Маскоўскае выдавецтва “Ладомир” нядаўна выпусьціла ў сьвет кнігу “Беларускі эратычны фальклёр”, дзе зьмешчаныя сотні твораў самага рознага жанру — песьні, казкі, прыпеўкі, загадкі, замовы. Прадмова і камэнтары ў кнізе пададзеныя па-расейску, а асноўныя тэксты — на мове арыгіналу. Знаёмства зь імі і пэўны параўнальны аналіз дазваляюць зрабіць аптымістычную выснову: у беларускім народным уяўленьні эрас заўважна пераважае над танатасам, што можа служыць дадатковым сьведчаньнем жыцьцястойкасьці беларускай нацыі. Пра “Беларускі эратычны фальклёр” мы гаворым з укладальніцай кнігі і аўтаркай прадмовы да яе этнакультуролягам Тацянай Валодзінай.
(Скобла: ) “Тацяна, з 1970 году ў Беларусі выдаецца сэрыя “Беларуская народная творчасьць”. За прамінулы час выдадзеныя каля 50-ці тамоў, сярод якіх “Легенды і паданьні”, “Замовы”, “Народны тэатар”, “Вясельле” і г.д. Некаторыя тамы нават перавыдадзеныя. Чаму ж у згаданай сэрыі так і не зьявіўся эратычны фальклёр?”
(Валодзіна: ) “Асноўным прынцыпам названай сэрыі быў жанравы падзел беларускага фальклёру. Што да фальклёру эратычнага, то яго дэманструюць большасьць песенных і празаічных жанраў: тут і абрадавы фальклёр, і казкі, і песьні, і малыя жанры — прыказкі, загадкі, замовы, тут і народны тэатар. Таму тэрмін “эратычны фальклёр” — хутчэй умоўны, кабінэтны. Эратычны фальклёр – зьява міжжанравая, яго немагчыма ўціснуць у адзін жанр. Да таго ж, сэксуальная патэнцыя чалавека ўсьведамлялася як адна з праяваў стваральнай касьмічнай энэргіі, што дазваляла архаічнаму чалавеку нароўні з багамі браць удзел у касьмічных падзеях. Сэксуальная энэргія — рэальнае ўвасабленьне тварэньня, крэацыі, таму эратызм арганічна ўвайшоў ці не ва ўсе абрады каляндарнага і сямейнага цыкляў. Да таго ж, ня станем забываць, што ва ўсе часы чалавек кахаў, і не будзем адносіць эротыку толькі да рытуальных праяваў”.
(Скобла: ) “Што й казаць, эратычны фальклёр папулярны ў розных народаў. Але паспрабуйце яго выдаваць і вывучаць... У нас ёсьць адпаведнае заканадаўства, зьбярэцца адмысловая камісія, і даказаць ёй, што гэта эротыка, а не парнаграфія, будзе складана. Дык што рабіць: мяняць заканадаўства ці працягваць выдаваць падобныя кнігі за мяжой?”
(Валодзіна: ) “У маскоўскім выдавецтве “Ладомир” апошнім часам былі апублікаваныя грунтоўныя тамы расейскага эратычнага фальклёру і яго дасьледаваньняў. Таму недзе падсьвядома хацелася і параўнаць. Падрыхтоўка нашай кнігі распачалася гадоў дзесяць таму, калі галава працягвала кружыцца ад свабоды, якая прыйшла да нас на пачатку 90-х. Зь іншага боку, хацелася паказаць нашую самабытнасьць, непадобнасьць, адметнасьць — і ў эратычным фальклёры ў тым ліку. Беларусы ж “пра гэта” гавораць ці сьпяваюць ня так, як у расейскай глыбінцы ці гуцульскай вёсцы. Безумоўна, міталягічныя падтэксты і мітапаэтычныя вобразы яднаюць эратычны фальклёр беларусаў ня толькі са славянскім, але і зь іншым эўрапейскім (і ня толькі) фальклёрам, але форма, увасабленьні, паэтычны сынтаксіс і граматыка вобразаў у нас усё ж свае.
Да таго ж, на пачатку 1990-х гадоў у Беларусі актыўна распрацоўваўся гэтак званы нацыянальны міт. І часам гучалі высновы пра нейкую адмысловую цнатлівасьць, рахманасьць і сарамлівасьць нашых суайчыньнікаў. Але беларус ніколі не адмаўляўся ад гэткіх радасьцяў жыцьця, як плоцевыя ўцехі, што падмацоўваюцца глыбокімі сакральнымі сэнсамі”.
(Скобла: ) “У старажытнай Грэцыі эратычныя сцэны зьмяшчаліся на амфарах. У Індыі эратычнымі барэльефамі знакаміты храм Кхаджураха. Залаты падсьвечнік у выглядзе гратэскна-фалічнай фігуры знойдзены ў Пампэі... Ад нашых архэолягаў я пра падобныя знаходкі ня чуў. Атрымліваецца, увесь беларускі эрас сабраўся ў фальклёры?”
(Валодзіна: ) “Не, і на тэрыторыі Беларусі вядомыя адпаведныя архэалягічныя знаходкі. Пра тое, што ідэі фалічнага культу былі вядомыя і нашым продкам, расказаў яшчэ на пачатку мінулага стагодзьдзя архэоляг І. Баршчэўскі ў сваім артыкуле "З гісторыі фалёктанізму". А напачатку ХХІ стагодзьдзя ў часе экспэдыцыі Студэнцкага этнаграфічнага таварыства ў Паўночна-Заходняй Беларусі была знойдзеная каменная выява фаласа ў даволі добрым выглядзе... Але вы маеце рацыю — эрас у нас выявіўся найперш у рытуале і песьні”.
(Скобла: ) “Уважліва прачытаўшы кнігу “Беларускі эратычны фальклёр”, я зразумеў, што надзвычай важную ролю ў гэтым самым фальклёры выконвае сымболіка мужчынскага й жаночага пачаткаў. Растлумачце, Тацьцяна, ад якой печы таньчаць фальклярысты? Чаму ў звычайнай песьні “Хлопец пашаньку пахае, ў яго сошанька крывая...” трэба абавязкова бачыць полавы акт?”
(Валодзіна: ) “Апазыцыя мужчынскага й жаночага пачаткаў палягае ў падвалінах асэнсаваньня ўсяго Сусьвету, калі паводле згаданай прыкметы дзяліліся як жывыя істоты, так і нежывыя прадметы. Лад і парадак у Сусьвеце, акрамя іншага, меў на ўвазе і гарманічнае ўзаемадзеяньне гэтых полюсаў. Пад ідэю кантактаваньня мужчынскага і жаночага пачынае падводзіцца цэлая сыстэма ўяўленьняў. Цела — як каштоўнасьць, яго інтымныя часткі — як таямніца і бездань сэнсаў — вось ідэі народнае творчасьці. Яскравымі малюнкамі дачыненьняў мужчыны і жанчыны становяцца якраз ворыва і апрацоўка глебы. Як, прыкладам, у загадцы: “Ехаў плуг на чоран луг, за ім пара слуг…”. Ці ў песьні: “Казалі нам, Сямёнка — гультай, Залатую сошаньку папраўляў, Чорную аблогу разьдзіраў…". Наогул, тут прыхаваныя і глыбокія міталягічныя зьместы, калі ў засяваньні поля бачыўся акт шлюбаваньня Зямлі і Неба.
Што да рэчыўных сымбаляў, то мужчынскую сэмантыку заканамерна набылі прадметы даўгаватай, падоўжанай формы, прызначаныя для рознага запіхваньня, утыканьня, зьмяшчэньня ўнутр. Гэта нож, шыла, таўкач, агурок, грэбень. Гэтаксама і актыўныя, надзеленыя сэмантыкай асаблівай плоднасьці, зьвяры, жывёлы — казёл, заяц, конь. Паеньне каня, прыкладам, прачытваецца як мэтафара стасункаў паміж мужчынам і жанчынаю”.
(Скобла: ) “Я буду твая, напаю каня,” — гэта таксама мэтафара полавых дачыненьняў?”
(Валодзіна: ) “Безумоўна. Ці іншы прыклад: “Дзеўка-дзявіца, Напой майго каня. Напой майго каня, Ці ня будзеш ты мая? Я ня буду паіці — Будзе мяне татка біці”. Зь іншых жывых істотаў мужчынскую сэмантыку мае і бусел, і журавель, які “ўнадзіўся ў бабіну канапель”, і “гарэза-верабей”.
(Скобла: ) “Калі ў выпадку з буслам сапраўды мае месца фалічная сымболіка ягонай дзюбы, то чаму і нэўтральная з выгляду пчала ў фальклёры таксама набывае мужчынскую шлюбную сымболіку? Пчала ж увогуле жаночага роду!”
(Валодзіна: ) “Тут мае месца асацыяцыя джала і метафара полавага акту як укусу. І тады пчала ў загадках зьвяртаецца да дзяўчат: “Не хадзі, дзеўка, па саду, бо як даганю, дык усьсяду. Я такую моду маю — як усуну, не вымаю”. Тут жа і шарсьцень, што “ўтыкнуў жала, аж сэрца маё задрыжала”, і камар, які “дзеўку ўкусіў, жывот разьдзімаецца”.
(Скобла: ) “Цяпер давайце пагаворым пра жаночы пачатак. Якія матэрыяльныя рэчы ў беларускім фальклёры ўвасабляюць жаночую генітальную сымболіку?”
(Валодзіна: ) “Найперш варта пазначыць сымбалічную тоеснасьць зямлі і жанчыны, якая грунтуецца на ўласьцівых ім патэнцыях ураджайнасьці, плоднасьці і наогул выступае як усясьветная этналягічная ўнівэрсалія. Сярод элемэнтаў прадметнага коду жаночы ніз абазначаюць рэчы, якiя судачыняюцца з колам або маюць адтулiну цi паглыбленьне. Да таго ж, гэта прынцыпова пасыўныя прадметы: спаднiца, фартух, ступа, дзяжа, гаршчок, хамут, пярсьцёнак, вянок. Генітальная сымболіка гэтых прадметаў абумовіла выкарыстаньне іх у павер’ях і абрадах жыцьцёвага цыклю, дзе яны ўключаліся ў магічныя рытуалы, накіраваныя на забесьпячэньне будучай плоднасьці ці ўраджайнасьцi глебы. Жаночая сэмантыка прыпісваецца і памяшканьням. Тут і сені, і самая хата, дзе дзьверы, вароты прачытваюцца як сымбалі жаночага нізу.
Асабліва наглядна жаночая сымболіка выяўляецца ў прыкладзе са ступай, якая прадстаўляе сабой жанчыну, а таўкач — мужчыну. Адпаведна, працэс таўчэньня ў ступе мэтафарычна абазначае полавыя дачыненьні. Рытуальнае таўчэньне вады ў ступе ўваходзіць у склад вясельнага абраду: у Мазырскім павеце родныя маладой гучна білі сякерай аб сякеру, таўклі ваду ў ступе. “Нячэснай” нявесьце ставілі таўкача замест жаніха, клалі яго ў ложак, маладую абводзілі вакол ступы, што выглядала ганебна. Адна ступа, без таўкача, сымбалізавала шлюбную пасіўнасьць і таму знайшла рытуальнае выкарыстаньне ў масьленкавых звычаях пакараньня нежанатай моладзі. У панядзелак на Масьленым тыдні хлопцы цягалі ступу па хатах, дзе жылі незамужнія дзеўкі”.
(Скобла: ) “Ня ступа, а проста дзіва… Дык што, Баба Яга, якая лётае ў ступе, — таксама сэксуальны вобраз?”
(Валодзіна: ) “Ну, Баба Яга ня толькі ў ступе едзе, але й таўкачом паганяе. Вобраз Бабы Ягі, несумненна, архаічны і глыбока амбівалентны. Менавіта яна, як першапродак, як першанябожчык, кіруе ініцыяцыяй героя, што ў яе хатцы на курынай лапцы перанараджаецца да новага жыцьця. Прыкладам, прыйшоў да Бабы Ягі Іван-царэвіч ці Іванька-дурачок, а яна яго накарміла, напаіла, у лазенку завяла. У выніку герой як бы перанараджаецца, надзяляецца новымі здольнасьцямі. Таму і хатка Бабы Ягі ўспрымаецца ня толькі як месца сьмерці, але і як калыска новага жыцьця, як улоньне маці. Ступа, у сваю чаргу, выступае і як сымбалічны эквівалент хаткі. Фактычна, ступа — бытавое ўвасабленьне міталягемы першакрыніцы, зямлі і жанчыны, яе дзетароднага ўлоньня”.
(Скобла: ) “Ці трэба казаць, што пры такой сэксуальнай фантазіі беларусаў традыцыйнае беларускае вясельле таксама мусіла мець эратычны код. Я безьліч разоў бачыў, як перад уваходам маладых у хату б’юць посуд. Навошта? Спатрэбіўся б новай сям’і ў гаспадарцы”.
(Валодзіна: ) “Удакладню вас: фантазіі тут быць ня можа. Кожны сымбаль, вобраз укладваюцца ў прынятыя, строгія схемы і стэрэатыпы. Усё заканамерна ў рэчышчы іх мітасэмантыкі. Што да гаршчка, то ён уяўляўся перадусім крынiцай жыцьця, надзяляўся творчай патэнцыяй і азначаў сабой жанчыну. Разьбiваньне гаршчка на вясельлі сымбалiчна пазначала дэфлярацыю маладой (посуд бiлi пасьля першай шлюбнай ночы) i нават роды. Калі маладая брала шлюб нецнатліваю, яе матулі прыносілі чарапкі або давалі ёй піць у трэснутым, дзіравым посудзе. Казалі: каму твой разьбіты гаршчок патрэбен?”
(Скобла: ) “І яшчэ адзін успамін зь вясельля. Памятаю, як мы, падлеткі, ад вясельнага караваю стараліся адшчыкнуць шышку — яна здавалася самай смачнай. А навошта шышкі на караваі — ён жа не ялінка?”
(Валодзіна: ) “Словаў колькі пра сам каравай, які ў традыцыйных уяўленьнях сымбалізаваў сабою багацьце, род, шчасьце, долю. Да таго ж, каравай выступае як яскравы мужчынскі і нават фалічны сымбаль. Як у песьні: “Печка рагоча, караваю хоча”. Такую прадукцыйную функцыю караваю падвойвалі, памнажалі шышкамі. Ну, а пра іх у вясельнай паэзіі гаворыцца: “Пад елкаю спала, Ня дзеўкаю стала — Шышка зь елкі ўпала, дзеўку сапсавала”. Таму шышка тут вядома якая”.
(Скобла: ) “На вясельлі маладым жадалі сямейнага шчасьця, дзетак, дабрабыту. І часам пажаданьні гучалі паэтычна-эратычна. Ці не маглі б вы паказаць узоры гэткіх пажаданьняў?”
(Валодзіна: ) “Прыкладам, жаніху хто-небудзь жадаў: “Дару дайніцай, каб не заглядаў пад чужыя спадніцы” (гэта што тычыцца яго паводзінаў па-за хатай). А ў сямейным жыцьці жадалі: “Дару петухом, каб не ляжаў уверх трыбухом”. Маладой жа зычылі: “Дару дукаты, каб маладая была сьпераду гарбатай”.
(Скобла: ) “Тацяна, нядаўна беларусы адзначалі Купальле, маладзёвае сьвята, ад якога, як паведамлялася ў адной царкоўнай кнізе, “отрокам осквернение, а девам растление”. Ці сапраўды падчас Купальля адмяняліся ўсе табу і дазвалялася распуста?”
(Валодзіна: ) “У часе Купальля вольнасьць у полавых дачыненьнях не ўспрымалася як распуста, а насіла падкрэсьлена сакральны сэнс. Зірніце ў акно: цяпер самы час, калі ўсё жывое проста буяе, квітнее, перажывае пік вэгетацыі, вітальнасьці. Архаічны чалавек не выключаў сябе з агульнае прыроднае прасторы. І вось гэтае расьлінна-сонечнае буйства знаходзіла працяг і ў міжполавых дачыненьнях. Да таго ж, Купальле разумеецца як час адкрытага Раю, час адкрытых межаў між сьветамі, між зямлёю і небам, што працягвалася і ў паслабленьні патрабаваньняў, адкрыцьці межаў і ў зносінах мужчыны і жанчыны”.
(Скобла: ) “Беларускі эратычны фальклёр увесь зашыфраваны, закадаваны. І яго трэба ўмець чытаць. Думаю, што нашыя слухачы ў гэтым пераканаліся. Ня мог не пранікнуць эрот і ў самы загадкавы жанр — у загадкі. А загадайце пару-тройку слухачам Свабоды”.
(Валодзіна: ) “Эратычныя загадкі — проста ўзор двухсэнсоўнасьці. Разам з тым, яны глыбока іранічныя, дэманструюць эфэкт падманутага чаканьня. Большасьць загадак маюць зусім бяскрыўдны адказ, азначаюць рэчы, якія вакол нас: арэх, бот, дзяжа, рукавіца:
Валасы з валасамі сходзяцца, Сэрца заходзіцца. Седзячы харашо, А лежачы — яшчэ лепш.
(Сон)
Лытка ўздрыгае, Касмаценьне ўставае. А гладкі д’ябал Дзіркі шукае.
(Кросны)
На зьмену старым вобразам прыходзяць новыя:
Сьпераду — па блату, Ззаду — хоць каму. Дзеўкі любяць стоя, Мальцы на хаду.
(Грузавік)
Хто б даўмеўся… Але падобныя загадкі загадваліся ў пэўныя каляндарныя адрэзкі часу і ў пэўнай аўдыторыі. Проста дзеля сьмеху і для шырокай публікі загадваць іх не дазвалялася. Фальклёр наогул разьлічаны не на слухача, а на саўдзельніка пэўнай сьвяточнай, абрадавай сытуацыі. Калі я і той, хто побач, ад пачатку валодаем падобнымі сыстэмамі ўяўленьняў і каштоўнасных прыярытэтаў”.
(Скобла: ) “Падазраю, што кніга “Беларускі эратычны фальклёр” неўзабаве стане бэстсэлерам (яе наклад усяго 1500 асобнікаў). Але ж ня езьдзіць беларусам па яе ў Маскву. Ці ёсьць задума перавыдаць яе ў Беларусі?”
(Валодзіна: ) “Пакуль не. Кніга, пра якую мы сёньня гаворым, — навуковае выданьне. І я б ня стала заклікаць да папулярызацыі ці тыражаваньня эратычнага фальклёру. Укладаючы кнігу, я імкнулася паказаць усю патаемнасьць беларускага фальклёру, яго ўнікальную, усеабдымную, архаічную, паэтычную, глыбокую ў сваіх вытоках мэтафарычнасьць. Эратычны фальклёр прадэманстраваў усім нам, наколькі арганічнымі, гарманічнымі могуць быць стасункі ня толькі між мужчынам і жанчынаю, але і наогул між Чалавекам і Сьветам”.
(Скобла: ) “Тацяна, з 1970 году ў Беларусі выдаецца сэрыя “Беларуская народная творчасьць”. За прамінулы час выдадзеныя каля 50-ці тамоў, сярод якіх “Легенды і паданьні”, “Замовы”, “Народны тэатар”, “Вясельле” і г.д. Некаторыя тамы нават перавыдадзеныя. Чаму ж у згаданай сэрыі так і не зьявіўся эратычны фальклёр?”
(Валодзіна: ) “Асноўным прынцыпам названай сэрыі быў жанравы падзел беларускага фальклёру. Што да фальклёру эратычнага, то яго дэманструюць большасьць песенных і празаічных жанраў: тут і абрадавы фальклёр, і казкі, і песьні, і малыя жанры — прыказкі, загадкі, замовы, тут і народны тэатар. Таму тэрмін “эратычны фальклёр” — хутчэй умоўны, кабінэтны. Эратычны фальклёр – зьява міжжанравая, яго немагчыма ўціснуць у адзін жанр. Да таго ж, сэксуальная патэнцыя чалавека ўсьведамлялася як адна з праяваў стваральнай касьмічнай энэргіі, што дазваляла архаічнаму чалавеку нароўні з багамі браць удзел у касьмічных падзеях. Сэксуальная энэргія — рэальнае ўвасабленьне тварэньня, крэацыі, таму эратызм арганічна ўвайшоў ці не ва ўсе абрады каляндарнага і сямейнага цыкляў. Да таго ж, ня станем забываць, што ва ўсе часы чалавек кахаў, і не будзем адносіць эротыку толькі да рытуальных праяваў”.
(Скобла: ) “Што й казаць, эратычны фальклёр папулярны ў розных народаў. Але паспрабуйце яго выдаваць і вывучаць... У нас ёсьць адпаведнае заканадаўства, зьбярэцца адмысловая камісія, і даказаць ёй, што гэта эротыка, а не парнаграфія, будзе складана. Дык што рабіць: мяняць заканадаўства ці працягваць выдаваць падобныя кнігі за мяжой?”
(Валодзіна: ) “У маскоўскім выдавецтве “Ладомир” апошнім часам былі апублікаваныя грунтоўныя тамы расейскага эратычнага фальклёру і яго дасьледаваньняў. Таму недзе падсьвядома хацелася і параўнаць. Падрыхтоўка нашай кнігі распачалася гадоў дзесяць таму, калі галава працягвала кружыцца ад свабоды, якая прыйшла да нас на пачатку 90-х. Зь іншага боку, хацелася паказаць нашую самабытнасьць, непадобнасьць, адметнасьць — і ў эратычным фальклёры ў тым ліку. Беларусы ж “пра гэта” гавораць ці сьпяваюць ня так, як у расейскай глыбінцы ці гуцульскай вёсцы. Безумоўна, міталягічныя падтэксты і мітапаэтычныя вобразы яднаюць эратычны фальклёр беларусаў ня толькі са славянскім, але і зь іншым эўрапейскім (і ня толькі) фальклёрам, але форма, увасабленьні, паэтычны сынтаксіс і граматыка вобразаў у нас усё ж свае.
Да таго ж, на пачатку 1990-х гадоў у Беларусі актыўна распрацоўваўся гэтак званы нацыянальны міт. І часам гучалі высновы пра нейкую адмысловую цнатлівасьць, рахманасьць і сарамлівасьць нашых суайчыньнікаў. Але беларус ніколі не адмаўляўся ад гэткіх радасьцяў жыцьця, як плоцевыя ўцехі, што падмацоўваюцца глыбокімі сакральнымі сэнсамі”.
(Скобла: ) “У старажытнай Грэцыі эратычныя сцэны зьмяшчаліся на амфарах. У Індыі эратычнымі барэльефамі знакаміты храм Кхаджураха. Залаты падсьвечнік у выглядзе гратэскна-фалічнай фігуры знойдзены ў Пампэі... Ад нашых архэолягаў я пра падобныя знаходкі ня чуў. Атрымліваецца, увесь беларускі эрас сабраўся ў фальклёры?”
(Валодзіна: ) “Не, і на тэрыторыі Беларусі вядомыя адпаведныя архэалягічныя знаходкі. Пра тое, што ідэі фалічнага культу былі вядомыя і нашым продкам, расказаў яшчэ на пачатку мінулага стагодзьдзя архэоляг І. Баршчэўскі ў сваім артыкуле "З гісторыі фалёктанізму". А напачатку ХХІ стагодзьдзя ў часе экспэдыцыі Студэнцкага этнаграфічнага таварыства ў Паўночна-Заходняй Беларусі была знойдзеная каменная выява фаласа ў даволі добрым выглядзе... Але вы маеце рацыю — эрас у нас выявіўся найперш у рытуале і песьні”.
(Скобла: ) “Уважліва прачытаўшы кнігу “Беларускі эратычны фальклёр”, я зразумеў, што надзвычай важную ролю ў гэтым самым фальклёры выконвае сымболіка мужчынскага й жаночага пачаткаў. Растлумачце, Тацьцяна, ад якой печы таньчаць фальклярысты? Чаму ў звычайнай песьні “Хлопец пашаньку пахае, ў яго сошанька крывая...” трэба абавязкова бачыць полавы акт?”
(Валодзіна: ) “Апазыцыя мужчынскага й жаночага пачаткаў палягае ў падвалінах асэнсаваньня ўсяго Сусьвету, калі паводле згаданай прыкметы дзяліліся як жывыя істоты, так і нежывыя прадметы. Лад і парадак у Сусьвеце, акрамя іншага, меў на ўвазе і гарманічнае ўзаемадзеяньне гэтых полюсаў. Пад ідэю кантактаваньня мужчынскага і жаночага пачынае падводзіцца цэлая сыстэма ўяўленьняў. Цела — як каштоўнасьць, яго інтымныя часткі — як таямніца і бездань сэнсаў — вось ідэі народнае творчасьці. Яскравымі малюнкамі дачыненьняў мужчыны і жанчыны становяцца якраз ворыва і апрацоўка глебы. Як, прыкладам, у загадцы: “Ехаў плуг на чоран луг, за ім пара слуг…”. Ці ў песьні: “Казалі нам, Сямёнка — гультай, Залатую сошаньку папраўляў, Чорную аблогу разьдзіраў…". Наогул, тут прыхаваныя і глыбокія міталягічныя зьместы, калі ў засяваньні поля бачыўся акт шлюбаваньня Зямлі і Неба.
Што да рэчыўных сымбаляў, то мужчынскую сэмантыку заканамерна набылі прадметы даўгаватай, падоўжанай формы, прызначаныя для рознага запіхваньня, утыканьня, зьмяшчэньня ўнутр. Гэта нож, шыла, таўкач, агурок, грэбень. Гэтаксама і актыўныя, надзеленыя сэмантыкай асаблівай плоднасьці, зьвяры, жывёлы — казёл, заяц, конь. Паеньне каня, прыкладам, прачытваецца як мэтафара стасункаў паміж мужчынам і жанчынаю”.
(Скобла: ) “Я буду твая, напаю каня,” — гэта таксама мэтафара полавых дачыненьняў?”
(Валодзіна: ) “Безумоўна. Ці іншы прыклад: “Дзеўка-дзявіца, Напой майго каня. Напой майго каня, Ці ня будзеш ты мая? Я ня буду паіці — Будзе мяне татка біці”. Зь іншых жывых істотаў мужчынскую сэмантыку мае і бусел, і журавель, які “ўнадзіўся ў бабіну канапель”, і “гарэза-верабей”.
(Скобла: ) “Калі ў выпадку з буслам сапраўды мае месца фалічная сымболіка ягонай дзюбы, то чаму і нэўтральная з выгляду пчала ў фальклёры таксама набывае мужчынскую шлюбную сымболіку? Пчала ж увогуле жаночага роду!”
(Валодзіна: ) “Тут мае месца асацыяцыя джала і метафара полавага акту як укусу. І тады пчала ў загадках зьвяртаецца да дзяўчат: “Не хадзі, дзеўка, па саду, бо як даганю, дык усьсяду. Я такую моду маю — як усуну, не вымаю”. Тут жа і шарсьцень, што “ўтыкнуў жала, аж сэрца маё задрыжала”, і камар, які “дзеўку ўкусіў, жывот разьдзімаецца”.
(Скобла: ) “Цяпер давайце пагаворым пра жаночы пачатак. Якія матэрыяльныя рэчы ў беларускім фальклёры ўвасабляюць жаночую генітальную сымболіку?”
(Валодзіна: ) “Найперш варта пазначыць сымбалічную тоеснасьць зямлі і жанчыны, якая грунтуецца на ўласьцівых ім патэнцыях ураджайнасьці, плоднасьці і наогул выступае як усясьветная этналягічная ўнівэрсалія. Сярод элемэнтаў прадметнага коду жаночы ніз абазначаюць рэчы, якiя судачыняюцца з колам або маюць адтулiну цi паглыбленьне. Да таго ж, гэта прынцыпова пасыўныя прадметы: спаднiца, фартух, ступа, дзяжа, гаршчок, хамут, пярсьцёнак, вянок. Генітальная сымболіка гэтых прадметаў абумовіла выкарыстаньне іх у павер’ях і абрадах жыцьцёвага цыклю, дзе яны ўключаліся ў магічныя рытуалы, накіраваныя на забесьпячэньне будучай плоднасьці ці ўраджайнасьцi глебы. Жаночая сэмантыка прыпісваецца і памяшканьням. Тут і сені, і самая хата, дзе дзьверы, вароты прачытваюцца як сымбалі жаночага нізу.
Асабліва наглядна жаночая сымболіка выяўляецца ў прыкладзе са ступай, якая прадстаўляе сабой жанчыну, а таўкач — мужчыну. Адпаведна, працэс таўчэньня ў ступе мэтафарычна абазначае полавыя дачыненьні. Рытуальнае таўчэньне вады ў ступе ўваходзіць у склад вясельнага абраду: у Мазырскім павеце родныя маладой гучна білі сякерай аб сякеру, таўклі ваду ў ступе. “Нячэснай” нявесьце ставілі таўкача замест жаніха, клалі яго ў ложак, маладую абводзілі вакол ступы, што выглядала ганебна. Адна ступа, без таўкача, сымбалізавала шлюбную пасіўнасьць і таму знайшла рытуальнае выкарыстаньне ў масьленкавых звычаях пакараньня нежанатай моладзі. У панядзелак на Масьленым тыдні хлопцы цягалі ступу па хатах, дзе жылі незамужнія дзеўкі”.
(Скобла: ) “Ня ступа, а проста дзіва… Дык што, Баба Яга, якая лётае ў ступе, — таксама сэксуальны вобраз?”
(Валодзіна: ) “Ну, Баба Яга ня толькі ў ступе едзе, але й таўкачом паганяе. Вобраз Бабы Ягі, несумненна, архаічны і глыбока амбівалентны. Менавіта яна, як першапродак, як першанябожчык, кіруе ініцыяцыяй героя, што ў яе хатцы на курынай лапцы перанараджаецца да новага жыцьця. Прыкладам, прыйшоў да Бабы Ягі Іван-царэвіч ці Іванька-дурачок, а яна яго накарміла, напаіла, у лазенку завяла. У выніку герой як бы перанараджаецца, надзяляецца новымі здольнасьцямі. Таму і хатка Бабы Ягі ўспрымаецца ня толькі як месца сьмерці, але і як калыска новага жыцьця, як улоньне маці. Ступа, у сваю чаргу, выступае і як сымбалічны эквівалент хаткі. Фактычна, ступа — бытавое ўвасабленьне міталягемы першакрыніцы, зямлі і жанчыны, яе дзетароднага ўлоньня”.
(Скобла: ) “Ці трэба казаць, што пры такой сэксуальнай фантазіі беларусаў традыцыйнае беларускае вясельле таксама мусіла мець эратычны код. Я безьліч разоў бачыў, як перад уваходам маладых у хату б’юць посуд. Навошта? Спатрэбіўся б новай сям’і ў гаспадарцы”.
(Валодзіна: ) “Удакладню вас: фантазіі тут быць ня можа. Кожны сымбаль, вобраз укладваюцца ў прынятыя, строгія схемы і стэрэатыпы. Усё заканамерна ў рэчышчы іх мітасэмантыкі. Што да гаршчка, то ён уяўляўся перадусім крынiцай жыцьця, надзяляўся творчай патэнцыяй і азначаў сабой жанчыну. Разьбiваньне гаршчка на вясельлі сымбалiчна пазначала дэфлярацыю маладой (посуд бiлi пасьля першай шлюбнай ночы) i нават роды. Калі маладая брала шлюб нецнатліваю, яе матулі прыносілі чарапкі або давалі ёй піць у трэснутым, дзіравым посудзе. Казалі: каму твой разьбіты гаршчок патрэбен?”
(Скобла: ) “І яшчэ адзін успамін зь вясельля. Памятаю, як мы, падлеткі, ад вясельнага караваю стараліся адшчыкнуць шышку — яна здавалася самай смачнай. А навошта шышкі на караваі — ён жа не ялінка?”
(Валодзіна: ) “Словаў колькі пра сам каравай, які ў традыцыйных уяўленьнях сымбалізаваў сабою багацьце, род, шчасьце, долю. Да таго ж, каравай выступае як яскравы мужчынскі і нават фалічны сымбаль. Як у песьні: “Печка рагоча, караваю хоча”. Такую прадукцыйную функцыю караваю падвойвалі, памнажалі шышкамі. Ну, а пра іх у вясельнай паэзіі гаворыцца: “Пад елкаю спала, Ня дзеўкаю стала — Шышка зь елкі ўпала, дзеўку сапсавала”. Таму шышка тут вядома якая”.
(Скобла: ) “На вясельлі маладым жадалі сямейнага шчасьця, дзетак, дабрабыту. І часам пажаданьні гучалі паэтычна-эратычна. Ці не маглі б вы паказаць узоры гэткіх пажаданьняў?”
(Валодзіна: ) “Прыкладам, жаніху хто-небудзь жадаў: “Дару дайніцай, каб не заглядаў пад чужыя спадніцы” (гэта што тычыцца яго паводзінаў па-за хатай). А ў сямейным жыцьці жадалі: “Дару петухом, каб не ляжаў уверх трыбухом”. Маладой жа зычылі: “Дару дукаты, каб маладая была сьпераду гарбатай”.
(Скобла: ) “Тацяна, нядаўна беларусы адзначалі Купальле, маладзёвае сьвята, ад якога, як паведамлялася ў адной царкоўнай кнізе, “отрокам осквернение, а девам растление”. Ці сапраўды падчас Купальля адмяняліся ўсе табу і дазвалялася распуста?”
(Валодзіна: ) “У часе Купальля вольнасьць у полавых дачыненьнях не ўспрымалася як распуста, а насіла падкрэсьлена сакральны сэнс. Зірніце ў акно: цяпер самы час, калі ўсё жывое проста буяе, квітнее, перажывае пік вэгетацыі, вітальнасьці. Архаічны чалавек не выключаў сябе з агульнае прыроднае прасторы. І вось гэтае расьлінна-сонечнае буйства знаходзіла працяг і ў міжполавых дачыненьнях. Да таго ж, Купальле разумеецца як час адкрытага Раю, час адкрытых межаў між сьветамі, між зямлёю і небам, што працягвалася і ў паслабленьні патрабаваньняў, адкрыцьці межаў і ў зносінах мужчыны і жанчыны”.
(Скобла: ) “Беларускі эратычны фальклёр увесь зашыфраваны, закадаваны. І яго трэба ўмець чытаць. Думаю, што нашыя слухачы ў гэтым пераканаліся. Ня мог не пранікнуць эрот і ў самы загадкавы жанр — у загадкі. А загадайце пару-тройку слухачам Свабоды”.
(Валодзіна: ) “Эратычныя загадкі — проста ўзор двухсэнсоўнасьці. Разам з тым, яны глыбока іранічныя, дэманструюць эфэкт падманутага чаканьня. Большасьць загадак маюць зусім бяскрыўдны адказ, азначаюць рэчы, якія вакол нас: арэх, бот, дзяжа, рукавіца:
Валасы з валасамі сходзяцца, Сэрца заходзіцца. Седзячы харашо, А лежачы — яшчэ лепш.
(Сон)
Лытка ўздрыгае, Касмаценьне ўставае. А гладкі д’ябал Дзіркі шукае.
(Кросны)
На зьмену старым вобразам прыходзяць новыя:
Сьпераду — па блату, Ззаду — хоць каму. Дзеўкі любяць стоя, Мальцы на хаду.
(Грузавік)
Хто б даўмеўся… Але падобныя загадкі загадваліся ў пэўныя каляндарныя адрэзкі часу і ў пэўнай аўдыторыі. Проста дзеля сьмеху і для шырокай публікі загадваць іх не дазвалялася. Фальклёр наогул разьлічаны не на слухача, а на саўдзельніка пэўнай сьвяточнай, абрадавай сытуацыі. Калі я і той, хто побач, ад пачатку валодаем падобнымі сыстэмамі ўяўленьняў і каштоўнасных прыярытэтаў”.
(Скобла: ) “Падазраю, што кніга “Беларускі эратычны фальклёр” неўзабаве стане бэстсэлерам (яе наклад усяго 1500 асобнікаў). Але ж ня езьдзіць беларусам па яе ў Маскву. Ці ёсьць задума перавыдаць яе ў Беларусі?”
(Валодзіна: ) “Пакуль не. Кніга, пра якую мы сёньня гаворым, — навуковае выданьне. І я б ня стала заклікаць да папулярызацыі ці тыражаваньня эратычнага фальклёру. Укладаючы кнігу, я імкнулася паказаць усю патаемнасьць беларускага фальклёру, яго ўнікальную, усеабдымную, архаічную, паэтычную, глыбокую ў сваіх вытоках мэтафарычнасьць. Эратычны фальклёр прадэманстраваў усім нам, наколькі арганічнымі, гарманічнымі могуць быць стасункі ня толькі між мужчынам і жанчынаю, але і наогул між Чалавекам і Сьветам”.
