(Вячаслаў Ракіцкі: ) “Сьвята сьвятога Міколы каталікі адзначылі 6 сьнежня, праваслаўныя яго ўшануюць 19-га. Гэта – зімовы Мікола. А яшчэ яму прысьвечанае сьвята ўвесну – 22 траўня. Гэтыя даты нібы дзеляць год на дзьве часткі – халодную і цёплую. Зімовы Мікола азначае пачатак зімы. У народзе кажуць: “Да Міколы няма зімы ніколі”. І прагназуюць – які Мікола, такой будзе і зіма. Зь Міколам у беларусаў зьвязана шмат павер’яў, абрадаў. Сьвяты Мікола ў многіх эўрапейскіх народаў зьяўляецца сымбалем і ўдзельнікам калядных урачыстасьцяў. А вось у былым СССР ён нечым не дагадзіў камуністам-атэістам, і яго замянілі на Дзеда Мароза. Увогуле Міколу беларусы надавалі шмат роляў. Дык чым жа ён гэтага заслужыў?”
(Лія Салавей: ) “Прататыпам вобразу сьвятога Мікалая быў архіепіскап Мірлікійскі, які жыў у 4-м стагодзьдзі нашага часу ў горадзе Міры ў Лікіі. Гэта – заходняя частка Малой Азіі. І, як бачым, задоўга да таго, як нашы продкі сталі хрысьціянамі. Сьвяты Мікалай шануецца і заходняй, і ўсходняй царквой, і нават мусульманамі. Зьвесткі пра ягонае жыцьцё і вялікую дабрачынную дзейнасьць пераважна носяць легендарны характар. Цікава, што ў Міры дзейнічалі два архіепіскапы Мікалаі і ў розных стагодзьдзях. А ў паданьнях зьвесткі пра іх зьліліся ў адно”.
(Ракіцкі: ) “А як так сталася, што адно сьвята адзначаецца два разы?”
(Салавей: ) “Зімовы Мікола прывязаны да нібыта даты сваёй сьмерці, а вясновы – да даты, калі ягоныя парэшткі былі прывезеныя ў італьянскі горад Бары італьянскімі ж купцамі-мараходамі. Мошчы сьвятога Міколы знаходзяцца там дагэтуль, і яны лічацца цудатворнымі. Такая афіцыйная ці навуковая вэрсія адказу на ваша пытаньне. Але народ па-свойму тлумачыць двухразовае сьвяткаваньне памяці Міколы. Па-сутнасьці створаны міт, у якім падкрэсьленыя ўласьцівыя Міколу ролі памочніка ў бядзе, апекуна бедных, памагатага ў працы. Вось запіс адной з такіх легендаў”.
“Аднойчы сьвяты Мікола ішоў са сьвятым Касьянам. Бачаць яны, мужык зь цяжкім возам заехаў у гразь і ніяк ня можа выехаць на сухое. “Трэба было б яму дапамагчы, – кажа Касьян, – але ж на мне дарагая вопратка, забруджуся”. А сьвяты Мікола, не зважаючы, што і на ім было дарагое эпіскапскае ўбраньне, кінуўся да няшчаснага мужыка, і яны ўдваіх выпхнулі захраслы воз на сухое месца, хоць і моцна забрудзіліся. За гэта Міколу двойчы на год сьвяткуюць, а Касьяна толькі адзін раз на чатыры гады.”
(Ракіцкі: ) “Агульнавядома, што сьвяты Мікола ў традыцыях многіх народаў выступае як заступнік простых людзей, памочнік у бядзе, самы дэмакратычны, сардэчны, даступны апякун. Якія ж галіны жыцьця і гаспадаркі знаходзяцца пад ягоным патранатам паводле беларускай традыцыі?”
(Салавей: ) “Мяркуючы па нашай традыцыйнай вуснапаэтычнай спадчыне, асабліва па валачобных песьнях, у Міколы шырокі спэктар дзейнасьці. Найперш ён зьяўляецца памочнікам земляробаў, ён сее і вырошчвае жыта і ярыну. “Сьвяты Мікола – стары сявец” – устойлівы выраз. Ён, цудатворац, кідае рэдка, а ўсходзіць густа. Дзе мокра, там Мікола падсушыць, дзе высахла – там падмочыць. Як дбайны гаспадар, ходзіць ён вясною па межах, аглядае, раўнуе азімае жыта, тым самым забясьпечвае ўраджай. Мікола выпраўляе на пашу коней, даглядае іншую жывёлу. Ён – працаўнік. У песьнях ён паказваецца простым селянінам – вяртаецца з поля “ўрасіўшыся, умачыўшыся”. Акрамя палёў і жывёлы, пад ягонай апекаю – пчолы. Пад ягоным даглядам і дзеткі-сіроткі. Усе гэтыя матывы адлюстраваныя ў народных песьнях”.
“Сьвяты Юр’я, сядлай каня, Сядлай каня, едзь у поле, Едзь у поле па сьвятога Міколу. Толькі Юр’ічка да на конічка, А сьвяты Мікола да й сам ідзе Ўрасіўшыся, умачыўшыся. – А сьвяты Мікола, дзе ж ты бываў, Дзе ж ты бываў, што ж ты відаў? – Я па полі хадзіў, я жыцечка расьціў, Я па хлявах хадзіў, я цяляткі расьціў, Я па хатах хадзіў, я сіротак расьціў”.
(Ракіцкі: ) “Народазнаўцы адзначаюць, што сьвяты Мікола ў традыцыях нашых продкаў пасьля іхняй хрысьціянізацыі замяніў важных паганскіх багоў, а найперш – Вялеса. Хрысьціянскія храмы, прысьвечаныя сьвятому Міколу, будаваліся на месцах капішчаў Вялеса. У ягоны гонар мянялі і некаторыя абрадавыя дзеяньні. Функцыі багоў перадавалі Міколу. Чаму так сталася, што продкі сучасных беларусаў на такія важныя ролі абралі менавіта сьвятога Міколу?”
(Салавей: ) “Відавочна, што выбар нашых продкаў ня быў выпадковым. Страціўшы былую веру, адмовіўшыся ад старых паганскіх багоў, яны адчувалі сябе безабароннымі і шукалі найперш не такога бога, які б строга караў за грахі, патрабаваў адданасьці і пакорлівасьці, а такога, які б у цяжкім выпадку дапамагаў па-свойску, па-суседзку, быў бы простым і даступным. Сьвяты Мікола ў той час ужо меў славу бога-заступніка, памочніка-цудатворца, добрага і простага”.
(Ракіцкі: ) “Ці прасочваецца ў беларускай традыцыі роля сьвятога Міколы як выратавальніка на водах?”
(Салавей: ) “Наогул, пра сьвятога Міколу ўстойліва апавядалася як пра выратавальніка тапельцаў, вызваліцеля палонных, вязьняў і іншых. Гэта зусім зразумела, бо ягоная радзіма Лікія займала заходняе ўзьбярэжжа Малой Азіі, дзе людзі спрадвеку займаліся мараходзтвам і марскімі промысламі. Ад Беларусі ж мора далёка, але захаваліся ўяўленьні пра блізкасьць Міколы і вадзяніка”.
(Ракіцкі: ) “А як у беларускай традыцыі рэалізавалася роля сьвятога Міколы як апекуна дзяцей, школьнікаў? Чаму менавіта ён набыў вобраз добрага дзядулі, які на Каляды раздае дзецям падарункі?”
(Салавей: ) “У валачобных песьнях сьпяваецца, што Мікола росьціць сіротак. Аднак, гэтая тэма ці не была разгорнутая, ці ўжо згубілася. Яна сёньня не натуецца і ў беларускім побыце. Так, у Нямеччыне ў дзень сьвятога Мікалая школьнікам традыцыйна раздавалі ласункі. У нас жа працягваліся болей архаічныя, як на мой погляд, формы падтрымкі школьнікаў, асабліва тых, якія жылі ў інтэрнатах-бурсах. Гэтыя шкаляры-жакі хадзілі на Каляды па дварах, выпрошвалі сабе падарункі. Таксама дзеці хадзілі і на Вялікдзень. Паслухаем рацэйку жака”.
“Я малы жачак, Божы рабачак, Па небу бегаў, Язуса бачыў, Жабрую, жабрую, Дароў трабую. Дайце блінец, Кілбасы канец, Да й у прыдатку Кіньце аладку”.
(Ракіцкі: ) “Сьвяты Мікалай ў традыцыі многіх эўрапейскіх народаў зьяўляецца сымбалем і ўдзельнікам калядных урачыстасьцяў. Але ў 20-м стагодзьдзі знайшліся яму заменьнікі. На захадзе зьявіўся камэрцыйны амэрыканскі Санта-Клаўс, а на тэрыторыі былога СССР – Дзед Мароз. Сёлета ў Нямеччыне і Аўстрыі вырашылі забараніць Санта-Клаўса і вярнуць старога, добрага сьвятога Мікалая. Што рабіць беларусам зь Дзедам Марозам?”
(Салавей: ) “У Нямеччыне адбываецца натуральная карэкцыя вобразу сьвятога Мікалая – набліжэньне яго да першапачатковага, ачышчэньне ад позьніх наслаеньняў. Так робяць часам, калі рэстаўруюць маляваныя абразы. У нас адмаўляцца ад Дзеда Мароза пакуль няма сэнсу, нягледзячы на яго штучнасьць, неадпаведнасьць сапраўднаму народнаму аморфнаму Марозу, якога клікалі на куцьцю вячэраць і пагражалі пры гэтым драцяной пугай, каб ён не зьяўляўся вясной і не памарозіў пасевы. Ніякіх іншых дзеяньняў ці падарункаў ад яго не патрабавалі.
Дзед Мароз – гэта даволі ўдалы твор савецкіх ідэолягаў-мітатворцаў. Ён ужо шмат дзесяцігодзьдзяў цешыць падарункамі дзяцей. Да яго прывыклі. Ён не напружвае ні нацыянальных, ні рэлігійных пачуцьцяў, таму ад яго ня вельмі проста адмовіцца. Гэтаксама як цяжка нам абысьціся і без панэльных хрушчовак. Пакуль што, да лепшых часоў. А ў пэрспэктыве, калі Беларусь, як і Нямеччына ці Аўстрыя, стане дэмакратычнай, цывілізаванай краінай, яна вернецца да сваіх сапраўдных, спрадвечных звычаяў і абрадаў. І падарункі нам будзе прыносіць ня Дзед Мароз, а сьвяты Мікола. Дый падарункі будуць больш цікавымі”.
(Лія Салавей: ) “Прататыпам вобразу сьвятога Мікалая быў архіепіскап Мірлікійскі, які жыў у 4-м стагодзьдзі нашага часу ў горадзе Міры ў Лікіі. Гэта – заходняя частка Малой Азіі. І, як бачым, задоўга да таго, як нашы продкі сталі хрысьціянамі. Сьвяты Мікалай шануецца і заходняй, і ўсходняй царквой, і нават мусульманамі. Зьвесткі пра ягонае жыцьцё і вялікую дабрачынную дзейнасьць пераважна носяць легендарны характар. Цікава, што ў Міры дзейнічалі два архіепіскапы Мікалаі і ў розных стагодзьдзях. А ў паданьнях зьвесткі пра іх зьліліся ў адно”.
(Ракіцкі: ) “А як так сталася, што адно сьвята адзначаецца два разы?”
(Салавей: ) “Зімовы Мікола прывязаны да нібыта даты сваёй сьмерці, а вясновы – да даты, калі ягоныя парэшткі былі прывезеныя ў італьянскі горад Бары італьянскімі ж купцамі-мараходамі. Мошчы сьвятога Міколы знаходзяцца там дагэтуль, і яны лічацца цудатворнымі. Такая афіцыйная ці навуковая вэрсія адказу на ваша пытаньне. Але народ па-свойму тлумачыць двухразовае сьвяткаваньне памяці Міколы. Па-сутнасьці створаны міт, у якім падкрэсьленыя ўласьцівыя Міколу ролі памочніка ў бядзе, апекуна бедных, памагатага ў працы. Вось запіс адной з такіх легендаў”.
“Аднойчы сьвяты Мікола ішоў са сьвятым Касьянам. Бачаць яны, мужык зь цяжкім возам заехаў у гразь і ніяк ня можа выехаць на сухое. “Трэба было б яму дапамагчы, – кажа Касьян, – але ж на мне дарагая вопратка, забруджуся”. А сьвяты Мікола, не зважаючы, што і на ім было дарагое эпіскапскае ўбраньне, кінуўся да няшчаснага мужыка, і яны ўдваіх выпхнулі захраслы воз на сухое месца, хоць і моцна забрудзіліся. За гэта Міколу двойчы на год сьвяткуюць, а Касьяна толькі адзін раз на чатыры гады.”
(Ракіцкі: ) “Агульнавядома, што сьвяты Мікола ў традыцыях многіх народаў выступае як заступнік простых людзей, памочнік у бядзе, самы дэмакратычны, сардэчны, даступны апякун. Якія ж галіны жыцьця і гаспадаркі знаходзяцца пад ягоным патранатам паводле беларускай традыцыі?”
(Салавей: ) “Мяркуючы па нашай традыцыйнай вуснапаэтычнай спадчыне, асабліва па валачобных песьнях, у Міколы шырокі спэктар дзейнасьці. Найперш ён зьяўляецца памочнікам земляробаў, ён сее і вырошчвае жыта і ярыну. “Сьвяты Мікола – стары сявец” – устойлівы выраз. Ён, цудатворац, кідае рэдка, а ўсходзіць густа. Дзе мокра, там Мікола падсушыць, дзе высахла – там падмочыць. Як дбайны гаспадар, ходзіць ён вясною па межах, аглядае, раўнуе азімае жыта, тым самым забясьпечвае ўраджай. Мікола выпраўляе на пашу коней, даглядае іншую жывёлу. Ён – працаўнік. У песьнях ён паказваецца простым селянінам – вяртаецца з поля “ўрасіўшыся, умачыўшыся”. Акрамя палёў і жывёлы, пад ягонай апекаю – пчолы. Пад ягоным даглядам і дзеткі-сіроткі. Усе гэтыя матывы адлюстраваныя ў народных песьнях”.
“Сьвяты Юр’я, сядлай каня, Сядлай каня, едзь у поле, Едзь у поле па сьвятога Міколу. Толькі Юр’ічка да на конічка, А сьвяты Мікола да й сам ідзе Ўрасіўшыся, умачыўшыся. – А сьвяты Мікола, дзе ж ты бываў, Дзе ж ты бываў, што ж ты відаў? – Я па полі хадзіў, я жыцечка расьціў, Я па хлявах хадзіў, я цяляткі расьціў, Я па хатах хадзіў, я сіротак расьціў”.
(Ракіцкі: ) “Народазнаўцы адзначаюць, што сьвяты Мікола ў традыцыях нашых продкаў пасьля іхняй хрысьціянізацыі замяніў важных паганскіх багоў, а найперш – Вялеса. Хрысьціянскія храмы, прысьвечаныя сьвятому Міколу, будаваліся на месцах капішчаў Вялеса. У ягоны гонар мянялі і некаторыя абрадавыя дзеяньні. Функцыі багоў перадавалі Міколу. Чаму так сталася, што продкі сучасных беларусаў на такія важныя ролі абралі менавіта сьвятога Міколу?”
(Салавей: ) “Відавочна, што выбар нашых продкаў ня быў выпадковым. Страціўшы былую веру, адмовіўшыся ад старых паганскіх багоў, яны адчувалі сябе безабароннымі і шукалі найперш не такога бога, які б строга караў за грахі, патрабаваў адданасьці і пакорлівасьці, а такога, які б у цяжкім выпадку дапамагаў па-свойску, па-суседзку, быў бы простым і даступным. Сьвяты Мікола ў той час ужо меў славу бога-заступніка, памочніка-цудатворца, добрага і простага”.
(Ракіцкі: ) “Ці прасочваецца ў беларускай традыцыі роля сьвятога Міколы як выратавальніка на водах?”
(Салавей: ) “Наогул, пра сьвятога Міколу ўстойліва апавядалася як пра выратавальніка тапельцаў, вызваліцеля палонных, вязьняў і іншых. Гэта зусім зразумела, бо ягоная радзіма Лікія займала заходняе ўзьбярэжжа Малой Азіі, дзе людзі спрадвеку займаліся мараходзтвам і марскімі промысламі. Ад Беларусі ж мора далёка, але захаваліся ўяўленьні пра блізкасьць Міколы і вадзяніка”.
(Ракіцкі: ) “А як у беларускай традыцыі рэалізавалася роля сьвятога Міколы як апекуна дзяцей, школьнікаў? Чаму менавіта ён набыў вобраз добрага дзядулі, які на Каляды раздае дзецям падарункі?”
(Салавей: ) “У валачобных песьнях сьпяваецца, што Мікола росьціць сіротак. Аднак, гэтая тэма ці не была разгорнутая, ці ўжо згубілася. Яна сёньня не натуецца і ў беларускім побыце. Так, у Нямеччыне ў дзень сьвятога Мікалая школьнікам традыцыйна раздавалі ласункі. У нас жа працягваліся болей архаічныя, як на мой погляд, формы падтрымкі школьнікаў, асабліва тых, якія жылі ў інтэрнатах-бурсах. Гэтыя шкаляры-жакі хадзілі на Каляды па дварах, выпрошвалі сабе падарункі. Таксама дзеці хадзілі і на Вялікдзень. Паслухаем рацэйку жака”.
“Я малы жачак, Божы рабачак, Па небу бегаў, Язуса бачыў, Жабрую, жабрую, Дароў трабую. Дайце блінец, Кілбасы канец, Да й у прыдатку Кіньце аладку”.
(Ракіцкі: ) “Сьвяты Мікалай ў традыцыі многіх эўрапейскіх народаў зьяўляецца сымбалем і ўдзельнікам калядных урачыстасьцяў. Але ў 20-м стагодзьдзі знайшліся яму заменьнікі. На захадзе зьявіўся камэрцыйны амэрыканскі Санта-Клаўс, а на тэрыторыі былога СССР – Дзед Мароз. Сёлета ў Нямеччыне і Аўстрыі вырашылі забараніць Санта-Клаўса і вярнуць старога, добрага сьвятога Мікалая. Што рабіць беларусам зь Дзедам Марозам?”
(Салавей: ) “У Нямеччыне адбываецца натуральная карэкцыя вобразу сьвятога Мікалая – набліжэньне яго да першапачатковага, ачышчэньне ад позьніх наслаеньняў. Так робяць часам, калі рэстаўруюць маляваныя абразы. У нас адмаўляцца ад Дзеда Мароза пакуль няма сэнсу, нягледзячы на яго штучнасьць, неадпаведнасьць сапраўднаму народнаму аморфнаму Марозу, якога клікалі на куцьцю вячэраць і пагражалі пры гэтым драцяной пугай, каб ён не зьяўляўся вясной і не памарозіў пасевы. Ніякіх іншых дзеяньняў ці падарункаў ад яго не патрабавалі.
Дзед Мароз – гэта даволі ўдалы твор савецкіх ідэолягаў-мітатворцаў. Ён ужо шмат дзесяцігодзьдзяў цешыць падарункамі дзяцей. Да яго прывыклі. Ён не напружвае ні нацыянальных, ні рэлігійных пачуцьцяў, таму ад яго ня вельмі проста адмовіцца. Гэтаксама як цяжка нам абысьціся і без панэльных хрушчовак. Пакуль што, да лепшых часоў. А ў пэрспэктыве, калі Беларусь, як і Нямеччына ці Аўстрыя, стане дэмакратычнай, цывілізаванай краінай, яна вернецца да сваіх сапраўдных, спрадвечных звычаяў і абрадаў. І падарункі нам будзе прыносіць ня Дзед Мароз, а сьвяты Мікола. Дый падарункі будуць больш цікавымі”.
