Панядзелак, як і мінулыя суботу зь нядзеляй, пачаў зь перакладу інсцэніроўкі “Мёртвых душ” для Купалаўскага тэатру. Не падумаўшы, даў сябе ўгаварыць і ўзяўся за гэтую працу. Даволі складана захаваць інтанацыю, паўзы Гогаля, перанесьці на сцэну рытм. Але ўсе цяжкасьці кампэнсуе сам Гогаль — радасьцю гэткай уважлівай, пільнай, як бывае яно толькі пры перакладзе, сустрэчы з геніяльным тэкстам. А да ўсяго — Бог мой, як жа ўсё сучасна! І для Расеі, і для нас. Нібы і не мінула амаль дзьвесьце гадоў, і ўсе разам так і жывем мы ў губэрнскім горадзе N, дзе не прадыхнуць ад улады чынавенства, дзе зьверху і да самага нізу махляры, хабарнікі — і ўсе свае. А не пра сваіх Сабакевіч кажа: “Я б гэтых французаў зь немцамі ўсіх павесіў…”
Азірнесься разам з Гогалем назад, паглядзіш наперад — і міжволі згадваеш словы Оскара Ўайлда: “У Расеі ўсё магчыма, апроч рэформаў”. І яшчэ нечакана зразумееш, наколькі Плюшкін выйграе ў параўнаньні з Сабакевічам, Наздровым ды іншымі. Зьбірае ўсё, каб не прапала, бо, чаго не зьбярэ і не схавае, тое ці раскрадзецца, ці невядома як прападзе.
А вось што піша Гогаль пра мэсіянскія, славянскія і розныя іншыя ўсеабдымныя і быццам бы ўсёвыратавальныя ідэі: “Ва ўсясьветным летапісе чалавецтва ёсьць цэлыя стагодзьдзі, якія, здавалася б, выкрасьліў і зьнішчыў, як непатрэбныя. Колькі ў сьвеце было блуканьняў, памылак, якіх, здаецца, не зрабіла б цяпер і дзіця. Якія скрыўленыя, глухія, вузкія, непраходныя, што зводзілі далёка ўбок дарогі выбірала чалавецтва ў сваім імкненьні дасягнуць вечнай ісьціны, у той час як перад ім увесь быў адкрыты шлях наўпрост, падобны на той, які вёў да цудоўнага храму, што ўзьведзены быў, як палац для цара”.
Працуйце і ў працы багацейце, — прапануе Мікалай Васільевіч. — Вось ён — шлях да храму. Будуйцеся ўздоўж адкрытых у сусьвет дарог, і не выскоквайце з крывых завулкаў, як з камянямі, з ідэямі, ад якіх у лепшым выпадку — пыл, а найчасьцей — кроў.
У аўторак — асьвячэньне каменя на магіле Васіля Быкава. З раніцы пад’ехаў на могілкі, каб яшчэ раз глянуць, ці ўсё даведзена да ладу. Нібыта ўсё як мае быць. Нават Ірына Міхайлаўна, удава Быкава, якая ўшчэнт знэрвавалася, пакуль ставіўся камень і рабілася надмагільле, нарэшце выдыхнула з палёгкай: “Калі б Васіль сам глянуць падняўся, дык сказаў бы, што ўсё так, як трэба”.
Увечары ўсё было ўрачыста-ўзьнёсла. І ўрачыста-ціха, хоць процьма людзей прыйшлі на могілкі… Чыталіся малітвы, гарэлі сьвечкі, казаліся словы… Адзін за адным ускладвалі кветкі паслы ўсіх краінаў… Я глядзеў, слухаў і ніяк ня мог даць веры, што ўсё гэта насамрэч сталася, адбылося, спраўдзілася. Але ж спраўдзілася, адбылося, і, як мне здалося, нарэшце ўсе пачалі патроху разумець, што адбылося і спраўдзілася. Рыгор Барадулін, які амаль да апошняга быў супраць таго, каб на быкаўскай магіле стаяў фінскі камень, прачытаў на могілках вершы пра той самы камень, а пад ноч пазваніў мне і сказаў, што супраць быў дарма… Трэба ведаць Барадуліна, каб зразумець, што значыць такое прызнаньне.
З могілкаў паехалі да Ірыны Міхайлаўны на вячэру. Пад гэты час інфармацыя пра ўсталяваньне і асьвячэньне каменя-помніка, ахвяраванага беларускаму пісьменьніку сталіцай Фінляндыі, прайшла ці ні па ўсіх інфармацыйных каналах, і калі Ірыне Міхайлаўне няспынна пачалі званіць ці не з усяго сьвету, з Амэрыкі й з Канады, зь Нямеччыны і Аўстраліі, фінскі пасол спадар Ціма Лахелма папрасіў слова ў застольлі й сказаў: “Я вось што зразумеў… Я хоць і паўнамоцны, і надзвычайны, але я ўсяго толькі пасол, якіх у сьвеце сотні й тысячы, а Васіль Быкаў — адзін-адзіны. І якраз ён сёньня самы паўнамоцны і самы надзвычайны пасол Беларусі”.
Што і трэба было, сярод іншага, давесьці.
У сераду зьезьдзіў на радзіму ў Крэва. Быкаўскім каменем займаўся я амаль паўтара году, што каштавала немалых нэрваў, якія ўчора напяліся да звону — і трэба было напружаньне зьняць. А ў мяне ў такіх выпадках паратунак звыклы: хутчэй да крэўскіх пагоркаў, да замку, да Юравай гары. Да крэўных магілаў, дзе ўсё вяду з бацькамі й дзядамі гаворку пра тое, як жыць на белым сьвеце, пакуль яшчэ ня час паміраць... Пасьля ўзьбіраюся на Юраву гару і гляджу, і гляджу на Крэва. Хоць сьнег, хоць дождж, хоць завея, хоць туман…
Сьцены Крэўскага замку разбураюцца няўмольна. Ня толькі часам, дажджом і ветрам, але і людзьмі, якія расьцягваюць іх па каменьчыку. А тут жа гістарычны вузел Беларусі, гэта сьвятыя сьцены. Не лядовы палац. Іх хоць бы ўмацаваць як сьлед, закансэрваваць, паставіць вакол нейкую агароджу, прызначыць чалавека, які б сачыў, даглядаў…
Гадоў восем таму разам з Уладзімерам Гілепам, тагачасным намесьнікам міністра культуры, мы паспрабалі стварыць для ўратаваньня і рэстаўрацыі замку фонд “Крэва”. Склікалі ў Крэве навуковую канфэрэнцыю, запрасілі палякаў, літоўцаў… І пераканалі ўсіх, што ня час разьбірацца, польская, літоўская ці беларуская гісторыя — Крэўскі замак. Бо яна агульная для ўсіх нас, і трэба разам замак ратаваць, з чым усе згадзіліся, сталі зьбіраць сродкі, але тут пачаліся мае праблемы з уладай — і фонд нават не зарэгістравалі. Праз што да гэтага часу я адчуваю сябе нібы вінаватым. Ні праз што болей, а праз гэта адчуваю. Асабліва тады, калі нэрвы напінаюцца да да мяжы трываньня — і кідаюся ў Крэва ратавацца.
У чацьвер з паўдня прабыў у майстэрні мастака Аляксея Марачкіна. Я наогул люблю бываць у мастакоў, зь імі добра моўчкі выпіваць, яны не такія балбатуны, як паэты. Але гэтым разам якраз ня столькі выпівалі, колькі гаварылі. Летам разам з мастакамі я быў на пленэры на радзіме Быкава ў Бычках. Дзясяткі тры было мастакоў, якія багата чаго намалявалі, пэйзажаў, партрэтаў, і я кажу: “Ну і добра!”, а Марачкін пытаецца: “Ну і што?..” У тым сэнсе пытаецца, што трэба ж з гэтым нешта рабіць: выставу наладзіць, выдаць альбом. І сядзім мы, паэт з мастаком, і не выпіваем, і не малюем, і вершы не чытаем, а думаем ды гадаем, дзе на альбом той грошай узяць. Каб да таго сапраўднага, дрыготкага, высокага, што адбылося ў быкаўскіх Бычках, дакрануліся яшчэ нечыя душы… Каб асьвяціліся…
Я ня ведаю, якой павінна быць пасьлясавецкая эканоміка. Магчыма, такой, якая яна ёсьць. І шмат чаго яшчэ я ня ведаю, апроч аднаго: любая эканоміка зь любым матэрыяльным узроўнем жыцьця без культуры ні для чаго. Бо ні для чаго без культуры сам чалавек, бо толькі вера і мастацтва могуць падказаць яму, навошта ён зьявіўся, які сэнс існаваньня ягонага ў сьвеце? Без адказаў на гэтыя пытаньні, ці хоць бы бяз спробы адказаў на іх, чалавек ня ёсьць чалавекам. Толькі наўрад ці гэта зразумець тым, хто ніколі такімі пытаньнямі не задаваўся, каму яны і ня сьніліся. Хто ня бачыў і бачыць ня хоча, як разбураюцца сьцены, за якімі мы, як людзі, як беларусы, можам выжыць, уратавацца, хто ня чуў і чуць ня хоча, як са сьценаў зрываюцца, падаюць і коцяцца сьвятыя камяні.
Разьвіталіся мы з Аляксеем, выпіўшы за тое, што ў нас ёсьць Быкаў, і адарыўшы адзін аднаго: я яго — кнігай, ён мяне — карцінай. З тым і будзем жыць.
У пятніцу вярнуўся да перакладу “Мёртвых душ”.
Азірнесься разам з Гогалем назад, паглядзіш наперад — і міжволі згадваеш словы Оскара Ўайлда: “У Расеі ўсё магчыма, апроч рэформаў”. І яшчэ нечакана зразумееш, наколькі Плюшкін выйграе ў параўнаньні з Сабакевічам, Наздровым ды іншымі. Зьбірае ўсё, каб не прапала, бо, чаго не зьбярэ і не схавае, тое ці раскрадзецца, ці невядома як прападзе.
А вось што піша Гогаль пра мэсіянскія, славянскія і розныя іншыя ўсеабдымныя і быццам бы ўсёвыратавальныя ідэі: “Ва ўсясьветным летапісе чалавецтва ёсьць цэлыя стагодзьдзі, якія, здавалася б, выкрасьліў і зьнішчыў, як непатрэбныя. Колькі ў сьвеце было блуканьняў, памылак, якіх, здаецца, не зрабіла б цяпер і дзіця. Якія скрыўленыя, глухія, вузкія, непраходныя, што зводзілі далёка ўбок дарогі выбірала чалавецтва ў сваім імкненьні дасягнуць вечнай ісьціны, у той час як перад ім увесь быў адкрыты шлях наўпрост, падобны на той, які вёў да цудоўнага храму, што ўзьведзены быў, як палац для цара”.
Працуйце і ў працы багацейце, — прапануе Мікалай Васільевіч. — Вось ён — шлях да храму. Будуйцеся ўздоўж адкрытых у сусьвет дарог, і не выскоквайце з крывых завулкаў, як з камянямі, з ідэямі, ад якіх у лепшым выпадку — пыл, а найчасьцей — кроў.
У аўторак — асьвячэньне каменя на магіле Васіля Быкава. З раніцы пад’ехаў на могілкі, каб яшчэ раз глянуць, ці ўсё даведзена да ладу. Нібыта ўсё як мае быць. Нават Ірына Міхайлаўна, удава Быкава, якая ўшчэнт знэрвавалася, пакуль ставіўся камень і рабілася надмагільле, нарэшце выдыхнула з палёгкай: “Калі б Васіль сам глянуць падняўся, дык сказаў бы, што ўсё так, як трэба”.
Увечары ўсё было ўрачыста-ўзьнёсла. І ўрачыста-ціха, хоць процьма людзей прыйшлі на могілкі… Чыталіся малітвы, гарэлі сьвечкі, казаліся словы… Адзін за адным ускладвалі кветкі паслы ўсіх краінаў… Я глядзеў, слухаў і ніяк ня мог даць веры, што ўсё гэта насамрэч сталася, адбылося, спраўдзілася. Але ж спраўдзілася, адбылося, і, як мне здалося, нарэшце ўсе пачалі патроху разумець, што адбылося і спраўдзілася. Рыгор Барадулін, які амаль да апошняга быў супраць таго, каб на быкаўскай магіле стаяў фінскі камень, прачытаў на могілках вершы пра той самы камень, а пад ноч пазваніў мне і сказаў, што супраць быў дарма… Трэба ведаць Барадуліна, каб зразумець, што значыць такое прызнаньне.
З могілкаў паехалі да Ірыны Міхайлаўны на вячэру. Пад гэты час інфармацыя пра ўсталяваньне і асьвячэньне каменя-помніка, ахвяраванага беларускаму пісьменьніку сталіцай Фінляндыі, прайшла ці ні па ўсіх інфармацыйных каналах, і калі Ірыне Міхайлаўне няспынна пачалі званіць ці не з усяго сьвету, з Амэрыкі й з Канады, зь Нямеччыны і Аўстраліі, фінскі пасол спадар Ціма Лахелма папрасіў слова ў застольлі й сказаў: “Я вось што зразумеў… Я хоць і паўнамоцны, і надзвычайны, але я ўсяго толькі пасол, якіх у сьвеце сотні й тысячы, а Васіль Быкаў — адзін-адзіны. І якраз ён сёньня самы паўнамоцны і самы надзвычайны пасол Беларусі”.
Што і трэба было, сярод іншага, давесьці.
У сераду зьезьдзіў на радзіму ў Крэва. Быкаўскім каменем займаўся я амаль паўтара году, што каштавала немалых нэрваў, якія ўчора напяліся да звону — і трэба было напружаньне зьняць. А ў мяне ў такіх выпадках паратунак звыклы: хутчэй да крэўскіх пагоркаў, да замку, да Юравай гары. Да крэўных магілаў, дзе ўсё вяду з бацькамі й дзядамі гаворку пра тое, як жыць на белым сьвеце, пакуль яшчэ ня час паміраць... Пасьля ўзьбіраюся на Юраву гару і гляджу, і гляджу на Крэва. Хоць сьнег, хоць дождж, хоць завея, хоць туман…
Сьцены Крэўскага замку разбураюцца няўмольна. Ня толькі часам, дажджом і ветрам, але і людзьмі, якія расьцягваюць іх па каменьчыку. А тут жа гістарычны вузел Беларусі, гэта сьвятыя сьцены. Не лядовы палац. Іх хоць бы ўмацаваць як сьлед, закансэрваваць, паставіць вакол нейкую агароджу, прызначыць чалавека, які б сачыў, даглядаў…
Гадоў восем таму разам з Уладзімерам Гілепам, тагачасным намесьнікам міністра культуры, мы паспрабалі стварыць для ўратаваньня і рэстаўрацыі замку фонд “Крэва”. Склікалі ў Крэве навуковую канфэрэнцыю, запрасілі палякаў, літоўцаў… І пераканалі ўсіх, што ня час разьбірацца, польская, літоўская ці беларуская гісторыя — Крэўскі замак. Бо яна агульная для ўсіх нас, і трэба разам замак ратаваць, з чым усе згадзіліся, сталі зьбіраць сродкі, але тут пачаліся мае праблемы з уладай — і фонд нават не зарэгістравалі. Праз што да гэтага часу я адчуваю сябе нібы вінаватым. Ні праз што болей, а праз гэта адчуваю. Асабліва тады, калі нэрвы напінаюцца да да мяжы трываньня — і кідаюся ў Крэва ратавацца.
У чацьвер з паўдня прабыў у майстэрні мастака Аляксея Марачкіна. Я наогул люблю бываць у мастакоў, зь імі добра моўчкі выпіваць, яны не такія балбатуны, як паэты. Але гэтым разам якраз ня столькі выпівалі, колькі гаварылі. Летам разам з мастакамі я быў на пленэры на радзіме Быкава ў Бычках. Дзясяткі тры было мастакоў, якія багата чаго намалявалі, пэйзажаў, партрэтаў, і я кажу: “Ну і добра!”, а Марачкін пытаецца: “Ну і што?..” У тым сэнсе пытаецца, што трэба ж з гэтым нешта рабіць: выставу наладзіць, выдаць альбом. І сядзім мы, паэт з мастаком, і не выпіваем, і не малюем, і вершы не чытаем, а думаем ды гадаем, дзе на альбом той грошай узяць. Каб да таго сапраўднага, дрыготкага, высокага, што адбылося ў быкаўскіх Бычках, дакрануліся яшчэ нечыя душы… Каб асьвяціліся…
Я ня ведаю, якой павінна быць пасьлясавецкая эканоміка. Магчыма, такой, якая яна ёсьць. І шмат чаго яшчэ я ня ведаю, апроч аднаго: любая эканоміка зь любым матэрыяльным узроўнем жыцьця без культуры ні для чаго. Бо ні для чаго без культуры сам чалавек, бо толькі вера і мастацтва могуць падказаць яму, навошта ён зьявіўся, які сэнс існаваньня ягонага ў сьвеце? Без адказаў на гэтыя пытаньні, ці хоць бы бяз спробы адказаў на іх, чалавек ня ёсьць чалавекам. Толькі наўрад ці гэта зразумець тым, хто ніколі такімі пытаньнямі не задаваўся, каму яны і ня сьніліся. Хто ня бачыў і бачыць ня хоча, як разбураюцца сьцены, за якімі мы, як людзі, як беларусы, можам выжыць, уратавацца, хто ня чуў і чуць ня хоча, як са сьценаў зрываюцца, падаюць і коцяцца сьвятыя камяні.
Разьвіталіся мы з Аляксеем, выпіўшы за тое, што ў нас ёсьць Быкаў, і адарыўшы адзін аднаго: я яго — кнігай, ён мяне — карцінай. З тым і будзем жыць.
У пятніцу вярнуўся да перакладу “Мёртвых душ”.
