У 1870 годзе ў Санкт-Пецярбурзе, у Імпэратарскай Акадэміі навук, быў выдадзены тлумачальна-перакладны, укладзены Іванам Насовічам слоўнік беларускай мовы – у яго ўвайшло звыш 30 тысяч словаў. Першым у беларускай лексыкаграфіі ХХ стагодзьдзя расейскі-беларускім перакладным слоўнікам можна лічыць “Маскоўска-беларускі слоўнік” братоў Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх – ён выйшаў у Вільні ў 1918 годзе. Немалую цікавасьць і сёньня выклікае “Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік” Вацлава Ластоўскага, выдадзены ў Коўне праз 6 гадоў. У 1926 годзе расеец Мікалай Байкоў і беларус Сьцяпан Некрашэвіч на заданьне Інбелкульту за рэкордна кароткі тэрмін – 4 месяцы – падрыхтавалі “Беларуска-расійскі слоўнік” (на 20 тысяч словаў). А ў 1928 годзе Некрашэвіч і Байкоў выпусьцілі грунтоўны – на 745 старонак – “Расійска-беларускі слоўнік” (ён выйшаў накладам 7 тысяч паасобнікаў). Расказвае лінгвіст Зьміцер Саўка:
(Саўка: ) “Некрашэвіч і Байкоў стваралі свой слоўнік не на голым месцы, яны карысталіся аграмаднай картатэкай, якая на той час была складзеная ня толькі сіламі Інбелкульту, але й соцень энтузіястаў з усёй Беларусі. Яны складалі слоўнік сапраўды жывой беларускай мовы. Пазьней, на жаль, гэтая картатэка была страчаная падчас другой усясьветнай вайны. Гісторыя картатэкі вартая расьсьледаваньня. Бачылі гэтую картатэку ў габрэйскім гета. У 1944-м годзе сотні тысяч аркушаў ляжалі вываленыя каля Акадэміі навук...”
У слоўнікаў Байкова і Некрашэвіча драматычны лёс. З пачатку 1930-х, калі пачаліся рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі і ахвярамі сярод іншых аказаліся й лексыкографы Некрашэвіч і Байкоў, тыя слоўнікі былі выведзеныя з ужытку і доўгія гады ляжалі ў бібліятэчных спэцфондах. Лёс Сьцяпана Некрашэвіча наагул склаўся трагічна: у 1930-м яго арыштавалі, выслалі ў Удмуртыю, а ў 1937 годзе расстралялі... Пра якасьць і паўнату слоўнікаў Некрашэвіча і Байкова сьведчыць той факт, што й цяпер іх ксэракопіямі карыстаюцца рэдактары, лінгвісты, перакладчыкі. У 1937 годзе выходзіў яшчэ “Руска-беларускі слоўнік” пад рэдакцыяй Александровіча, але, на думку спэцыялістаў, ён быў значна слабейшы за ранейшыя. Меркаваньне прафэсара Генадзя Цыхуна:
(Цыхун: ) “Слоўнік Некрашэвіча і Байкова 1928 году даваў даволі шмат сынонімаў для перакладу рускіх словаў. А вось у слоўніку Александровіча 30-х гадоў, калі ўжо сталі з нацдэмаўшчынай змагацца, усё пайшло вельмі проста: адно рускае слова – адно беларускае. Імкнуліся да таго, каб была адназначная адпаведнасьць. Мовы ня могуць накладацца адна на другую. Яны абавязкова (кожная па-свойму) інтэрпрэтуюць сьвет. Але тыя ранейшыя стэрэатыпы вельмі моцна ўплываюць на стварэньне нашых беларуска-рускіх і руска-беларускіх слоўнікаў”.
Але вернемся да гісторыі. У 1953 годзе зьявіўся першы акадэмічны аднатомны “Русско-белорусский словарь”. Яго склаў невялікі творчы калектыў Інстытуту мовазнаўства Акадэміі навук. Даведнік рэдагавалі акадэмікі Якуб Колас, Кандрат Крапіва і член-карэспандэнт Пятро Глебка. Амаль праз 30 гадоў – у 1982-м – выйшла другое выданьне таго слоўніка, выпраўленае і дапоўненае, у двух тамах, на 86 тысяч словаў. У 1991-м – трэцяе, на 110 тысяч словаў. Яшчэ праз два гады слоўнік пабачыў сьвет ужо ў трох тамах. Усяго ж з 1993 году выйшла 8 перавыданьняў – апошняе ў 2002 годзе. Асноўную працу пры перавыданьнях рабіў супрацоўнік Інстытуту мовазнаўства Мікола Крыўко. Але адмыслоўцы лічаць, што неабходны новы слоўнік. Меркаваньне паліглёта Лявона Баршчэўскага:
(Баршчэўскі: ) “Безумоўна, справа стварэньня грунтоўнага расейска-беларускага слоўніка – гэта вельмі патрэбная справа, таму што слоўнік Крыўка створаны на базе старога слоўніка Крапівы і мае поруч з станоўчымі і даволі шмат адмоўных вынікаў. Грунтоўнага слоўніка для філёляга няма. Акрамя таго, давайце сыходзіць з рэаліяў – патрэбны слоўнік, каб там была і наркамаўка, і тарашкевіца – варыянты, бо прэса выходзіць. І каб там была і лацінка, урэшце”.
Складаньне слоўніка – праца вельмі карпатлівая і складаная. Гаворыць загадчыца аддзелу расейска-беларускіх моўных сувязяў Інстытуту мовазнаўства Валянціна Лемцюгова:
(Лемцюгова: ) “Сапраўды, са слоўнікамі ў нас ня вельмі нармальная сытуацыя. Разгорнеш тлумачальны – там адно, тут – другое, арыентавацца людзям вельмі цяжка. Слоўнік – гэта вельмі карпатлівая работа, ніхто ня хоча над ёй сядзець з маладых. Ведаць трэба шмат, каб рабіць слоўнік. Там жа сыходзяцца, як у фокусе, усе дысцыпліны: граматыка, марфалёгія, сынтакс. Плюс чыста лексыграфічныя асаблівасьці: форма падачы, як рэмарку даць, як памету даць, якую памету, – гэта вельмі складаная праца”.
Сёньня ў Беларусі патрэбны слоўнік, у якім будзе ўсё: нарматыўная лексыка, тэрміналёгія, устойлівыя выразы, уласныя імёны, – лічыць прафэсар Генадзь Цыхун:
(Цыхун: ) “У гэтай галіне вельмі многа стэрэатыпаў, якія цяжка пераадолець. Напрыклад, так званая нарматыўнасьць. Калі слоўнік для перакладчыка, то ў мове мастацкай літаратуры ня толькі нарматыўная лексыка. Калі пэрсанаж гаворыць, там і дыялектызмы, і вульгарызмы, і трэба, каб перакладчык меў мажлівасьць перадаць гэта адпаведна, сродкамі сваёй мовы. Я думаю, тэндэнцыя на строгую нарматыўнасьць паступова пераадолена, і будуць стварацца розныя слоўнікі. Поруч з нарматыўнымі павінны быць і слоўнікі, што даюць больш шырокі спэктар лексыкі, якую можна выкарыстаць пры перакладзе”.
Валянціна Лемцюгова вельмі занепакоеная станам тапаніміі – займаецца цяпер укладаньнем слоўнікаў назваў населеных пунктаў Беларусі. Спадарыня Лемцюгова называе гэтыя слоўнікі даведнікамі новага пакаленьня: назвы населеных пунктаў падаюцца і беларускай лацінкаю, і па-расейску. Лексыкограф узрушаная:
(Лемцюгова: ) “Ніяк нельга прабіцца, напісаць назву правільна, пазбавіцца гэтай каляніяльнай спадчыны ў напісаньні. Наогул, зьнішчылі вобраз нацыянальны ў тапаніміцы, немагчыма, трэба столькі даказваць… Вожыкі – ёсьць такая вёска, пішуць “Ожыки”. Вольніца – і тую “Ольница” пішуць. У Гарадзенскай вобласьці ёсьць вёска Волахі, дык і там будзем адстаўляць В? Тады сапраўдныя мы будзем... “олухи”.
Лінгвіст Вінцук Вячорка лічыць стварэньне сучасных расейска-беларускага і беларуска-расейскага слоўнікаў (з улікам рэальных зьменаў, аднаўленьня, ўзбагачэньня лексыкі) найпершай задачай усяго мовазнаўчага цэху, дзяржаўных, акадэмічных, унівэрсытэцкіх выдавецтваў.
(Вячорка: ) “Я ў Кіеве зайшоў у акадэмічную кнігарню. І каторы раз пазайздросьціў сябрам і суседзям: у іх літаральна штодва гады перавыдаюцца ўкраінска-іншамоўныя ды іншамоўна-ўкраінскія слоўнікі, у тым ліку і ангельскія, і расейскія.
(Карэспандэнтка: ) “На Вашую думку, сапраўды няма грошай, няма фінансаваньня ці гэта дзяржаўная палітыка? Чаму ў нас такая сытуацыя са слоўнікамі?”
(Вячорка: ) “Калі дзяржава знаходзіць сотні тысяч на розныя хакейныя сьвяты з сумнеўным спартовым зьместам, калі знаходзяцца сродкі на дзяржаўныя прэміі выканаўцам палітычных замоваў, а не знаходзіцца сродкаў на жыцьцёва неабходныя для існаваньня беларускай мовы выданьні, то адказ ясны”.
Тое-сёе робіцца. Часьцяком на энтузіязьме. На думку лінгвістаў, неблагі расейска-беларускі слоўнік, але невялікі – на 20 тысяч словаў – падрыхтаваны на катэдры БДУ пад кіраўніцтвам прафэсара Сямешкі. Працуе над слоўнікам і Валянціна Лемцюгова:
(Лемцюгова: ) “Я думаю, што слоўнічак падрыхтую яшчэ пры жыцьці. Я заплянавала яго такім, каб ён быў дапаможнікам пры вывучэньні мовы… Слова перакладаецца ў гнязьдзе так, а ў спалучэньні зь іншымі словамі перакладаецца інакш... Пакуль што ён у кампутарным варыянце”.
Але ў найбліжэйшых плянах Інстытуту мовазнаўства праца над грунтоўным, паўнейшым расейска-беларускім слоўнікам, на жаль, ня значыцца. Хаця менавіта тут назапашана фундамэнтальная картатэка сучаснай беларускай літаратурнай і дыялектнай лексыкі, ёсьць сапраўдныя адмыслоўцы, гатовыя выканаць гэтую няпростую, але вельмі патрэбную працу.
(Саўка: ) “Некрашэвіч і Байкоў стваралі свой слоўнік не на голым месцы, яны карысталіся аграмаднай картатэкай, якая на той час была складзеная ня толькі сіламі Інбелкульту, але й соцень энтузіястаў з усёй Беларусі. Яны складалі слоўнік сапраўды жывой беларускай мовы. Пазьней, на жаль, гэтая картатэка была страчаная падчас другой усясьветнай вайны. Гісторыя картатэкі вартая расьсьледаваньня. Бачылі гэтую картатэку ў габрэйскім гета. У 1944-м годзе сотні тысяч аркушаў ляжалі вываленыя каля Акадэміі навук...”
У слоўнікаў Байкова і Некрашэвіча драматычны лёс. З пачатку 1930-х, калі пачаліся рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі і ахвярамі сярод іншых аказаліся й лексыкографы Некрашэвіч і Байкоў, тыя слоўнікі былі выведзеныя з ужытку і доўгія гады ляжалі ў бібліятэчных спэцфондах. Лёс Сьцяпана Некрашэвіча наагул склаўся трагічна: у 1930-м яго арыштавалі, выслалі ў Удмуртыю, а ў 1937 годзе расстралялі... Пра якасьць і паўнату слоўнікаў Некрашэвіча і Байкова сьведчыць той факт, што й цяпер іх ксэракопіямі карыстаюцца рэдактары, лінгвісты, перакладчыкі. У 1937 годзе выходзіў яшчэ “Руска-беларускі слоўнік” пад рэдакцыяй Александровіча, але, на думку спэцыялістаў, ён быў значна слабейшы за ранейшыя. Меркаваньне прафэсара Генадзя Цыхуна:
(Цыхун: ) “Слоўнік Некрашэвіча і Байкова 1928 году даваў даволі шмат сынонімаў для перакладу рускіх словаў. А вось у слоўніку Александровіча 30-х гадоў, калі ўжо сталі з нацдэмаўшчынай змагацца, усё пайшло вельмі проста: адно рускае слова – адно беларускае. Імкнуліся да таго, каб была адназначная адпаведнасьць. Мовы ня могуць накладацца адна на другую. Яны абавязкова (кожная па-свойму) інтэрпрэтуюць сьвет. Але тыя ранейшыя стэрэатыпы вельмі моцна ўплываюць на стварэньне нашых беларуска-рускіх і руска-беларускіх слоўнікаў”.
Але вернемся да гісторыі. У 1953 годзе зьявіўся першы акадэмічны аднатомны “Русско-белорусский словарь”. Яго склаў невялікі творчы калектыў Інстытуту мовазнаўства Акадэміі навук. Даведнік рэдагавалі акадэмікі Якуб Колас, Кандрат Крапіва і член-карэспандэнт Пятро Глебка. Амаль праз 30 гадоў – у 1982-м – выйшла другое выданьне таго слоўніка, выпраўленае і дапоўненае, у двух тамах, на 86 тысяч словаў. У 1991-м – трэцяе, на 110 тысяч словаў. Яшчэ праз два гады слоўнік пабачыў сьвет ужо ў трох тамах. Усяго ж з 1993 году выйшла 8 перавыданьняў – апошняе ў 2002 годзе. Асноўную працу пры перавыданьнях рабіў супрацоўнік Інстытуту мовазнаўства Мікола Крыўко. Але адмыслоўцы лічаць, што неабходны новы слоўнік. Меркаваньне паліглёта Лявона Баршчэўскага:
(Баршчэўскі: ) “Безумоўна, справа стварэньня грунтоўнага расейска-беларускага слоўніка – гэта вельмі патрэбная справа, таму што слоўнік Крыўка створаны на базе старога слоўніка Крапівы і мае поруч з станоўчымі і даволі шмат адмоўных вынікаў. Грунтоўнага слоўніка для філёляга няма. Акрамя таго, давайце сыходзіць з рэаліяў – патрэбны слоўнік, каб там была і наркамаўка, і тарашкевіца – варыянты, бо прэса выходзіць. І каб там была і лацінка, урэшце”.
Складаньне слоўніка – праца вельмі карпатлівая і складаная. Гаворыць загадчыца аддзелу расейска-беларускіх моўных сувязяў Інстытуту мовазнаўства Валянціна Лемцюгова:
(Лемцюгова: ) “Сапраўды, са слоўнікамі ў нас ня вельмі нармальная сытуацыя. Разгорнеш тлумачальны – там адно, тут – другое, арыентавацца людзям вельмі цяжка. Слоўнік – гэта вельмі карпатлівая работа, ніхто ня хоча над ёй сядзець з маладых. Ведаць трэба шмат, каб рабіць слоўнік. Там жа сыходзяцца, як у фокусе, усе дысцыпліны: граматыка, марфалёгія, сынтакс. Плюс чыста лексыграфічныя асаблівасьці: форма падачы, як рэмарку даць, як памету даць, якую памету, – гэта вельмі складаная праца”.
Сёньня ў Беларусі патрэбны слоўнік, у якім будзе ўсё: нарматыўная лексыка, тэрміналёгія, устойлівыя выразы, уласныя імёны, – лічыць прафэсар Генадзь Цыхун:
(Цыхун: ) “У гэтай галіне вельмі многа стэрэатыпаў, якія цяжка пераадолець. Напрыклад, так званая нарматыўнасьць. Калі слоўнік для перакладчыка, то ў мове мастацкай літаратуры ня толькі нарматыўная лексыка. Калі пэрсанаж гаворыць, там і дыялектызмы, і вульгарызмы, і трэба, каб перакладчык меў мажлівасьць перадаць гэта адпаведна, сродкамі сваёй мовы. Я думаю, тэндэнцыя на строгую нарматыўнасьць паступова пераадолена, і будуць стварацца розныя слоўнікі. Поруч з нарматыўнымі павінны быць і слоўнікі, што даюць больш шырокі спэктар лексыкі, якую можна выкарыстаць пры перакладзе”.
Валянціна Лемцюгова вельмі занепакоеная станам тапаніміі – займаецца цяпер укладаньнем слоўнікаў назваў населеных пунктаў Беларусі. Спадарыня Лемцюгова называе гэтыя слоўнікі даведнікамі новага пакаленьня: назвы населеных пунктаў падаюцца і беларускай лацінкаю, і па-расейску. Лексыкограф узрушаная:
(Лемцюгова: ) “Ніяк нельга прабіцца, напісаць назву правільна, пазбавіцца гэтай каляніяльнай спадчыны ў напісаньні. Наогул, зьнішчылі вобраз нацыянальны ў тапаніміцы, немагчыма, трэба столькі даказваць… Вожыкі – ёсьць такая вёска, пішуць “Ожыки”. Вольніца – і тую “Ольница” пішуць. У Гарадзенскай вобласьці ёсьць вёска Волахі, дык і там будзем адстаўляць В? Тады сапраўдныя мы будзем... “олухи”.
Лінгвіст Вінцук Вячорка лічыць стварэньне сучасных расейска-беларускага і беларуска-расейскага слоўнікаў (з улікам рэальных зьменаў, аднаўленьня, ўзбагачэньня лексыкі) найпершай задачай усяго мовазнаўчага цэху, дзяржаўных, акадэмічных, унівэрсытэцкіх выдавецтваў.
(Вячорка: ) “Я ў Кіеве зайшоў у акадэмічную кнігарню. І каторы раз пазайздросьціў сябрам і суседзям: у іх літаральна штодва гады перавыдаюцца ўкраінска-іншамоўныя ды іншамоўна-ўкраінскія слоўнікі, у тым ліку і ангельскія, і расейскія.
(Карэспандэнтка: ) “На Вашую думку, сапраўды няма грошай, няма фінансаваньня ці гэта дзяржаўная палітыка? Чаму ў нас такая сытуацыя са слоўнікамі?”
(Вячорка: ) “Калі дзяржава знаходзіць сотні тысяч на розныя хакейныя сьвяты з сумнеўным спартовым зьместам, калі знаходзяцца сродкі на дзяржаўныя прэміі выканаўцам палітычных замоваў, а не знаходзіцца сродкаў на жыцьцёва неабходныя для існаваньня беларускай мовы выданьні, то адказ ясны”.
Тое-сёе робіцца. Часьцяком на энтузіязьме. На думку лінгвістаў, неблагі расейска-беларускі слоўнік, але невялікі – на 20 тысяч словаў – падрыхтаваны на катэдры БДУ пад кіраўніцтвам прафэсара Сямешкі. Працуе над слоўнікам і Валянціна Лемцюгова:
(Лемцюгова: ) “Я думаю, што слоўнічак падрыхтую яшчэ пры жыцьці. Я заплянавала яго такім, каб ён быў дапаможнікам пры вывучэньні мовы… Слова перакладаецца ў гнязьдзе так, а ў спалучэньні зь іншымі словамі перакладаецца інакш... Пакуль што ён у кампутарным варыянце”.
Але ў найбліжэйшых плянах Інстытуту мовазнаўства праца над грунтоўным, паўнейшым расейска-беларускім слоўнікам, на жаль, ня значыцца. Хаця менавіта тут назапашана фундамэнтальная картатэка сучаснай беларускай літаратурнай і дыялектнай лексыкі, ёсьць сапраўдныя адмыслоўцы, гатовыя выканаць гэтую няпростую, але вельмі патрэбную працу.
