У кожнай краіне існуюць свае адметныя традыцыі й парадкі што да чаявых. Напрыклад, у нашых суседзяў літоўцаў, каб выглядаць прыстойна, дастаткова пакінуць афіцыянту 1 літ. А ў Маскве Вас могуць адарыць пагардлівым позіркам нават за пяць “зялёных”. У Польшчы чаявых не прынята даваць таксістам, а ў Латвіі працэнт за абслугоўваньне ўжо ўключаны ў рахунак. У Японіі чаявых у Вас проста ня возьмуць, як бы настойліва Вы іх не прапаноўвалі, тады як у Штатах пакінуць афіцыянта без гасьцінца – усё роўна, што абразіць яго.
А што ж у Беларусі? За апошнія дзесяць гадоў узровень жыцьця вырас. Зьявіліся багатыя людзі. Ужо нікога ня дзівіць колькасьць таксі на вуліцах. Ледзь ня кожны тыдзень у сталіцы адчыняецца новы рэстаран ці салён прыгажосьці. Абнаўляюцца старыя гатэлі. Словам, асартымэнт таго, за што плаціць, вельмі пашырыўся. А ці завялася свая традыцыя плаціць звыш рахунку?
Ці плаціце Вы чаявыя? З такім пытаньнем я зьвярнуўся да людзей на менскай вуліцы Карла Маркса, на маю думку, найбольш рэспэктабэльнай у сталіцы. І вось якая атрымалася карціна:
(Людзі: ) “Па-першае, гэта залежыць ад майго матэрыяльнага становішча ў канкрэтную хвіліну. Перш за ўсё. Ёсьць эталёны нейкага этыкету, калі гэта патрэбна. Я сам разумею, што гэта, мусіць, патрэбна. Альбо перад дзяўчынай, альбо па няпісаных нейкіх законах, трэба некаму даць гасьцінца. Апошні раз я даў гасьцінца дзьве з паловай тысячы ў кафэ “Амазонка”.
“Калі не патрабуецца, то не. Калі б я сядзеў зь дзяўчынай у якім кафэ, то чаму б і не. Становішча абавязвае. За апошні год такога, прабачце, не было”.
“Дзесяць – пятнаццаць працэнтаў, як правіла”.
“Плачу, але невялікія. Так прынята было даўно, і ня мною заведзена. Хаця плацім”.
“Калі даволі грошай, я плачу. А калі не хапае – не плачу. Залежыць ад сытуацыі”.
“Чаявых плаціць ня трэба. Трэба жыць сумленна. Тады будзе парадак у краіне. А гэта ўсё вялізны грэх”.
“Безумоўна. Абавязкова. Наколькі я чула, у Эўропе ад васьмі да дванаццаці працэнтаў, я так і арыентуюся”.
“Ніколі. Няма грошай”.
“Малады чалавек павінен даваць чаявыя, я так думаю”.
“Ніколі ў жыцьці. Бо мне ніхто ня плаціць, і я не плачу. І я лічу для сябе ганьбаю плаціць некаму чаявыя. Мы плацім тое, што паложана”.
Такім чынам, традыцыі на сёньняшні дзень няма. Плаціць ці не плаціць – кожны беларус вырашае для сябе згодна са сваімі фінансамі і жаданьнямі. Давайце паслухаем тых, хто на сваёй скуры і кашальку адчувае, так бы мовіць, беларускую шчодрасьць.
Многія, і я ў тым ліку, лічаць, што самая, скажам так, “чаявая” дзялка – у таксістаў. Прынамсі, у памяці дарослага чалавека яшчэ жывыя сюжэты позьняга “саўка”. Чэргі не машын, а людзей на стаянках таксовак, фразы кшталту “менш чым за чырык не паеду” альбо няўключаны лічыльнік.
Цяпер усё прасьцей. Кліент стаў найгалоўнейшаю фігурай. Гаворыць таксіст службы “081”:
(Таксіст: ) “У асноўным ніхто ня плаціць чаявых. Усе стараюцца атрымаць рэшту па лічыльніку. Ну, ёсьць моладзь, у якой, напэўна, багатыя бацькі. Тыя могуць падкінуць. І тыя, хто ў камэрцыйных структурах. З чалавека бывае максымум два рублі. А калі пяць, дык гэта ўжо за шчасьце”.
(Карэспандэнт: ) “Можна сказаць, што таксісты з чаявых не жывуць?”
(Таксіст: ) “Не, вядома”.
(Карэспандэнт: ) “А ці быў час, калі з чаявых можна было жыць?”
(Таксіст: ) “Ну, гэта 1980-я, 1990-я гады, калі можна было жыць з чаявых. Тады на таксі быў попыт. А цяпер многа таксі разьвялося. Можа, тыя й жывуць з чаявых, а мы – дзяржструктуры – не”.
Гэтую прыватную цырульню ня так лёгка заўважыць, бо месьціцца яна ў падвале, на вуліцы Румянцава каля нямецкай амбасады. Цэны тут вышэйшыя, чым у іншых салёнах, і публіка наведваецца ня бедная. Можна сказаць, свая публіка. Майстар і гаспадар салёну Павал ахвотна згадзіўся адказаць на ўсе мае пытаньні.
(Цырульнік: ) “З выгляду можна вызначыць, заплаціць чалавек ці не. Вядома, гэта відаць па тым, як ён апрануты, які абутак, тое, што вызначае дастатак чалавека чыста вонкава.
У салёнах сталыя кліенты ходзяць да аднаго майстра. І за гады складаецца традыцыя ў кліента, што ён атрымлівае паслугу і пакідае майстру чаявыя. Трынаццаць плюс дзьве. Трынаццаць плюс пяць. Трынаццаць плюс дзесяць. Усё вельмі індывідуальна.
У нас, як правіла, чаявыя абавязкова пакідаюць іншаземцы. У нас многа іншаземцаў у салёне абслугоўваецца, і гэта як правіла. Рэдка бывае, каб іншаземец абслужыўся і не пакінуў чаявых. Але іншаземцы пакідаюць меншыя чаявыя, чым беларусы. Дзьве, тры, ну, максымум пяць тысяч. Болей не пакідаюць. Нашыя беларускія мужчыны больш шчодрыя.
У мяне быў такі выпадак, ён хацеў заплаціць тыя грошы, якія ён плаціць у Амэрыцы. Ён дваццаць даляраў пакінуў “на чай” і заплаціў трынаццаць тысяч за стрыжку. Усё ж такі гэта ўсё роўна нашы. Хоць і ў Амэрыцы.
Ёсьць людзі старой загартоўкі, якія абслугоўваліся ў дарагіх салёнах. Чалавек тут побач жыве. Дык вось людзі настолькі прызвычаіліся плаціць чаявыя, што ён разьлічыўся за стрыжку, а “на чай” не было чаго пакінуць майстру. Дык ён сышоў, а праз дзень зайшоў і паклаў яшчэ дзьве тысячы. Мужчына гадоў 65-ці. Старая загартоўка”.
Я быў нямала зьдзіўлены свайго часу, калі даведаўся, што амэрыканскі гатэльны швайцар зарабляе ня менш за дырэктара самога гатэлю. А на Каляды тыя чаявыя вырастаюць ледзь не да ста даляраў. Афіцыянт найшыкоўнейшага гатэлю “Мінск” выглядае ня горш за сваіх заходніх калегаў. Прынамсі, такому мундзіру пазайздросьціў бы любы савецкі дзембель. Цікава, ці мае ён на што папіць чайку?
(Карэспандэнт: ) “Сёньняшні швайцар, ён атрымлівае нармальныя чаявыя?”
(Швайцар: ) “Ніякіх чаявых. Нуль”.
(Карэспандэнт: ) “А што, народ зьмяніўся, парадкі зьмяніліся? У вас жа іншаземцы ў асноўным спыняюцца...
(Швайцар: ) “У нас так. Ніякіх чаявых”.
У Англіі гэтыя грошы называюцца tips, у Расеі – чаевые. А ці была, ці ёсьць ўласнабеларуская назва? Па камэнтар я зьвярнуўся да мовазнаўцы Юрася Бушлякова.
(Бушлякоў: ) “У прасторы беларускае мовы паняцьце чаявыя, слова чаявыя нетрадыцыйнае. У адрозьненьне ад расейскай цывілізацыйнай прасторы ў нас не было традыцыі такога маштабнага піцьця чаю. І, як вынік, не магло паўстаць гэтае паняцьце – чаявыя – ад чаю. Па-беларуску тая грашовая сума, якая даецца афіцыянту ці швайцару, называецца гасьцінцам. Расейскае дать на чай – гэта па-беларуску даць гасьцінца. Назоўнік гасьцінец ставіцца ў форме роднага склону. Ёсьць паказальная сцэнка ў апавяданьні Максіма Гарэцкага “Скарб”. Гарэцкі хацеў чытачом сваім напомніць, што па-беларуску не чаявыя. Вось жа, герой гутарыць з вазьніцам. Пытаецца ў вазьніцы: “На чай даюць?” І вазьніца адказвае: “Даюць гасьцінца”.
Такім чынам, мы даем або не даем гасьцінца. І калі паслухаць афіцыянтку рэстарану “Папараць-кветка”, дык часьцей усё ж таго гасьцінца не даем. Афіцыянтка тлумачыць гэта беларускай беднасьцю і сквапнасьцю:
(Афіцыянтка: ) “Кліент сам ня хоча даваць. У нас людзі, якія разьлічваюцца, думаюць, што ў іх усё ўключана ў рахунак. Ёсьць, якія пакідаюць вельмі рэдка”.
(Карэспандэнт: ) “Колькі Вам пакідалі гасьцінца?”
(Афіцыянтка: ) “Самая вялікае? Ну, было трыццаць тысяч”.
(Карэспандэнт: ) “Хто пакідае чаявыя? Чалавека можна вызначыць, пакіне гасьцінца ці не?”
(Афіцыянтка: ) “Не заўсёды. Звычайна людзі, якіх не падазраеш, даюць гасьцінца. Такое часьцей бывае, чым які-небудзь начапураны пакідае свае грошы. Часьцей бывае, што непрыглядны чалавек”.
(Карэспандэнт: ) “А калі прыходзіць хлопец зь дзяўчынай? Гэта гарантыя таго?..”
(Афіцыянтка: ) “Не. Гэта не гарантыя. Хлопец стараецца разьлічыцца, каб дзяўчына ня бачыла. Калі дзяўчына танчыць, падыходзіць асобна ад дзяўчыны і разьлічваецца”.
(Карэспандэнт: ) “А ёсьць нейкія маленькія хітрасьці па-асабліваму абслужыць ці ўсьміхнуцца?”
(Афіцыянтка: ) “Ясна, што ёсьць. У кожнага афіцыянта свае”.
(Карэспандэнт: ) “А падзяліцеся сакрэтам”.
(Афіцыянтка:) “А гэта сакрэт”.
На адным з турыстычных сайтаў, прысьвечаных нашай краіне, пра гасьцінец сказана так: “Чаявыя не абавязковыя, але яны вітаюцца”. Асабіста я для сябе ўзяў за правіла не пакідаць без гасьцінца тых людзей, што пераходзяць на мову кліента. Гэта значыць абслугоўваюць мяне па-беларуску. Для мяне гэта больш важна, чым самыя шчырыя ўсьмешкі. Хочацца верыць, што мой сакрэт адкрыецца многім афіцыянткам і цырульніцам. І ня толькі дзякуючы мне аднаму.
А што ж у Беларусі? За апошнія дзесяць гадоў узровень жыцьця вырас. Зьявіліся багатыя людзі. Ужо нікога ня дзівіць колькасьць таксі на вуліцах. Ледзь ня кожны тыдзень у сталіцы адчыняецца новы рэстаран ці салён прыгажосьці. Абнаўляюцца старыя гатэлі. Словам, асартымэнт таго, за што плаціць, вельмі пашырыўся. А ці завялася свая традыцыя плаціць звыш рахунку?
Ці плаціце Вы чаявыя? З такім пытаньнем я зьвярнуўся да людзей на менскай вуліцы Карла Маркса, на маю думку, найбольш рэспэктабэльнай у сталіцы. І вось якая атрымалася карціна:
(Людзі: ) “Па-першае, гэта залежыць ад майго матэрыяльнага становішча ў канкрэтную хвіліну. Перш за ўсё. Ёсьць эталёны нейкага этыкету, калі гэта патрэбна. Я сам разумею, што гэта, мусіць, патрэбна. Альбо перад дзяўчынай, альбо па няпісаных нейкіх законах, трэба некаму даць гасьцінца. Апошні раз я даў гасьцінца дзьве з паловай тысячы ў кафэ “Амазонка”.
“Калі не патрабуецца, то не. Калі б я сядзеў зь дзяўчынай у якім кафэ, то чаму б і не. Становішча абавязвае. За апошні год такога, прабачце, не было”.
“Дзесяць – пятнаццаць працэнтаў, як правіла”.
“Плачу, але невялікія. Так прынята было даўно, і ня мною заведзена. Хаця плацім”.
“Калі даволі грошай, я плачу. А калі не хапае – не плачу. Залежыць ад сытуацыі”.
“Чаявых плаціць ня трэба. Трэба жыць сумленна. Тады будзе парадак у краіне. А гэта ўсё вялізны грэх”.
“Безумоўна. Абавязкова. Наколькі я чула, у Эўропе ад васьмі да дванаццаці працэнтаў, я так і арыентуюся”.
“Ніколі. Няма грошай”.
“Малады чалавек павінен даваць чаявыя, я так думаю”.
“Ніколі ў жыцьці. Бо мне ніхто ня плаціць, і я не плачу. І я лічу для сябе ганьбаю плаціць некаму чаявыя. Мы плацім тое, што паложана”.
Такім чынам, традыцыі на сёньняшні дзень няма. Плаціць ці не плаціць – кожны беларус вырашае для сябе згодна са сваімі фінансамі і жаданьнямі. Давайце паслухаем тых, хто на сваёй скуры і кашальку адчувае, так бы мовіць, беларускую шчодрасьць.
Многія, і я ў тым ліку, лічаць, што самая, скажам так, “чаявая” дзялка – у таксістаў. Прынамсі, у памяці дарослага чалавека яшчэ жывыя сюжэты позьняга “саўка”. Чэргі не машын, а людзей на стаянках таксовак, фразы кшталту “менш чым за чырык не паеду” альбо няўключаны лічыльнік.
Цяпер усё прасьцей. Кліент стаў найгалоўнейшаю фігурай. Гаворыць таксіст службы “081”:
(Таксіст: ) “У асноўным ніхто ня плаціць чаявых. Усе стараюцца атрымаць рэшту па лічыльніку. Ну, ёсьць моладзь, у якой, напэўна, багатыя бацькі. Тыя могуць падкінуць. І тыя, хто ў камэрцыйных структурах. З чалавека бывае максымум два рублі. А калі пяць, дык гэта ўжо за шчасьце”.
(Карэспандэнт: ) “Можна сказаць, што таксісты з чаявых не жывуць?”
(Таксіст: ) “Не, вядома”.
(Карэспандэнт: ) “А ці быў час, калі з чаявых можна было жыць?”
(Таксіст: ) “Ну, гэта 1980-я, 1990-я гады, калі можна было жыць з чаявых. Тады на таксі быў попыт. А цяпер многа таксі разьвялося. Можа, тыя й жывуць з чаявых, а мы – дзяржструктуры – не”.
Гэтую прыватную цырульню ня так лёгка заўважыць, бо месьціцца яна ў падвале, на вуліцы Румянцава каля нямецкай амбасады. Цэны тут вышэйшыя, чым у іншых салёнах, і публіка наведваецца ня бедная. Можна сказаць, свая публіка. Майстар і гаспадар салёну Павал ахвотна згадзіўся адказаць на ўсе мае пытаньні.
(Цырульнік: ) “З выгляду можна вызначыць, заплаціць чалавек ці не. Вядома, гэта відаць па тым, як ён апрануты, які абутак, тое, што вызначае дастатак чалавека чыста вонкава.
У салёнах сталыя кліенты ходзяць да аднаго майстра. І за гады складаецца традыцыя ў кліента, што ён атрымлівае паслугу і пакідае майстру чаявыя. Трынаццаць плюс дзьве. Трынаццаць плюс пяць. Трынаццаць плюс дзесяць. Усё вельмі індывідуальна.
У нас, як правіла, чаявыя абавязкова пакідаюць іншаземцы. У нас многа іншаземцаў у салёне абслугоўваецца, і гэта як правіла. Рэдка бывае, каб іншаземец абслужыўся і не пакінуў чаявых. Але іншаземцы пакідаюць меншыя чаявыя, чым беларусы. Дзьве, тры, ну, максымум пяць тысяч. Болей не пакідаюць. Нашыя беларускія мужчыны больш шчодрыя.
У мяне быў такі выпадак, ён хацеў заплаціць тыя грошы, якія ён плаціць у Амэрыцы. Ён дваццаць даляраў пакінуў “на чай” і заплаціў трынаццаць тысяч за стрыжку. Усё ж такі гэта ўсё роўна нашы. Хоць і ў Амэрыцы.
Ёсьць людзі старой загартоўкі, якія абслугоўваліся ў дарагіх салёнах. Чалавек тут побач жыве. Дык вось людзі настолькі прызвычаіліся плаціць чаявыя, што ён разьлічыўся за стрыжку, а “на чай” не было чаго пакінуць майстру. Дык ён сышоў, а праз дзень зайшоў і паклаў яшчэ дзьве тысячы. Мужчына гадоў 65-ці. Старая загартоўка”.
Я быў нямала зьдзіўлены свайго часу, калі даведаўся, што амэрыканскі гатэльны швайцар зарабляе ня менш за дырэктара самога гатэлю. А на Каляды тыя чаявыя вырастаюць ледзь не да ста даляраў. Афіцыянт найшыкоўнейшага гатэлю “Мінск” выглядае ня горш за сваіх заходніх калегаў. Прынамсі, такому мундзіру пазайздросьціў бы любы савецкі дзембель. Цікава, ці мае ён на што папіць чайку?
(Карэспандэнт: ) “Сёньняшні швайцар, ён атрымлівае нармальныя чаявыя?”
(Швайцар: ) “Ніякіх чаявых. Нуль”.
(Карэспандэнт: ) “А што, народ зьмяніўся, парадкі зьмяніліся? У вас жа іншаземцы ў асноўным спыняюцца...
(Швайцар: ) “У нас так. Ніякіх чаявых”.
У Англіі гэтыя грошы называюцца tips, у Расеі – чаевые. А ці была, ці ёсьць ўласнабеларуская назва? Па камэнтар я зьвярнуўся да мовазнаўцы Юрася Бушлякова.
(Бушлякоў: ) “У прасторы беларускае мовы паняцьце чаявыя, слова чаявыя нетрадыцыйнае. У адрозьненьне ад расейскай цывілізацыйнай прасторы ў нас не было традыцыі такога маштабнага піцьця чаю. І, як вынік, не магло паўстаць гэтае паняцьце – чаявыя – ад чаю. Па-беларуску тая грашовая сума, якая даецца афіцыянту ці швайцару, называецца гасьцінцам. Расейскае дать на чай – гэта па-беларуску даць гасьцінца. Назоўнік гасьцінец ставіцца ў форме роднага склону. Ёсьць паказальная сцэнка ў апавяданьні Максіма Гарэцкага “Скарб”. Гарэцкі хацеў чытачом сваім напомніць, што па-беларуску не чаявыя. Вось жа, герой гутарыць з вазьніцам. Пытаецца ў вазьніцы: “На чай даюць?” І вазьніца адказвае: “Даюць гасьцінца”.
Такім чынам, мы даем або не даем гасьцінца. І калі паслухаць афіцыянтку рэстарану “Папараць-кветка”, дык часьцей усё ж таго гасьцінца не даем. Афіцыянтка тлумачыць гэта беларускай беднасьцю і сквапнасьцю:
(Афіцыянтка: ) “Кліент сам ня хоча даваць. У нас людзі, якія разьлічваюцца, думаюць, што ў іх усё ўключана ў рахунак. Ёсьць, якія пакідаюць вельмі рэдка”.
(Карэспандэнт: ) “Колькі Вам пакідалі гасьцінца?”
(Афіцыянтка: ) “Самая вялікае? Ну, было трыццаць тысяч”.
(Карэспандэнт: ) “Хто пакідае чаявыя? Чалавека можна вызначыць, пакіне гасьцінца ці не?”
(Афіцыянтка: ) “Не заўсёды. Звычайна людзі, якіх не падазраеш, даюць гасьцінца. Такое часьцей бывае, чым які-небудзь начапураны пакідае свае грошы. Часьцей бывае, што непрыглядны чалавек”.
(Карэспандэнт: ) “А калі прыходзіць хлопец зь дзяўчынай? Гэта гарантыя таго?..”
(Афіцыянтка: ) “Не. Гэта не гарантыя. Хлопец стараецца разьлічыцца, каб дзяўчына ня бачыла. Калі дзяўчына танчыць, падыходзіць асобна ад дзяўчыны і разьлічваецца”.
(Карэспандэнт: ) “А ёсьць нейкія маленькія хітрасьці па-асабліваму абслужыць ці ўсьміхнуцца?”
(Афіцыянтка: ) “Ясна, што ёсьць. У кожнага афіцыянта свае”.
(Карэспандэнт: ) “А падзяліцеся сакрэтам”.
(Афіцыянтка:) “А гэта сакрэт”.
На адным з турыстычных сайтаў, прысьвечаных нашай краіне, пра гасьцінец сказана так: “Чаявыя не абавязковыя, але яны вітаюцца”. Асабіста я для сябе ўзяў за правіла не пакідаць без гасьцінца тых людзей, што пераходзяць на мову кліента. Гэта значыць абслугоўваюць мяне па-беларуску. Для мяне гэта больш важна, чым самыя шчырыя ўсьмешкі. Хочацца верыць, што мой сакрэт адкрыецца многім афіцыянткам і цырульніцам. І ня толькі дзякуючы мне аднаму.
