Калі восеньскай парою едзеш у бок Браслава, дык міжволі заўважаеш, як радзее паток аўтамабіляў за горадам Глыбокім. Найпрыгажэйшы азёрны край вымірае.
Калі-небудзь сюды прыйдуць інвэстары, каб будаваць гатэлі, кемпінгі і аквапаркі. А сёньня пустынныя вёскі з закалочанымі вачніцамі шыбаў мала чым адрозьніваюцца ад вёсак чарнобыльскай зоны.
Вось, напрыклад, вёска Вуглы. У немалым некалі паселішчы жыве літаральна пара чалавек. Старажылка тут Тацяна Феактыстаўна, 80-гадовая стараверка. Ведаеце, што ў ХХІ стагодзьдзі ў Браслаўскіх старых лічыцца найбольшым далікатэсам?
Карэспандэнт: “Да вас прыяжджаюць камэрсанты?”
Тацяна: “Ага”.
Карэспандэнт: “І што возяць?”
Тацяна: “І цукар, і муку, і крупы. Ой, мы рады, што яны езьдзяць, сынок. Вунь, браслаўскі хлеб. Я яго есьці не магу. Во, купіла. Учора брала. Памацай, які хлеб. Вось і еж. А пах панюхай”.
Карэспандэнт: “Кіслы. А для каго вы яго купляеце?”
Тацяна: “Сабаку дам, кату дам”.
Карэспандэнт: “А камэрсантаў не ганяюць?”
Тацяна: “Ганяюць. Старшыня”.
Карэспандэнт: “Дык яны партызанскімі сьцежкамі сюды прыяжджаюць?”
Тацяна: “Прыедуць і баяцца, як машына ідзе якая”.
Дэ-юрэ Беларусь краіна ўнітарная. Але дэ-факта гэта амаль фэдэрацыя. Дзе ў кожным штаце ці фэадальным уладаньні дзейнічаюць свае правілы, свае мытні, ледзь не свае паліцэйскія фармаваньні.
Прычым межы суб’ектаў гэтай фэдэрацыі ўвесь час мяняюцца. Яны могуць супадаць зь межамі раёну, калі ў раёне дзейнічае хлебазавод. А могуць раптам адчыніцца для нэгацыянтаў з суседняй вобласьці, калі, напрыклад, прадукцыі роднага бровару недастаткова, каб наталіць смагу працоўных.
А як, у залежнасьці ад якога тавару, у сувязі зь якім надвор’ем канчаецца гандлёвае процістаяньне ўнутры краіны — разабрацца ў гэтым пад сілу толькі дасьведчанаму кантрабандысту.
Добра яшчэ, што для мабільнай тэлефоннай сувязі межаў няма. Усе старыя, дзякуючы гарадзкім дзецям, цяпер асвойваюць тарыфныя пляны і мэню паслугаў.
Тацяна: “Вы ведаеце што. Вось тэлефон. Чаго многа я плачу? У месяц 50 тысяч”.
Карэспандэнт: “За мабільны тэлефон?”
Тацяна: “А можа, так і трэба?”
Карэспандэнт: “А ці шмат мабільных тэлефонаў па вёсках?”
Тацяна: “Ой, многа, сынок. У кожнага мабільны тэлефон. У мяне не было, новым годам толькі мне сын прывёз”.
Карэспандэнт: “А вы, Тацяна Феактыстаўна, не са старавераў?”
Тацяна: “Са старавераў. Я сама хадзіла ў малельню. Богу малілася. А які Бог справядлівы, я ня ведаю. Каталікі, праваслаўныя, маскалі… Маскалі — гэта стараверы”.
У вёсцы Спаруны жыве вельмі калярытная старая пара. Антон і Ганна Сіповічы. Спадар Антон, зухаваты стары крыху падшафэ, сустрэў мяне клясычным беларускім вершам.
Антон: “Я радзіўся ў сваёй вёсцы і хрысьціўся пры дарожцы. Чым асьвечан? Кроўю, потам. Кім быць хочаш? Ня быць скотам”.
Карэспандэнт: “А хто гэта? Купала?”
Антон: “Не. Гэта чыста мае. І старая, і крывая хатачка мая. Яна зьлеплена, як будка, з аднога гнільля. Хоць старая, хоць крывая хатачка мая. Ды не аддам яе нікому, бо яна мая”.
Апошнія радочкі, безумоўна, належаць спарунскаму паэту. Але навошта выдаваць клясыку за сваё? Як высьветлілася, гэта не ад нахабства. Адказ дала Антонава жонка.
Ганна: “За палякамі быў тут ксёндз Шутовіч. І зрабіў Беларусь. У касьцёле стаў маліцца па-беларуску. Ён арганізаваў моладзь. Песьні па-беларуску ў касьцёле, каторыя любілі.
А былі хутаране, шляхта, такія людзі больш польскія. Чуць не вайна была. Адны крычаць “сьвяты Божа”, а другія “сьвенты Божэ”. Вайна была.
Але хутка яго забралі. І прыехаў ксёндз Мажэйка, паляк. І яго як хапіла адна жанчына. Як хапіла і гузікі вырвала ў сутане. Што “давайце нам беларуса гэнага!”
Як трапна яна сказала — “зрабіў Беларусь”. Сапраўды, часам дастаткова высілкаў аднаго чалавека, каб беларускасьць запала ў сэрцы людзей, абудзіла нацыянальнае пачуцьцё, прымусіла нешта пісаць. І нават даўнія Купалавы радкі ўспрымаць як свае.
Ксёндз Віктар Шутовіч, памяць пра якога жыве тут восемдзесят гадоў, падчас вайны меў сьмеласьць вярнуцца на Бацькаўшчыну, адседзець у ГУЛАГу і “рабіць Беларусь” у Барысаве. Дарэчы, наш герой таксама вярнуўся на радзіму. У вайну спадар Сіповіч рабіў на немцаў.
Антон: “На чыгунцы. Кандуктарам цягнікоў пасажырскіх. Цугфірэрам Бэрлін — Варшава. На хуткім цягніку”.
Карэспандэнт: “Во як вы даслужыліся!”
Антон: “І знаходзілі дзяўчат, немак. Ледзь ня ў кожнага была якая дзяўчына, якая падтрымлівала. І ў мяне такая была. Я атрымліваў 200 грамаў хлеба ў суткі. Як я мог пражыць?”
Касьцёл у Бардзінічах, дзе служыў Шутовіч, служыць вернікам ад 1988 году. Дзякуючы намаганьням і высілкам Сіповіча.
Антон: “Я дваццаць гадоў працаваў пры касьцёле. З кожным ксяндзом ладзіў. Ад восемдзесят восьмага году і да гэтых гадоў. Я адбудоўваў касьцёл. Усе людзі ведалі, гэта пан Антоні”.
Вёска Панцялейкі ляжыць за паўкілямэтра ад раскошнага возера Струста. Гэта апошнім часам стварае старажылам пэўныя праблемы. Ваколіцы Панцялеек асвойваюцца новымі жыхарамі. Яны, праўда, жывуць тут адно летам, але ўспамінаў пра суседзяў хапае на ўвесь год. Паслухаем жыхарку Панцялеек.
Жанчына: “Платоў у нас няма. І не было ніколі. А як паставяць плот, дык ідзе цікавасьць. Што ж там, за такім плотам? Ім можна было катацца на лодках з маторам. Можна сеці было паставіць для іх. Для іх скошвалі траву, каб зь іх цудоўных палацаў добры быў від на возера”.
Да новых суседзяў у вяскоўцаў стаўленьне, як да непазьбежнага зла. Як некалі ў індзейцаў да гішпанскіх канкістадораў. Сумесь страху і насьцярогі.
Жанчына: “Госьці прыехалі высокапастаўленыя. Калі іх дваццаць чалавек выйшлі на возера, зь песьнямі, з крыкамі, да іх ніхто не падыдзе. І жаданьне ў іх, канечне, кожнаму мець свой бераг. Мы засталіся ў цэнтры вёскі, а яны ўсе пабудаваліся, захапілі зямлю каля вадаёмаў”.
Мой наступны суразмоўца, старажыл вёскі Арцёмавічы, Войцех Станкевіч, стары моцны, каржакаваты і вясёлы — наш даўні слухач.
Войцех: “Я як прыйшоў з войска, гэта быў 1959 год, у мяне ўсе дзядзькі любілі слухаць. І я, як пачынаў слухаць зь дзядзькамі гэтае радыё, мы дзьверы замыкалі на кручок. Старыя яшчэ былі прыёмнікі “Родина”. І вось з гэтае пары, вось так”.
Ведаючы вашага пакорнага слугу як зьбіральніка жыцьцёвых анэкдотаў пра “вызвольны паход Чырвонай Арміі”, стары Войцех пачаставаў мяне сваёй показкай.
Войцех: “Сусед мой. Ужо памёршы даўно. Я, гаворыць, жыта важу. А ўжо савецкая ўлада ў нас. Жыта важу, і чырвонаармеец у мяне сядзіць, малако п’е. Трохлінейка, штык адкладзены доўгі, сам ён малы, у абмотках. Вось ён у мяне і пытаецца: “Ну, что, отец, тяжело рожь возить?” — “Ну, што, салдацік. Цяжка. Сьпёка, фізычная праца... Цяжка”. — “Ничего, отец, потерпи. Скоро мы освободим и от хлеба, и от тяжелого труда”. Дык гэты Савіч увесь час успамінаў: “Ад хлеба асвабадзілі ўжо пасьля вайны. Бо вайна пачалася. А ад працы цяжкай, дык не”.
Перадачы праваднога радыё спадар Войцех успрымае без раздражненьня, па-філязофску.
Войцех: “Перадача ёсьць “Сельская гадзіна”. Я ўспрымаю гэту перадачу як гумар. Калісьці Хрушчоў майму пакаленьню абяцаў жыцьцё пры камунізьме. Я жанчынам кажу, што я дачакаўся камунізму. Толькі адно “але” ёсьць. Нюанс. Які? Каб яшчэ да маёй пэнсіі мільён дабавілі”.
Калі-небудзь сюды прыйдуць інвэстары, каб будаваць гатэлі, кемпінгі і аквапаркі. А сёньня пустынныя вёскі з закалочанымі вачніцамі шыбаў мала чым адрозьніваюцца ад вёсак чарнобыльскай зоны.
Вось, напрыклад, вёска Вуглы. У немалым некалі паселішчы жыве літаральна пара чалавек. Старажылка тут Тацяна Феактыстаўна, 80-гадовая стараверка. Ведаеце, што ў ХХІ стагодзьдзі ў Браслаўскіх старых лічыцца найбольшым далікатэсам?
Карэспандэнт: “Да вас прыяжджаюць камэрсанты?”
Тацяна: “Ага”.
Карэспандэнт: “І што возяць?”
Тацяна: “І цукар, і муку, і крупы. Ой, мы рады, што яны езьдзяць, сынок. Вунь, браслаўскі хлеб. Я яго есьці не магу. Во, купіла. Учора брала. Памацай, які хлеб. Вось і еж. А пах панюхай”.
Карэспандэнт: “Кіслы. А для каго вы яго купляеце?”
Тацяна: “Сабаку дам, кату дам”.
Карэспандэнт: “А камэрсантаў не ганяюць?”
Тацяна: “Ганяюць. Старшыня”.
Карэспандэнт: “Дык яны партызанскімі сьцежкамі сюды прыяжджаюць?”
Тацяна: “Прыедуць і баяцца, як машына ідзе якая”.
Дэ-юрэ Беларусь краіна ўнітарная. Але дэ-факта гэта амаль фэдэрацыя. Дзе ў кожным штаце ці фэадальным уладаньні дзейнічаюць свае правілы, свае мытні, ледзь не свае паліцэйскія фармаваньні.
Прычым межы суб’ектаў гэтай фэдэрацыі ўвесь час мяняюцца. Яны могуць супадаць зь межамі раёну, калі ў раёне дзейнічае хлебазавод. А могуць раптам адчыніцца для нэгацыянтаў з суседняй вобласьці, калі, напрыклад, прадукцыі роднага бровару недастаткова, каб наталіць смагу працоўных.
А як, у залежнасьці ад якога тавару, у сувязі зь якім надвор’ем канчаецца гандлёвае процістаяньне ўнутры краіны — разабрацца ў гэтым пад сілу толькі дасьведчанаму кантрабандысту.
Добра яшчэ, што для мабільнай тэлефоннай сувязі межаў няма. Усе старыя, дзякуючы гарадзкім дзецям, цяпер асвойваюць тарыфныя пляны і мэню паслугаў.
Тацяна: “Вы ведаеце што. Вось тэлефон. Чаго многа я плачу? У месяц 50 тысяч”.
Карэспандэнт: “За мабільны тэлефон?”
Тацяна: “А можа, так і трэба?”
Карэспандэнт: “А ці шмат мабільных тэлефонаў па вёсках?”
Тацяна: “Ой, многа, сынок. У кожнага мабільны тэлефон. У мяне не было, новым годам толькі мне сын прывёз”.
Карэспандэнт: “А вы, Тацяна Феактыстаўна, не са старавераў?”
Тацяна: “Са старавераў. Я сама хадзіла ў малельню. Богу малілася. А які Бог справядлівы, я ня ведаю. Каталікі, праваслаўныя, маскалі… Маскалі — гэта стараверы”.
У вёсцы Спаруны жыве вельмі калярытная старая пара. Антон і Ганна Сіповічы. Спадар Антон, зухаваты стары крыху падшафэ, сустрэў мяне клясычным беларускім вершам.
Антон: “Я радзіўся ў сваёй вёсцы і хрысьціўся пры дарожцы. Чым асьвечан? Кроўю, потам. Кім быць хочаш? Ня быць скотам”.
Карэспандэнт: “А хто гэта? Купала?”
Антон: “Не. Гэта чыста мае. І старая, і крывая хатачка мая. Яна зьлеплена, як будка, з аднога гнільля. Хоць старая, хоць крывая хатачка мая. Ды не аддам яе нікому, бо яна мая”.
Апошнія радочкі, безумоўна, належаць спарунскаму паэту. Але навошта выдаваць клясыку за сваё? Як высьветлілася, гэта не ад нахабства. Адказ дала Антонава жонка.
Ганна: “За палякамі быў тут ксёндз Шутовіч. І зрабіў Беларусь. У касьцёле стаў маліцца па-беларуску. Ён арганізаваў моладзь. Песьні па-беларуску ў касьцёле, каторыя любілі.
А былі хутаране, шляхта, такія людзі больш польскія. Чуць не вайна была. Адны крычаць “сьвяты Божа”, а другія “сьвенты Божэ”. Вайна была.
Але хутка яго забралі. І прыехаў ксёндз Мажэйка, паляк. І яго як хапіла адна жанчына. Як хапіла і гузікі вырвала ў сутане. Што “давайце нам беларуса гэнага!”
Як трапна яна сказала — “зрабіў Беларусь”. Сапраўды, часам дастаткова высілкаў аднаго чалавека, каб беларускасьць запала ў сэрцы людзей, абудзіла нацыянальнае пачуцьцё, прымусіла нешта пісаць. І нават даўнія Купалавы радкі ўспрымаць як свае.
Ксёндз Віктар Шутовіч, памяць пра якога жыве тут восемдзесят гадоў, падчас вайны меў сьмеласьць вярнуцца на Бацькаўшчыну, адседзець у ГУЛАГу і “рабіць Беларусь” у Барысаве. Дарэчы, наш герой таксама вярнуўся на радзіму. У вайну спадар Сіповіч рабіў на немцаў.
Антон: “На чыгунцы. Кандуктарам цягнікоў пасажырскіх. Цугфірэрам Бэрлін — Варшава. На хуткім цягніку”.
Карэспандэнт: “Во як вы даслужыліся!”
Антон: “І знаходзілі дзяўчат, немак. Ледзь ня ў кожнага была якая дзяўчына, якая падтрымлівала. І ў мяне такая была. Я атрымліваў 200 грамаў хлеба ў суткі. Як я мог пражыць?”
Касьцёл у Бардзінічах, дзе служыў Шутовіч, служыць вернікам ад 1988 году. Дзякуючы намаганьням і высілкам Сіповіча.
Антон: “Я дваццаць гадоў працаваў пры касьцёле. З кожным ксяндзом ладзіў. Ад восемдзесят восьмага году і да гэтых гадоў. Я адбудоўваў касьцёл. Усе людзі ведалі, гэта пан Антоні”.
Вёска Панцялейкі ляжыць за паўкілямэтра ад раскошнага возера Струста. Гэта апошнім часам стварае старажылам пэўныя праблемы. Ваколіцы Панцялеек асвойваюцца новымі жыхарамі. Яны, праўда, жывуць тут адно летам, але ўспамінаў пра суседзяў хапае на ўвесь год. Паслухаем жыхарку Панцялеек.
Жанчына: “Платоў у нас няма. І не было ніколі. А як паставяць плот, дык ідзе цікавасьць. Што ж там, за такім плотам? Ім можна было катацца на лодках з маторам. Можна сеці было паставіць для іх. Для іх скошвалі траву, каб зь іх цудоўных палацаў добры быў від на возера”.
Да новых суседзяў у вяскоўцаў стаўленьне, як да непазьбежнага зла. Як некалі ў індзейцаў да гішпанскіх канкістадораў. Сумесь страху і насьцярогі.
Жанчына: “Госьці прыехалі высокапастаўленыя. Калі іх дваццаць чалавек выйшлі на возера, зь песьнямі, з крыкамі, да іх ніхто не падыдзе. І жаданьне ў іх, канечне, кожнаму мець свой бераг. Мы засталіся ў цэнтры вёскі, а яны ўсе пабудаваліся, захапілі зямлю каля вадаёмаў”.
Мой наступны суразмоўца, старажыл вёскі Арцёмавічы, Войцех Станкевіч, стары моцны, каржакаваты і вясёлы — наш даўні слухач.
Войцех: “Я як прыйшоў з войска, гэта быў 1959 год, у мяне ўсе дзядзькі любілі слухаць. І я, як пачынаў слухаць зь дзядзькамі гэтае радыё, мы дзьверы замыкалі на кручок. Старыя яшчэ былі прыёмнікі “Родина”. І вось з гэтае пары, вось так”.
Ведаючы вашага пакорнага слугу як зьбіральніка жыцьцёвых анэкдотаў пра “вызвольны паход Чырвонай Арміі”, стары Войцех пачаставаў мяне сваёй показкай.
Войцех: “Сусед мой. Ужо памёршы даўно. Я, гаворыць, жыта важу. А ўжо савецкая ўлада ў нас. Жыта важу, і чырвонаармеец у мяне сядзіць, малако п’е. Трохлінейка, штык адкладзены доўгі, сам ён малы, у абмотках. Вось ён у мяне і пытаецца: “Ну, что, отец, тяжело рожь возить?” — “Ну, што, салдацік. Цяжка. Сьпёка, фізычная праца... Цяжка”. — “Ничего, отец, потерпи. Скоро мы освободим и от хлеба, и от тяжелого труда”. Дык гэты Савіч увесь час успамінаў: “Ад хлеба асвабадзілі ўжо пасьля вайны. Бо вайна пачалася. А ад працы цяжкай, дык не”.
Перадачы праваднога радыё спадар Войцех успрымае без раздражненьня, па-філязофску.
Войцех: “Перадача ёсьць “Сельская гадзіна”. Я ўспрымаю гэту перадачу як гумар. Калісьці Хрушчоў майму пакаленьню абяцаў жыцьцё пры камунізьме. Я жанчынам кажу, што я дачакаўся камунізму. Толькі адно “але” ёсьць. Нюанс. Які? Каб яшчэ да маёй пэнсіі мільён дабавілі”.
