проста замуравана. Там, дзе брама раней была, было замуравана. Каб ня можна было прайсьці. І выхад быў на Завальную”.
(Бартосік: ) “Ці абмяркоўвалася ў размовах тэма гета, ці стараліся не кранаць яе, каб не псаваць настрой і ня думаць пра страшнае?”
(Войцік: ) “У нашым гімназіяльным асродку пра гэта не гаварылася. Адна мая сяброўка з клясы, яна жыла якраз на Нямецкай вуліцы, у яе за сьценкай было гэтае гета. Вось яна якраз казала, што ўжо толькі сьвядомасьць таго, што людзі там за сьцяной – гэта ня вельмі прыемна было”.
(Бартосік: ) “У горадзе панаваў антысэмітызм ці жыдам у гета спачувалі?”
(Войцік: ) “У гэты час такога антысэмітызму не было. У апошнія часы Польшчы быў ясна выражаны такі, і на дзяржаўным узроўні антысэмітызм. А цяпер – такія чалавечныя нейкія адносіны. Што людзі мучаюцца, што іх чакае. І людзі дапамагалі. І часта і сьвятары, ксяндзы прыходзілі. Хто мог, забіралі дзяцей. Па-рознаму”.
* * *
(Бартосік: ) “Якая была ў горадзе атмасфэра? Усё ж такі фронт быў далёка. Ці была камэнданцкая гадзіна?”
(Войцік: ) “Ясна, што была камэнданцкая гадзіна. І таму, напрыклад, у гімназіі, калі рабілі розныя імпрэзы, канцэрты, то іх трэба было рабіць удзень. Пасьля хадзіць нельга было”.
(Бартосік: ) “Як сябе паводзілі прадстаўнікі розных нацыяў? Як сябе паводзілі літоўцы?”
(Войцік: ) “Па-рознаму. Літовец літоўцу розьня. Былі такія псэўдапатрыёты, якія нават калі падыходзілі ўжо немцы, а ўцякалі сем’і савецкіх афіцэраў, дык нават па іх стралялі. Каля дому Алёны Сакаловай-Лекант забілі жанчыну. Дык яна дваіх дзяцей узяла і выхоўвала іх. Ніхто не данёс. Выхавала. Пасьля вайны знайшоўся бацька гэтых дзяцей і ён дапамог ёй раней выйсьці зь лягеру”.
(Бартосік: ) “Ці цяжка было жыць? Тут хадзілі акупацыйныя маркі?”
(Войцік: ) “Так. І картачкі былі. На хлеб. Трэба было стаяць у калейцы па гэты хлеб”.
(Бартосік: ) “Час быў галодны?” (Войцік: ) “Бачыце, як для каго. Вёска жыла нармальна. Але ў горадзе было цяжка. Часам можна было хлеб на рынку ў салдатаў купіць. Нямецкіх. Але голаду такога не было, не скажу”.
(Бартосік: ) “Падчас нямецкай акупацыі дакумэнтацыя была на літоўскай мове?”
(Войцік: ) “Так. Усю паліцыю, мусіць, сьцягнулі ў Вільню. А паліцыя была такая пад два мэтры, мундзіры такія апэрэтачныя. Сінія з золатам, і тут з чырвоным такім. Шапкі такія, яшчэ з конскім хвастом”.
(Бартосік: ) “А пасьля гэтай літоўскай формы як успрымалася форма нямецкая?”
(Войцік: ) “Нямецкая форма, яна ня мела віду абсалютна ніякага. Гэта такі колер нейкі шэра-зялёны. Ну і сам матэрыял таксама. Афіцэры выглядалі. Яны мелі выпраўку. Але з палякамі не параўнаць...”
(Бартосік: ) “А тады існавала такое паняцьце, як – модна апранацца? Ці пра гэта ў прынцыпе ня думалася? Але ж жыцьцё працягвалася...”
(Войцік: ) “Існавала. Было вельмі трудна з адзежай, асабліва з абуткам. І тады ў нас насілі і жанчыны і мужчыны абутак на драўлянай падэшве. Таксама мода розная была – альбо цэлая гэтая падэшва, яна не згібаецца, альбо нават з завескамі, што згібаецца. Летам хадзіць дык добра ці ўвосені, а зімой сьнег прыліпае да гэтага дрэва. Дык вось вельмі часта стаіць жанчына на адной назе, а другой абівае гэты сьнег. І я таксама насіла гэтыя, кшталту як сабо галяндзкія ці як літоўскія клумпі. Цяжка было даставаць што-кольвек...”
(Бартосік: ) “А тут па радыё што круцілі?”
(Войцік: ) “Была розная музыка. Помніце такую песьню – “Лілі Марлен”?” (Сьпявае.)
(Бартосік: ) “Ці даходзілі нейкія весткі з усходняга фронту?”
(Войцік: ) “Чулі, ясна, што чулі. Усё ж такі слухалі радыё. І Маскву можна было паслухаць”.
(Бартосік: ) “Слухаць Маскву па радыё – гэта было небясьпечна?”
(Войцік: ) “Небясьпечна. Але ведаеце, часта хочацца рабіць якраз наперакор. Таксама, я помню, у гімназіі раз. Ні з таго ні зь сяго пачалі савецкія песьні сьпяваць. “Тры танкіста”, “Кацюшу”. Нехта з настаўнікаў прыйшоў, кажа: “Цішэй”.
* * *
(Войцік: ) “Што датычыць беларусаў, дык інтэлігенцыю падчысьцілі ўжо ў 39-м. Адразу, як прыйшлі 17-га верасьня, пачаліся арышты. Гэта Антон Луцкевіч, Антон Трэпка, Самойла, Вячаслаў Багдановіч і многія другія. Зьніклі ўсе фактычна беларускія ўстановы, што палякі не пасьпелі ліквідаваць. Як ставіліся немцы да палякаў? Ясна, вельмі дрэнна. Адразу зачынілі ўсе школы польскія. А беларусам дазволілі гімназію”.
(Бартосік: ) “Я ведаю, быў Беларускі камітэт...”
(Войцік: ) “Так-так. Я хацела зараз сказаць. Беларускі нацыянальны камітэт. Спачатку яго старшынём быў Вацлаў Іваноўскі. А пасьля Баляслаў Грабінскі. Доктар, стаматоляг. Ён быў доктарам у нас у гімназіі. Я чытала розныя судовыя справы. Там усюды ёсьць пытаньне пра гэты камітэт. Што яго арганізавалі немцы, што гэта было для супрацоўніцтва зь немцамі. Але з усіх, каторых пыталіся пра гэта, праўду сказаў адзін ксёндз Адам Станкевіч. Ён сказаў, што камітэт быў арганізаваны для таго, каб дапамагаць беларусам, якія патрапілі ў нямецкі вастрог. Часта па даносах палякаў альбо літоўцаў. Гэта было. Тое самае пісала Зоя Коўш. Юрысконсультам яна была. І пісала, што асноўная яе задача была хадзіць у вастрогі, да нямецкіх уладаў. І там выцягваць тых, што папаліся”.
* * *
(Войцік: ) “Мы настолькі далёка жылі. Ісьці трэба было пехатой гадзіну туды, гадзіну назад, дык яшчэ добрым крокам. Там шэсьць кілямэтраў”.
(Бартосік: ) “А ня страшна было хадзіць?”
(Войцік: ) “Не, ня страшна. Цяпер страшней. Мне каля дому вырвалі з рук торбачку. Прычым ня позна было”.
(Бартосік: ) “А пры немцах быў парадак і не было такога?”
(Войцік: ) “Не было тады”.
(Бартосік: ) “А ці шмат было ў горадзе прапаганды? Ці віселі сьцягі Рэйха? Ці віселі партрэты фюрэра?”
(Войцік: ) “Не. У нас у гімназіі, напрыклад, наогул не было партрэта фюрэра. Была Пагоня там дзе вісела. І наогул вельмі мала было прапаганды. Ну, калі на сьвяты бывала вывешвалі, ясна, гэтыя сьцягі са свастыкай. Але так асабліва не адчувалася гэтая прапаганда ўся”.
(Бартосік: ) “Я буду мець рацыю, калі скажу, што беларуская грамада Вільні пасьля літоўцаў пацярпела ад немцаў найменш?”
(Войцік: ) “Правільна, так”.
(Бартосік: ) “Па атмасфэры напружанасьці, па атмасфэры страху віленскім беларусам калі было няўтульней – з 41 па 44 год ці пазьней?”
(Войцік: ) “Ведаеце, пазьней ужо нічога не было. Беларусы сядзелі, як мыш пад мятлой. Пасьля 44-га частку арыштавалі і ўжо ніякіх арганізацыяў не было, ні школ, наогул нічога. Да 98-га году”.
* * *
(Бартосік: ) “У папярэдніх перадачах мы задаваліся пытаньнем: як высокаадукаваная і культурная нямецкая нацыя дайшла да масавых забойстваў іншых народаў у часы другой сусьветнай вайны?”
(Войцік: ) “Паглядзіце. Гэты гімн нямецкі. “Дойчлянд, Дойчлянд, убэр алес”. Гэта 18-е стагодзьдзе. Мусіць, няма іншага такога гімну, які... вышэй над усімі! Ну, яго цяпер так не пяюць, ясная справа. Гітлера наогул не ўспрымалі ўсур’ёз. Напачатку. Ім здавалася, што гэта камічная фігура. Але нешта ў ім такое было. Паглядзець нават фільмы розныя, дакумэнтальныя, дзе яго слухаюць. Ён выступае, гаворыць жудасную бязглузьдзіцу, у яго вельмі дрэнная мова. Але як яго слухаюць! Проста ён гіпнатызаваў неяк. І пасьля пісала нейкая жанчына ва ўспамінах, што я, калі вярнулася, старалася ўспомніць, што ж ён такое гаварыў. І нічога ня ўспомніла. Ніякіх думак, нічога. Але там таксама, як усе, стаяла, вочы ўлепленыя ў яго... Трудна зразумець таксама тое, што ў самой Нямеччыне не было фактычна барацьбы з нацызмам. Пасьля ўжо ў ГДР яны напрыдумвалі гэтую барацьбу з нацызмам. Там шмат перабольшана...”
(Бартосік: ) “А Вы верыце ў нямецкае раскаяньне?”
(Войцік: ) “Ня вельмі. Наогул, гэтая зьява – фашызм, нацызм – вельмі яна, на жаль, трывалая”.
(Дубавец: ) Віленская мэмуарыстка Галіна Войцік у гутарцы са Зьмітром Бартосікам згадвае часы свайго дзяцінства – у кожным выпадку самыя сьветлыя на ўсё жыцьцё, дзе б ні даводзілася чалавеку гэтыя часы правесьці. Каштоўнасьць гэтых успамінаў у іх бесстароннасьці, бо чалавек распавядае пра сваё ўласнае жыцьцё, ня маючы на мэце кагосьці выхоўваць альбо насаджаць нейкія палітычна матываваныя перакананьні.
Тое, што гаворыць спадарыня Галіна, моцна кантрастуе з афіцыйнай прапагандай вялікай перамогі. І зразумела чаму. Пасьля вайны зьнік некуды ў невараць той сьвет, у якім яна нарадзілася, – сьвет віленскага нашаніўства і вулічнай беларускай мовы, сьвет з ідэаламі Скарыны, Каліноўскага і Купалы, сьвет беларускай нацыі. Наўзамен яму прыйшоў сьвет расейскай мовы, расейскіх ідэалаў і расейскае нацыі. Неаспрэчнае значэньне перамогі над фашызмам, але неаспрэчны таксама і кошт тае перамогі, рахунак, які мы аплочваем дагэтуль: наша беларуская самасьвядомасьць і свабода.
Школьныя гады Галіны Войцік прыпалі на часы нямецкае акупацыі. Штодня яна выпраўлялася зь лясных Панараў у горад, у Віленскую беларускую гімназію. Ішла пешшу, бо ніякага транспарту тады не было. Дарога ў адзін бок займала больш за гадзіну часу. Пасьля заняткі і – у зваротны шлях. Учэпістая дзіцячая памяць з дня ў дзень фіксавала ўсё, што адбываецца навокал, кожную дробязь у абліччы горада і ягоных насельнікаў. Вось празь лес ідзе калёна гэбраяў, якую два прыстаркаватыя фольксдойчы вядуць на расстрэл, а вось закрытыя кварталы віленскага гета – цяпер сюдою ня пройдзеш, вось новыя шыльды на крамах і кавярнях, а вось – літоўскія паліцыянты ў сьмешнай форме, быццам толькі сыйшлі з апэрэтачнай сцэны...
Што дома, што ў гімназіі Галіна Войцік жыла ў сваім беларускім асяродзьдзі. Зрэшты і сама Вільня, колішняя сталіца Вялікага Княства Літоўскага не была чужою для беларускамоўнага чалавека. Бо хоць у самім горадзі статыстычных беларусаў было і няшмат, затое ўсё вясковае навакольле, якое карміла горад, гаварыла па-беларуску. 17 верасьня 1939 году, калі саветы адабралі Вільню ў Польшчы, яна на пару месяцаў стала афіцыйнай сталіцай Заходняй Беларусі. Ажно Сталін раптоўна перадаў горад Літве. Такім чынам нямецкую акупацыю Вільня сустракала ўжо ў якасьці літоўскай сталіцы. Аднак найбольш шматлікую групу насельніцтва гораду па-ранейшаму складалі гэбраі. Яны і сталі галоўнай ахвярай нямецкае акупацыі.
Спадарыня Галіна ў часы свайго дзяцінства ня мела палітычных прыхільнасьцяў і перакананьняў. Калі не лічыць яе арганічнае прыналежнасьці да беларускага сьвету, у якім яна нарадзілася і жыла. Таму яе погляд на тыя часы – бесстароньні, бяз патасу і без патрэбы нешта хаваць, а нешта падфарбоўваць. Было тое, што было. А высновы няхай слухачы робяць самі. Для сёньняшняй перадачы з Галінай Войцік пагутарыў Зьміцер Бартосік.
(Бартосік: ) “Мы з Вамі паспрабуем узгадаць часы нямецкай акупацыі. Яны прыйшлі ў Вільню ў сорак першым годзе. Які тады панаваў настрой у грамадзтве? Як іх сусракалі? Са страхам? З радасьцю – у сувязі з тым, што яны прагналі бальшавікоў? Спадзевы-надзеі на іх ускладаліся? Усё ж прыйшлі ня варвары, а прадстаўнікі эўрапейскай нацыі...”
(Войцік: ) “Вельмі па-рознаму. Залежыць, хто сустракаў. Але гэты год савецкай улады, 40-41-шы, калі Літва ўвайшла ў Савецкі Саюз, усё ж такі быў дастаткова цяжкі. Таму што вывозілі вельмі шмат. І ясна, што была пэўная палёгка. Але, з другога боку, чуткі пра тое, як немцы паводзяць сябе ў акупаванай Польшчы, палохалі. Жыды, ясна, прынялі гэта зь вялікім страхам”.
ДАВЕДКА: Перад другой сусьветнай вайной насельніцтва Вільні больш чым на сорак адсоткаў складалася з гэбраяў. З прыходам фашыстаў у Віленскім гета ўтрымлівалася каля 60 тысяч чалавек. Для масавага забойства была абраная лясістая мясцовасьць Панары. Усяго ў Панарах было расстраляна 80 тысяч гэбраяў.
(Бартосік: ) “А яны не спрабавалі ўцячы?”
(Войцік: ) “Шмат хто ўцякаў, але на гэта трэба былі грошы. Напрыклад, з Коўна, там былі багацейшыя жыды, дык яны большай часткай выяжджалі. Уцякалі. Але віленская асноўная маса – гэта была бедната. Яны жылі паміж Нямецкай і Завальнай вуліцамі. Гэта было страшна. Туды зайсьці ня можна было. Таму што там не было каналізацыі, усё вылівалася на вуліцу. Гэта было страшна... Дык гэтая ўся бедната і засталася”.
(Бартосік: ) “Горад напоўніўся немцамі. Яны выклікалі жах... Іх абыходзілі...”
(Войцік: ) “Не. Не скажу. Ну што кідалася ў вочы, дык гэта, разумееце, на некаторых кінатэатрах, на некаторых кавярнях было напісана “Толькі для немцаў”. Гэта так. Страшнае было ўсё ж такі – павешаныя. На Катэдральным пляцы стаялі шыбеніцы. Ну і жыдоў загналі адразу ў гета. А пасьля ўжо гналі іх на расстрэл. У Панары. Я гэта добра помню. Я хадзіла ў гімназію зь Ніжніх Панар, дзе мы жылі. Я ішла пехатой, таму што транспарту ніякага не было. І вось па дарозе я часта спатыкала... Ідуць гэтыя. Ідуць з клункамі. І недзе сьпераду нейкі такі немец і ззаду, з гэтых фольксдойчаў. Ужо стары такі. Але ніхто не спрабаваў ні ўцячы, нічога...”
(Бартосік: ) “Чаму?” (Войцік: ) “Я ня ведаю. Адзінкі, ясна, уцякалі там, але масавага такога не было. Была нейкая надзея ў іх, што вядуць у нейкае трэцяе гета. Нешта вось такое. Хаця вельмі добра ўсе ведалі, што іх вядуць на сьмерць”.
(Бартосік: ) “Што ўяўляла сабою гета? Яно было абгароджанае? Ці маглі жыды выходзіць?”
(Войцік: ) “Не. Выходзіць не маглі. Гэта была частка гораду паміж Завальнай і Нямецкай вуліцамі. Прычым там дамы такія, каторыя маюць шмат панадворкаў. Дык вось ад Нямецкай вуліцы першы панадворак, а далей было проста замуравана. Там, дзе брама раней была, было замуравана. Каб ня можна было прайсьці. І выхад быў на Завальную”.
(Бартосік: ) “Ці абмяркоўвалася ў размовах тэма гета, ці стараліся не кранаць яе, каб не псаваць настрой і ня думаць пра страшнае?”
(Войцік: ) “У нашым гімназіяльным асродку пра гэта не гаварылася. Адна мая сяброўка з клясы, яна жыла якраз на Нямецкай вуліцы, у яе за сьценкай было гэтае гета. Вось яна якраз казала, што ўжо толькі сьвядомасьць таго, што людзі там за сьцяной – гэта ня вельмі прыемна было”.
(Бартосік: ) “У горадзе панаваў антысэмітызм ці жыдам у гета спачувалі?”
(Войцік: ) “У гэты час такога антысэмітызму не было. У апошнія часы Польшчы быў ясна выражаны такі, і на дзяржаўным узроўні антысэмітызм. А цяпер – такія чалавечныя нейкія адносіны. Што людзі мучаюцца, што іх чакае. І людзі дапамагалі. І часта і сьвятары, ксяндзы прыходзілі. Хто мог, забіралі дзяцей. Па-рознаму”.
* * *
(Бартосік: ) “Якая была ў горадзе атмасфэра? Усё ж такі фронт быў далёка. Ці была камэнданцкая гадзіна?”
(Войцік: ) “Ясна, што была камэнданцкая гадзіна. І таму, напрыклад, у гімназіі, калі рабілі розныя імпрэзы, канцэрты, то іх трэба было рабіць удзень. Пасьля хадзіць нельга было”.
(Бартосік: ) “Як сябе паводзілі прадстаўнікі розных нацыяў? Як сябе паводзілі літоўцы?”
(Войцік: ) “Па-рознаму. Літовец літоўцу розьня. Былі такія псэўдапатрыёты, якія нават калі падыходзілі ўжо немцы, а ўцякалі сем’і савецкіх афіцэраў, дык нават па іх стралялі. Каля дому Алёны Сакаловай-Лекант забілі жанчыну. Дык яна дваіх дзяцей узяла і выхоўвала іх. Ніхто не данёс. Выхавала. Пасьля вайны знайшоўся бацька гэтых дзяцей і ён дапамог ёй раней выйсьці зь лягеру”.
(Бартосік: ) “Ці цяжка было жыць? Тут хадзілі акупацыйныя маркі?”
(Войцік: ) “Так. І картачкі былі. На хлеб. Трэба было стаяць у калейцы па гэты хлеб”.
(Бартосік: ) “Час быў галодны?” (Войцік: ) “Бачыце, як для каго. Вёска жыла нармальна. Але ў горадзе было цяжка. Часам можна было хлеб на рынку ў салдатаў купіць. Нямецкіх. Але голаду такога не было, не скажу”.
(Бартосік: ) “Падчас нямецкай акупацыі дакумэнтацыя была на літоўскай мове?”
(Войцік: ) “Так. Усю паліцыю, мусіць, сьцягнулі ў Вільню. А паліцыя была такая пад два мэтры, мундзіры такія апэрэтачныя. Сінія з золатам, і тут з чырвоным такім. Шапкі такія, яшчэ з конскім хвастом”.
(Бартосік: ) “А пасьля гэтай літоўскай формы як успрымалася форма нямецкая?”
(Войцік: ) “Нямецкая форма, яна ня мела віду абсалютна ніякага. Гэта такі колер нейкі шэра-зялёны. Ну і сам матэрыял таксама. Афіцэры выглядалі. Яны мелі выпраўку. Але з палякамі не параўнаць...”
(Бартосік: ) “А тады існавала такое паняцьце, як – модна апранацца? Ці пра гэта ў прынцыпе ня думалася? Але ж жыцьцё працягвалася...”
(Войцік: ) “Існавала. Было вельмі трудна з адзежай, асабліва з абуткам. І тады ў нас насілі і жанчыны і мужчыны абутак на драўлянай падэшве. Таксама мода розная была – альбо цэлая гэтая падэшва, яна не згібаецца, альбо нават з завескамі, што згібаецца. Летам хадзіць дык добра ці ўвосені, а зімой сьнег прыліпае да гэтага дрэва. Дык вось вельмі часта стаіць жанчына на адной назе, а другой абівае гэты сьнег. І я таксама насіла гэтыя, кшталту як сабо галяндзкія ці як літоўскія клумпі. Цяжка было даставаць што-кольвек...”
(Бартосік: ) “А тут па радыё што круцілі?”
(Войцік: ) “Была розная музыка. Помніце такую песьню – “Лілі Марлен”?” (Сьпявае.)
(Бартосік: ) “Ці даходзілі нейкія весткі з усходняга фронту?”
(Войцік: ) “Чулі, ясна, што чулі. Усё ж такі слухалі радыё. І Маскву можна было паслухаць”.
(Бартосік: ) “Слухаць Маскву па радыё – гэта было небясьпечна?”
(Войцік: ) “Небясьпечна. Але ведаеце, часта хочацца рабіць якраз наперакор. Таксама, я помню, у гімназіі раз. Ні з таго ні зь сяго пачалі савецкія песьні сьпяваць. “Тры танкіста”, “Кацюшу”. Нехта з настаўнікаў прыйшоў, кажа: “Цішэй”.
* * *
(Войцік: ) “Што датычыць беларусаў, дык інтэлігенцыю падчысьцілі ўжо ў 39-м. Адразу, як прыйшлі 17-га верасьня, пачаліся арышты. Гэта Антон Луцкевіч, Антон Трэпка, Самойла, Вячаслаў Багдановіч і многія другія. Зьніклі ўсе фактычна беларускія ўстановы, што палякі не пасьпелі ліквідаваць. Як ставіліся немцы да палякаў? Ясна, вельмі дрэнна. Адразу зачынілі ўсе школы польскія. А беларусам дазволілі гімназію”.
(Бартосік: ) “Я ведаю, быў Беларускі камітэт...”
(Войцік: ) “Так-так. Я хацела зараз сказаць. Беларускі нацыянальны камітэт. Спачатку яго старшынём быў Вацлаў Іваноўскі. А пасьля Баляслаў Грабінскі. Доктар, стаматоляг. Ён быў доктарам у нас у гімназіі. Я чытала розныя судовыя справы. Там усюды ёсьць пытаньне пра гэты камітэт. Што яго арганізавалі немцы, што гэта было для супрацоўніцтва зь немцамі. Але з усіх, каторых пыталіся пра гэта, праўду сказаў адзін ксёндз Адам Станкевіч. Ён сказаў, што камітэт быў арганізаваны для таго, каб дапамагаць беларусам, якія патрапілі ў нямецкі вастрог. Часта па даносах палякаў альбо літоўцаў. Гэта было. Тое самае пісала Зоя Коўш. Юрысконсультам яна была. І пісала, што асноўная яе задача была хадзіць у вастрогі, да нямецкіх уладаў. І там выцягваць тых, што папаліся”.
* * *
(Войцік: ) “Мы настолькі далёка жылі. Ісьці трэба было пехатой гадзіну туды, гадзіну назад, дык яшчэ добрым крокам. Там шэсьць кілямэтраў”.
(Бартосік: ) “А ня страшна было хадзіць?”
(Войцік: ) “Не, ня страшна. Цяпер страшней. Мне каля дому вырвалі з рук торбачку. Прычым ня позна было”.
(Бартосік: ) “А пры немцах быў парадак і не было такога?”
(Войцік: ) “Не было тады”.
(Бартосік: ) “А ці шмат было ў горадзе прапаганды? Ці віселі сьцягі Рэйха? Ці віселі партрэты фюрэра?”
(Войцік: ) “Не. У нас у гімназіі, напрыклад, наогул не было партрэта фюрэра. Была Пагоня там дзе вісела. І наогул вельмі мала было прапаганды. Ну, калі на сьвяты бывала вывешвалі, ясна, гэтыя сьцягі са свастыкай. Але так асабліва не адчувалася гэтая прапаганда ўся”.
(Бартосік: ) “Я буду мець рацыю, калі скажу, што беларуская грамада Вільні пасьля літоўцаў пацярпела ад немцаў найменш?”
(Войцік: ) “Правільна, так”.
(Бартосік: ) “Па атмасфэры напружанасьці, па атмасфэры страху віленскім беларусам калі было няўтульней – з 41 па 44 год ці пазьней?”
(Войцік: ) “Ведаеце, пазьней ужо нічога не было. Беларусы сядзелі, як мыш пад мятлой. Пасьля 44-га частку арыштавалі і ўжо ніякіх арганізацыяў не было, ні школ, наогул нічога. Да 98-га году”.
* * *
(Бартосік: ) “У папярэдніх перадачах мы задаваліся пытаньнем: як высокаадукаваная і культурная нямецкая нацыя дайшла да масавых забойстваў іншых народаў у часы другой сусьветнай вайны?”
(Войцік: ) “Паглядзіце. Гэты гімн нямецкі. “Дойчлянд, Дойчлянд, убэр алес”. Гэта 18-е стагодзьдзе. Мусіць, няма іншага такога гімну, які... вышэй над усімі! Ну, яго цяпер так не пяюць, ясная справа. Гітлера наогул не ўспрымалі ўсур’ёз. Напачатку. Ім здавалася, што гэта камічная фігура. Але нешта ў ім такое было. Паглядзець нават фільмы розныя, дакумэнтальныя, дзе яго слухаюць. Ён выступае, гаворыць жудасную бязглузьдзіцу, у яго вельмі дрэнная мова. Але як яго слухаюць! Проста ён гіпнатызаваў неяк. І пасьля пісала нейкая жанчына ва ўспамінах, што я, калі вярнулася, старалася ўспомніць, што ж ён такое гаварыў. І нічога ня ўспомніла. Ніякіх думак, нічога. Але там таксама, як усе, стаяла, вочы ўлепленыя ў яго... Трудна зразумець таксама тое, што ў самой Нямеччыне не было фактычна барацьбы з нацызмам. Пасьля ўжо ў ГДР яны напрыдумвалі гэтую барацьбу з нацызмам. Там шмат перабольшана...”
(Бартосік: ) “А Вы верыце ў нямецкае раскаяньне?”
(Войцік: ) “Ня вельмі. Наогул, гэтая зьява – фашызм, нацызм – вельмі яна, на жаль, трывалая”.
(Дубавец: ) Віленская мэмуарыстка Галіна Войцік у гутарцы са Зьмітром Бартосікам згадвае часы свайго дзяцінства – у кожным выпадку самыя сьветлыя на ўсё жыцьцё, дзе б ні даводзілася чалавеку гэтыя часы правесьці. Каштоўнасьць гэтых успамінаў у іх бесстароннасьці, бо чалавек распавядае пра сваё ўласнае жыцьцё, ня маючы на мэце кагосьці выхоўваць альбо насаджаць нейкія палітычна матываваныя перакананьні.
Тое, што гаворыць спадарыня Галіна, моцна кантрастуе з афіцыйнай прапагандай вялікай перамогі. І зразумела чаму. Пасьля вайны зьнік некуды ў невараць той сьвет, у якім яна нарадзілася, – сьвет віленскага нашаніўства і вулічнай беларускай мовы, сьвет з ідэаламі Скарыны, Каліноўскага і Купалы, сьвет беларускай нацыі. Наўзамен яму прыйшоў сьвет расейскай мовы, расейскіх ідэалаў і расейскае нацыі. Неаспрэчнае значэньне перамогі над фашызмам, але неаспрэчны таксама і кошт тае перамогі, рахунак, які мы аплочваем дагэтуль: наша беларуская самасьвядомасьць і свабода.
