ЛІТПРАЦЭС
УЛАДЗІМЕР АРЛОЎ: “У БАСЭЙНЕ ПОБАЧ СА МНОЙ ПЛАВАЕ ЧАЛАВЕК З ПЛЭЕРАМ І СЛУХАЕ АЎДЫЁКНІГІ”
Выйшла з друку першая беларуская аўтарская аўдыёкніга. Да яе былі дыскі з перакладамі на беларускую мову Сяргея Шупы твораў “Фэрма” і “1984” Джорджа Оруэла і дыск беларускіх народных казак. Цяпер прыхільнікі творчасьці Ўладзімера Арлова могуць слухаць у фармаце МР3 ягоную прозу. Праўда, пакуль што на дыску зьявілася толькі адна гістарычная аповесьць пісьменьніка “Час чумы”, але аўдыёаматарам аўтар абяцае працяг. З Уладзімерам Арловым гутарыць наша карэспандэнтка Іна Студзінская.
Іна Студзінская: “Спадар Арлоў, вы неаднаразова публічна прызнаваліся, што свае творы пішаце старою добраю шарыкавай асадкаю, не давяраючы іх экрану кампутарнага манітора. І з усіх водараў вам, нібыта, найбольш даспадобы пах сьвежае друкарскае фарбы ад новага томіка вашых твораў. А якія пачуцьці агортваюць вас цяпер, калі ўпершыню не чытаеце, а слухаеце свой твор у фармаце аўдыёкнігі?”
Уладзімер Арлоў: “Ня трэба ўяўляць мяне траглядытам, які з жахам глядзіць на кампутар. Я карыстаюся электроннай поштай і чытаю інфармацыйныя сайты, а вось мастацкія тэксты з манітору не ўспрымаю. Магчыма, з гэтай самай прычыны й не пішу на кампутары сам. Ведаеце, тут дзейнічаюць зусім іншыя мэханізмы, а мне да душы старая добрая алхімія слова. Што да маіх пачуцьцяў, зьвязаных з выхадам аўдыёкнігі... Я не аматар перачытваць самога сябе – літаратары ведаюць, што гэта не заўсёды дорыць прыемныя эмоцыі. А вось дыск напэўна паслухаю. Тут, прынамсі, ня будзе спакусы й магчымасьці ўзяць асадку і зноў пачаць сябе правіць. Тыя фрагмэнты, якія я ўжо чуў, нарадзілі пачуцьцё ўдзячнасьці да Леаніда Дзеркача, які чытае маю аповесьць. Адметны голас спадара Леаніда добра вядомы ці ня кожнаму даросламу беларусу, бо ён некалькі дзесяцігодзьдзяў працаваў на беларускім радыё. Хачу сказаць дзякуй і выдаўцу Алесю Калошу, чалавеку, які добра ведае ня толькі сваю прафэсію, але ведае й адчувае беларускую літаратуру”.
Студзінская: “Першаю беларускаю аўтарскай мастацкай аўдыёкнігай стала ваша аповесьць “Час чумы”, падзеі якое адбываюцца ў сярэднявечным Рыме, куды трапляе знакаміты наш паэт Мікола Гусоўскі. Чаму з ўсяго напісанага вамі для першае аўдыёкнігі выбраны менавіта гэты твор?”
Арлоў: “Сталася так, што выбар у дадзеным выпадку зрабілі самі спадары Алесь і Леанід. Ім як чытачам спадабалася аповесьць, ім імпанаваў яе герой – наш паэт эпохі Рэнэсансу Мікола Гусоўскі. Скажу шчыра: калі б гаворка ішла пра адну-адзіную кнігу, у мяне былі б іншыя прапановы. А паколькі мы маем пляны на далейшае супрацоўніцтва, я выбару спадароў Калошы й Дзеркача не пярэчыў”.
Студзінская: “А што змогуць паслухаць на вашых новых аўдыёкнігах прыхільнікі вашае творчасьці?”
Арлоў: “Я спадзяюся, што ў фармаце аўдыёкнігі выйдуць мае “Таямніцы полацкай гісторыі” – кніга з прызнаньнем у любові да майго роднага гораду. Думаю, што ў гэтай будучай бібліятэчцы будзе і аўдыёкніга “Ордэн Белай Мышы”, якая напісана пераважна ад першай асобы, і таму ў мяне ёсьць намер прапанаваць свае паслугі пры запісе гэтай кнігі. Тым больш, што я не палохаюся мікрафону – слухачы Свабоды ведаюць, што я пятнаццаць месяцаў вёў праграму “Імёны Свабоды”, а перад тым два гады на Радыё Рацыя ў мяне была аўтарская праграма “Галерэя Кліо”, па выніках якой выйшаў дыск. Ну і ў бліжэйшых плянах выданьне таксама ў фармаце аўдыёкнігі маіх апавяданьняў для малодшых школьнікаў “Адкуль наш род”.
Студзінская: “Сацыёлягі сьцьвярджаюць, што цяпер моладзь, дый ня толькі моладзь, з усіх спосабаў эстэтычнае насалоды аддае перавагу таму, што гучыць. Ці азначае ваш зварот да аўдыёкнігі тое, што вы, як аўтар, адчулі на сабе гэтыя ператварэньні чытачоў у слухачоў?”
Арлоў: “Так, гэтыя пераўтварэньні я адчуў. І, ведаеце, калі я перажыў своеасаблівы момант ісьціны? Калі, плаваючы ў басэйне, зьвярнуў увагу на, так бы мовіць, свайго калегу, які таксама кілямэтар ці пару праплаваў побач са мной на суседняй дарожцы і ўвесь час штосьці слухаў. І калі я ў яго запытаўся, што ён слухае, высьветлілася, што гэта якраз ня музыка, а кніга”.
Студзінская: “Дык, можа быць, таму свайму адмысловаму басэйнаваму калегу вы параіце, куды зьвярнуцца, каб атрымаць вашу аўдыёкнігу “Час чумы?”
Арлоў: “Яму, як і іншым ахвотным мець на сваёй паліцы, ці побач са сваім плэерам, ці побач са сваім кампутарам аўдыёкнігу “Час чумы”, я хачу сказаць, што пазнаёміцца зь ёй можна будзе ў самыя бліжэйшыя дні, завітаўшы на адрас: праспэкт Машэрава (былая вуліца Варвашэні), дом 8, у Менску”.
АЎТАР І ТВОР
ЛЕРА СОМ: “ПОЛАЦКІ МЭР ЛІЧЫЦЬ МАЕ ВЕРШЫ “ПАРНАГРАФІЧНЫМІ”
Паэтка Лера Сом жыве ў Полацку, працуе настаўніцай у адной з тамтэйшых школаў. На яе творчым рахунку кнігі “Блюз каралеўскае кухні”, “Адзінокая зорка”, “Там, на небе”, “Свабода Слова Зіма”. Нядаўна ў выдавецтве “Логвінаў” выйшаў пяты па ліку зборнік Леры “Каралева прыйдзе ноччу: вершы пра каханьне”. Падчас прыезду аўтаркі ў Менск зь ёю сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Лера, адна з вашых ранейшых кніг мае назву “Блюз каралеўскае кухні”. Новая называецца “Каралева прыйдзе ноччу”. Гераіні некаторых вашых вершаў – таксама каралевы. Як вам удаецца ўжыцца ў “каралеўскі” вобраз?”
Лера Сом: “Ды ніяк я не ўжываюся. Проста верш прыходзіць і – усё. Бярэш і запісваеш. А што да каралеўскіх тэмаў, то я заўсёды была рамантычнай натурай. Праўда, рамантыка магла спалучацца з практычнымі рэчамі, жыцьцё ёсьць жыцьцё. Я і цяпер не пазьбягаю рамантыкі. Прыйдзе рамантычны настрой – вось і зьяўляюцца каралевы ў вершах”.
Скобла: “Звычайна, у вашых вершах можна адшукаць тое, што называюць грамадзянскім патасам, можна адшукаць палітыку. Ваша новая кніга – уся! – пра каханьне. І тым ня менш, я чуў, з-за яе ў вас былі праблемы на працы?”
Сом: “У нашай краіне шмат што даведзена да абсурду. З кнігай адбылося нешта падобнае. Крытык Леанід Галубовіч напісаў на яе рэцэнзію й надрукаваў у тыднёвіку “Літаратура і мастацтва”. Верш, які пачынаецца радком “Калі жанчына разьнімае ногі...”, не спадабаўся рэцэнзэнту, і ён назваў яго “парнаграфічным”. Нейкі “добры чалавек” паказаў газэту з рэцэнзіяй полацкаму мэру. Мэр зачытаў адпаведны фрагмэнт рэцэнзіі на паседжаньні кіраўнікоў гораду. Пасьля начальнік аддзелу адукацыі зачытаў той самы фрагмэнт на нарадзе дырэктараў школаў. Пасьля дырэктар маёй школы сабраў бацькоўскі камітэт і загадаў бацькам падпісаць ліст, дзе гаварылася, што настаўнікі, якія пішуць такія вершы, нам непатрэбныя. Некаторыя бацькі падпісаліся, і цяпер іх подпісы ляжаць у аддзеле адукацыі. Мне здаецца, што загадчык проста чакае зручнага моманту, каб мяне звольніць. Але я люблю сваю працу, і мне звальняцца ня хочацца толькі па той прычыне, што мае вершы полацкаму мэру здаюцца “парнаграфічнымі”.
Скобла: “Вы здольная пісаць у стане закаханасьці, ці пісаньне пра каханьне ідзе як успамін?”
Сом: “Па-рознаму бывае. Пішу і ў стане закаханасьці, і калі ўспамінаю пэўны пэрыяд жыцьця, падсумоўваю набытыя веды, досьвед”.
Скобла: “Лера, маю гэткае чытацкае назіраньне: паэткі з узростам пішуць усё больш эратычныя вершы. Тая ж Раіса Баравікова, ці Валянціна Аксак... Вы таксама ўсё больш увагі ў сваёй паэзіі надаяце эрасу. І для мяне загадка – чаму так? Тут таксама ўсё ад досьведу залежыць?”
Сом: “А як жа? Разумееце, у чым тут справа... Для вас, мужыкоў, усё проста ад самага пачатку. Для нас, жанчынаў, ня ўсё проста спачатку. Звычайна, мы не адразу пачынаем разумець смак гэтай справы... Гэта па-першае. А па-другое, каб напісаць адкрыта пра гэта, трэба быць вельмі вольнай унутрана. А ў дзяўчат, у маладзіцаў, па маіх назіраньнях, бывае шмат комплексаў. Ці то з нагоды сваёй зьнешнасьці, ці то з адсутнасьці пэўнай адукацыі, ці то з яшчэ якой прычыны, звычайна, унутранай свабоды няма. І мне было спачатку страшна пісаць эратычныя вершы, было страшна іх чытаць, страшна іх друкаваць. Але калі ты праз сябе не пераступаеш, ты не расьцеш. Я лічу, што без дазволу чытачу паглядзець у самыя патаемныя мясьціны душы пісьменьніка, у тым ліку інтымныя, ня будзе вартаснай літаратуры”.
Скобла: “Вашая кніга – гімнаграфія каханьню. І раптам: “Каханьне – заўсёды дадатак да нейкіх асноўных асноў”, – пішаце вы. А што для вас аснова асноў?”
Сом: “Здаецца, што для любога чалавека ягоныя пачуцьці павінны быць на першым месцы. Але чалавек так лёгка паддаецца побыту... “Бытавуха” заядае, трэба бегчы на працу, дагледзець дзяцей, мужа накарміць... І на пачуцьці чалавека не застаецца, для іх не хапае ні месца, ні часу. Пачуцьці проста вымываюцца з галавы. Працытаваны вамі верш трохі саркастычны. Але так ёсьць. Нічога з гэтым не паробіш”.
Скобла: “У вашай кнізе з геаграфічных назваў найчасьцей фігуруюць Полацак, Варшава і Вільня. А ці ўплывае архітэктурны ляндшафт за вакном на ваш творчы настрой?”
Сом: “Ёсьць гарады, якія спрыяюць мне ў творчасьці. Гэта найперш Вільня. Калі я там бываю, абавязкова нешта пішу. А ў Полацку я жыву. Да горада, дзе ты жывеш, якім бы дзівосным ён ні быў, ты абавязкова прызвычайваесься. Праўда, часам бывае, што я Полацак пачынаю ўспрымаць на нейкім духоўным узроўні, і тады ён пачынае даваць мне моманты празьмернага натхненьня. Але часьцей я ў ім проста жыву”.
ЛЕРА СОМ. ВЕРШЫ З НОВАЙ КНІГІ
* * * Ты прыедзеш у дождж, мы сустрэнемся пад парасонам... Мокры брук, я лячу, ты хапаеш мяне за рукаў... Брудны помнік у сквэры праводзіць нас позіркам сонным, Чорным срэбрам паблізу праблісьне старая рака.
Я цябе напаю, хочаш – кавай, а хочаш – гарбатай, У акне пасьміхаецца поўня праз дождж і праз змрок. Зноў табе прасьпяваю пра тыя журботы і страты, Ад якіх ты мяне ні тады, ні цяпер не зьбярог.
“Нешта робіцца з часам і зь людам, змарнелі дарэшты, Засталіся у цьмяных стагодзьдзях мае песьняры...” ...Я пайшла б за табой, сябра мой, малады і стары, Я пайшла б за табой, ды ня ведаю, ці пазавеш ты.
* * *
Пусть он сыграет надо мной. "Машина времени" ("Он играет на похоронах и танцах...")
Попел мой ад Сафійскай горкі Аднясе залацісты вецер, Ён заўсёды мяне любіў...
Калі ты пражывеш болей, Адшкадуй мне адзін вечар, Пайграй на маім ветры, Не зважай, што так стынуць пальцы...
Калі я пражыву болей, Я наведваць цябе ня буду. Толькі тыя клады люблю я, Дзе нікога майго няма.
* * * Паўднёвай прыморскай ноччу, калі цыкады перакрываюць шум прыбою, а маладзік пераміргваецца з зоркамі, калі вецер пакідае на вуснах салёную горыч, а чырвонае віно мае салодкі прысмак даўніх пацалункаў, калі прадчуваньне заўтрашняга дажджу прыдае паху падвялым ружам, а недзе на вэрандзе суседняй кавярні ціха дагрызае салату трусік-альбінос, хочацца нетаропка кахацца, зьвяраючы рытм з цыкадамі і прыбоем, лавіць адну за адной хвалі чаканай асалоды, задыхнуцца ад апошняй, сумеснай, і адразу заснуць на тваім плячы, плюнуўшы на ўсе гігіенічныя працэдуры.
* * * Будзем цалавацца на кожным віленскім перакрыжаваньні, а час ад часу і проста пасярод брукаваных вулачак, зьдзіўляючы эўрапейскіх турыстаў, якіх абазнаныя турмэнэджэры папярэджваюць перад паездкай, што выказваць пачуцьці ў краінах былога саўка трэба вельмі стрымана.
Будзем цалавацца, седзячы вобак за кілішкам чырвонага пад палатнянымі дахамі вынесеных на ходнікі столікаў, выклікаючы ўсьмешкі на вуснах маладзенькіх хайрастых парачак; зрэшты, хай зайздросьцяць і надалей.
Будзем цалавацца пад маім маленькім парасонам пасярод раптоўнай залевы і прыціскацца адно да аднаго зусім не таму, што страшна падмачыць твой турэцкі швэдар ці маю італьянскую скуранку.
Будзем цалавацца і зусім забудземся на ўсіх выбітных дзеячаў беларускага адраджэньня, якія крочылі па гэтых вулачках да нас, і якія таксама недзе тут, напэўна, цалаваліся з кімсьці, чые імёны мы не прачытаем у архівах, а толькі сасьнім.
Будзем цалавацца і потым штовечар узгадваць гэтыя пацалункі, калі вернемся зь Вільні кожны ў свой горад, на сваю вуліцу, да сваёй несвабоды.
* * * Вып’ем кавы, адзначым сустрэчу з Варшавай, Вып’ем моўчкі пад дым не маіх цыгарэт. Сьвет існуе пакуль, і пакуль што цікава Нам з табой высмакоўваць па кропельцы сьвет.
Я другія абцасы саб’ю брукаванкай, Вымяраючы крокам адлегласьць і час. Мы у горадзе гэтым ня маем прыстанку, Ён жыве незалежна ад прыхадняў, нас.
Заставайся халоднаю, пані Варшава, Ты сябе палюбіць нам пакуль не дала. Мы бярэм ад цябе толькі кропельку кавы, Нам хапае яе залатога цяпла.
КРЫТЫКА
МІХАСЬ ТЫЧЫНА: “САМА БЕЛАРУСКАЯ ПРАСОДЫЯ ДАПАМАГЛА ЗАГУЧАЦЬ РЫЛЬКЕ ПА-БЕЛАРУСКУ”
Паэтычны зборнік Райнэра Марыя Рыльке пад назвай “Кніга гадзін” лічыцца адной з вяршыняў усясьветнай філязофскай паэзіі. Ён аказаў уплыў на разьвіцьцё эўрапейскай паэзіі, на фармаваньне многіх выбітных творцаў. Летась у прыватным выдавецтве Зьмітра Коласа накладам 500 асобнікаў выйшаў пераклад “Кнігі гадзін” на беларускую мову, зроблены Васілём Сёмухам. Кнігу рэцэнзуе крытык Міхась Тычына.
“Кніга гадзін” Райнэра Марыя Рыльке ў перакладзе Васіля Сёмухі зьявілася невыпадкова. Пачатак быў пакладзены яшчэ ў 1982 годзе, калі выйшлі з друку адразу дзьве кнігі лірыкі Рыльке “Дуіненскія элегіі” й “Санэты Арфэю”. Пераклады санэтаў выкананыя цалкам Сёмухам (элегіі – часткова, былі й іншыя аўтары). У падзагалоўку новага выданьня значыцца: “выбраў і пераклаў зь нямецкай мовы”. Варта дадаць: не з падрадкоўніка, што ў савецкія часы было звыклай практыкаю. Паліглёт, сапраўдны майстар слова, Васіль Сёмуха, у адрозьненьне ад многіх сваіх калегаў, лічыў пераклады справаю жыцьця і ператлумачваў з арыгінала тое, што вельмі хацеў пабачыць на беларускай мове.
Але і ён ня ўсё мог тады выбіраць. “Кніга гадзін” значна запоўніла ранейшыя прагалы ў лірыцы Рыльке. Акрамя “Кнігі паломніцтва” і “Кнігі галечы і сьмерці” (другой і трэцяй частак), зьявілася і адсутная першая частка – “Кніга пра манаскае жыцьцё”. Спатрэбіўся, як бачым, немалы час, каб перакладчык, а за ім і чытач, маглі наблізіцца да паэта, які бачыў роднасную душу ў вобразе манаха, самотніка, пілігрыма, паглыбленага ў сябе, чужога зямной юдолі, павернутага ўсімі пачуцьцямі й думкамі да Бога. Менавіта да Бога, як свайго “суседа” па лёсе, ён зьвяртаецца з малітвамі й літаньнямі, вядзе зь ім бясконцы дыялёг на роўных:
Што зробіш, Божа, як што я загіну? Я кубак твой, – а што, як дам шчарбіну? Я трунак твой – забросьнею, застыну? Тваё адзеньне я – яго я скіну; са мною страціш сэнс ты, Госпадзе.
Звароты да Бога могуць шакаваць: “Ты, пашаптанец закарэлы”, “няведнік цёмны”, “няўмелы, адзін у вечнасьці стаіш”, “толькі просьбіт падуладны, што сэнсу рэчаў фальш дае” – “На больш цябе і не стае”. Аднак рытуал пакланеньня Богу, пакоры яго волі пры гэтым захоўваецца.
Самому Сёмуху трэба было папярэдне прайсьці школу Гётэ, Шылера,Томаса Мана, перакласьці іх з арыгінала, інакш кажучы, перабраць слова за словам, сказ за сказам, абзац за абзацам аб’ёмістыя тэксты клясыкаў нямецкай літаратуры, каб нарэшце асвоіцца ў мастацкім сьвеце таго, хто адштурхоўваўся ад сваіх вялікіх папярэднікаў, прарочыў прыход адкрывальніка “загадкі нямецкай душы” і сам знайшоў у паэтычным слове паратунак. У гэтым перакладчыку спрыяла натхнёная, на доўгія гады, праца над Бібліяй, якая ішла паралельна.
Рыльке, поруч з Гіёмам Апалінэрам, стаяў ля вытокаў паэзіі ХХ стагодзьдзя. Новай, незнаёмай, іншай. У параўнаньні з Апалінэрам, ён працаваў у традыцыйным рэчышчы. Тым ня менш, эўрапейская паэзія пасьля яго зьмянілася карэнным чынам. Яна давяла сучасьнікам небывалых трагедый, што сьвет альбо стане чалавечным, альбо яго проста ня будзе. Паэзія, асабліва лірыка, дапамагае адолець зямное прыцягненьне, перафарматаваць матэрыяльнае і коснае ў духоўнае і вечна жывое. Таму паэт перш-наперш вызначыўся ў істотным – у сваіх стасунках з Богам. Рыльке бачыць сябе як суразмоўніка і сутворцу Бога. Божы дар ён прымае як катэгарычны імпэратыў:
І Бог загадвае, каб я пісаў... І Бог загадвае, каб маляваў... І Бог загадвае, каб будаваў: бо я над часам валадар. Табе ж я толькі самаўпраўны тваёй самоты ўдзельнік, твар, брыво і вока, што цікаўна цераз плячо заглядвае маё у вечнасьць зь вечнасьці сваёй.
Знаходкі й адкрыцьці Апалінэра былі ацэненыя толькі праз 20 гадоў пасьля ягонае сьмерці. Тым часам Рыльке чыталі ў арыгінале яшчэ пры жыцьці. Марына Цьвятаева перапісвалася зь ім, абодва прысьвячалі адно аднаму вершы. Калі б не было Рыльке, наўрад ці быў бы Барыс Пастарнак тым, якім мы яго ведаем. Тое самае можна сказаць і пра Алеся Разанава – першае, далёка ня поўнае і вельмі яшчэ павярхоўнае, адкрыцьцё Рыльке адбылося ў пачатку яго творчасьці, калі вырашалася вельмі многае. У Рыльке чытаем: “Ідзе стагодзьдзе, зь ім хачу я жыць і чуць, як вешчыя дрыжаць лісты: мой ліст пісалі Бог, і я, і ты, і ён яшчэ на вышыні дрыжыць”. У Разанава, як рэха, адгукаецца: “Гром загрымеў. І ўсё навакольле замоўкла. Неба гаворыць”. Рэзюмэ Рыльке: “Тут сілы ціхія на ўзьлёце толькі”.
“Кніга гадзін”, яе тры часткі, напісаны на зломе стагодзьдзяў: 1899, 1901, 1903, – падчас дзьвюх паездак Рыльке ў Расею, пад моцным уплывам уражаньняў ад сустрэчы цывілізацый – аграрнай і урбанізаванай, “чалавекам прыроды” і “чалавекам культуры”. Апошняе вельмі выразна выявілася на фотаздымку Рыльке з сялянскім паэтам Сьпірыдонам Дрожжыным – выкшталцоным эўрапейцам і “мужыком барадатым”, у касаваротцы навыпуск, самотным перад вечнасьцю.
У выяўленьні сваіх надзвычай складаных, нярэдка цьмяных, паэтычных стасункаў з часам рэальнага жыцьця і вечнасьцю Рыльке віртуозны майстар. Гэта заўважаецца ў ягонай вытанчанай манеры пісьма, элястычнай рытміцы ды інтанацыі, багатай эўфаніі, якую выдатна перадаў у сваіх перакладах Васіль Сёмуха. Здаецца, сама беларуская прасодыя адгукнулася гэтаму імкненьню выявіць боскае ў зямным сьвеце, узьняць матэрыяльнае да духоўнага, акрыліць чалавечую душу:
Мая душа – перад табою тут. Як Нээмііна нявестка Рут – слухмяная руплівіца яна: снапы на полі вяжа цэлы дзень, як верная служанка, да цямна, а ўвечары ідзе ў ставок, адна, купаецца, і да твайго гумна, дзе ты, аддадзены спакойным снам, ляжыш, ля ног тваіх спачыць ідзе.
Выразныя рэаліі сучаснага беларускага быцьця ў Вялікім Часе знаходзяць сваё месца ў лірыцы Рыльке, але не таму, што перакладчык штучна актуалізаваў клясыку, а таму, што клясыка вечная, разьлічаная на кожнага асобна і на ўсіх разам:
Хлусьнёй здаецца іх жыцьцё на сьвеце, і змогі ў іх няма сабою быць, іх сіла – грошы, як усходні вецер! а ім, малым і сірым, толькі ныць і верыць, што панаднае віно ім верне тое, што сплыло даўно.
Ды ці варта акцэнтаваць увагу на нэгатыве, калі ў беларускамоўнага Райнэра Марыя Рыльке ёсьць тры паэтычныя радкі, але якія:
Мой Бог, да кожнага прыходзь і сьцьвердзі яго ў жыцьці, у тым жыцьці, дзе ёсьць Любоў. І Сэнс. І Боль. І слодыч Сьмерці.
УЛАДЗІМЕР АРЛОЎ: “У БАСЭЙНЕ ПОБАЧ СА МНОЙ ПЛАВАЕ ЧАЛАВЕК З ПЛЭЕРАМ І СЛУХАЕ АЎДЫЁКНІГІ”
Выйшла з друку першая беларуская аўтарская аўдыёкніга. Да яе былі дыскі з перакладамі на беларускую мову Сяргея Шупы твораў “Фэрма” і “1984” Джорджа Оруэла і дыск беларускіх народных казак. Цяпер прыхільнікі творчасьці Ўладзімера Арлова могуць слухаць у фармаце МР3 ягоную прозу. Праўда, пакуль што на дыску зьявілася толькі адна гістарычная аповесьць пісьменьніка “Час чумы”, але аўдыёаматарам аўтар абяцае працяг. З Уладзімерам Арловым гутарыць наша карэспандэнтка Іна Студзінская.
Іна Студзінская: “Спадар Арлоў, вы неаднаразова публічна прызнаваліся, што свае творы пішаце старою добраю шарыкавай асадкаю, не давяраючы іх экрану кампутарнага манітора. І з усіх водараў вам, нібыта, найбольш даспадобы пах сьвежае друкарскае фарбы ад новага томіка вашых твораў. А якія пачуцьці агортваюць вас цяпер, калі ўпершыню не чытаеце, а слухаеце свой твор у фармаце аўдыёкнігі?”
Уладзімер Арлоў: “Ня трэба ўяўляць мяне траглядытам, які з жахам глядзіць на кампутар. Я карыстаюся электроннай поштай і чытаю інфармацыйныя сайты, а вось мастацкія тэксты з манітору не ўспрымаю. Магчыма, з гэтай самай прычыны й не пішу на кампутары сам. Ведаеце, тут дзейнічаюць зусім іншыя мэханізмы, а мне да душы старая добрая алхімія слова. Што да маіх пачуцьцяў, зьвязаных з выхадам аўдыёкнігі... Я не аматар перачытваць самога сябе – літаратары ведаюць, што гэта не заўсёды дорыць прыемныя эмоцыі. А вось дыск напэўна паслухаю. Тут, прынамсі, ня будзе спакусы й магчымасьці ўзяць асадку і зноў пачаць сябе правіць. Тыя фрагмэнты, якія я ўжо чуў, нарадзілі пачуцьцё ўдзячнасьці да Леаніда Дзеркача, які чытае маю аповесьць. Адметны голас спадара Леаніда добра вядомы ці ня кожнаму даросламу беларусу, бо ён некалькі дзесяцігодзьдзяў працаваў на беларускім радыё. Хачу сказаць дзякуй і выдаўцу Алесю Калошу, чалавеку, які добра ведае ня толькі сваю прафэсію, але ведае й адчувае беларускую літаратуру”.
Студзінская: “Першаю беларускаю аўтарскай мастацкай аўдыёкнігай стала ваша аповесьць “Час чумы”, падзеі якое адбываюцца ў сярэднявечным Рыме, куды трапляе знакаміты наш паэт Мікола Гусоўскі. Чаму з ўсяго напісанага вамі для першае аўдыёкнігі выбраны менавіта гэты твор?”
Арлоў: “Сталася так, што выбар у дадзеным выпадку зрабілі самі спадары Алесь і Леанід. Ім як чытачам спадабалася аповесьць, ім імпанаваў яе герой – наш паэт эпохі Рэнэсансу Мікола Гусоўскі. Скажу шчыра: калі б гаворка ішла пра адну-адзіную кнігу, у мяне былі б іншыя прапановы. А паколькі мы маем пляны на далейшае супрацоўніцтва, я выбару спадароў Калошы й Дзеркача не пярэчыў”.
Студзінская: “А што змогуць паслухаць на вашых новых аўдыёкнігах прыхільнікі вашае творчасьці?”
Арлоў: “Я спадзяюся, што ў фармаце аўдыёкнігі выйдуць мае “Таямніцы полацкай гісторыі” – кніга з прызнаньнем у любові да майго роднага гораду. Думаю, што ў гэтай будучай бібліятэчцы будзе і аўдыёкніга “Ордэн Белай Мышы”, якая напісана пераважна ад першай асобы, і таму ў мяне ёсьць намер прапанаваць свае паслугі пры запісе гэтай кнігі. Тым больш, што я не палохаюся мікрафону – слухачы Свабоды ведаюць, што я пятнаццаць месяцаў вёў праграму “Імёны Свабоды”, а перад тым два гады на Радыё Рацыя ў мяне была аўтарская праграма “Галерэя Кліо”, па выніках якой выйшаў дыск. Ну і ў бліжэйшых плянах выданьне таксама ў фармаце аўдыёкнігі маіх апавяданьняў для малодшых школьнікаў “Адкуль наш род”.
Студзінская: “Сацыёлягі сьцьвярджаюць, што цяпер моладзь, дый ня толькі моладзь, з усіх спосабаў эстэтычнае насалоды аддае перавагу таму, што гучыць. Ці азначае ваш зварот да аўдыёкнігі тое, што вы, як аўтар, адчулі на сабе гэтыя ператварэньні чытачоў у слухачоў?”
Арлоў: “Так, гэтыя пераўтварэньні я адчуў. І, ведаеце, калі я перажыў своеасаблівы момант ісьціны? Калі, плаваючы ў басэйне, зьвярнуў увагу на, так бы мовіць, свайго калегу, які таксама кілямэтар ці пару праплаваў побач са мной на суседняй дарожцы і ўвесь час штосьці слухаў. І калі я ў яго запытаўся, што ён слухае, высьветлілася, што гэта якраз ня музыка, а кніга”.
Студзінская: “Дык, можа быць, таму свайму адмысловаму басэйнаваму калегу вы параіце, куды зьвярнуцца, каб атрымаць вашу аўдыёкнігу “Час чумы?”
Арлоў: “Яму, як і іншым ахвотным мець на сваёй паліцы, ці побач са сваім плэерам, ці побач са сваім кампутарам аўдыёкнігу “Час чумы”, я хачу сказаць, што пазнаёміцца зь ёй можна будзе ў самыя бліжэйшыя дні, завітаўшы на адрас: праспэкт Машэрава (былая вуліца Варвашэні), дом 8, у Менску”.
АЎТАР І ТВОР
ЛЕРА СОМ: “ПОЛАЦКІ МЭР ЛІЧЫЦЬ МАЕ ВЕРШЫ “ПАРНАГРАФІЧНЫМІ”
Паэтка Лера Сом жыве ў Полацку, працуе настаўніцай у адной з тамтэйшых школаў. На яе творчым рахунку кнігі “Блюз каралеўскае кухні”, “Адзінокая зорка”, “Там, на небе”, “Свабода Слова Зіма”. Нядаўна ў выдавецтве “Логвінаў” выйшаў пяты па ліку зборнік Леры “Каралева прыйдзе ноччу: вершы пра каханьне”. Падчас прыезду аўтаркі ў Менск зь ёю сустрэўся Міхась Скобла.
Міхась Скобла: “Лера, адна з вашых ранейшых кніг мае назву “Блюз каралеўскае кухні”. Новая называецца “Каралева прыйдзе ноччу”. Гераіні некаторых вашых вершаў – таксама каралевы. Як вам удаецца ўжыцца ў “каралеўскі” вобраз?”
Лера Сом: “Ды ніяк я не ўжываюся. Проста верш прыходзіць і – усё. Бярэш і запісваеш. А што да каралеўскіх тэмаў, то я заўсёды была рамантычнай натурай. Праўда, рамантыка магла спалучацца з практычнымі рэчамі, жыцьцё ёсьць жыцьцё. Я і цяпер не пазьбягаю рамантыкі. Прыйдзе рамантычны настрой – вось і зьяўляюцца каралевы ў вершах”.
Скобла: “Звычайна, у вашых вершах можна адшукаць тое, што называюць грамадзянскім патасам, можна адшукаць палітыку. Ваша новая кніга – уся! – пра каханьне. І тым ня менш, я чуў, з-за яе ў вас былі праблемы на працы?”
Сом: “У нашай краіне шмат што даведзена да абсурду. З кнігай адбылося нешта падобнае. Крытык Леанід Галубовіч напісаў на яе рэцэнзію й надрукаваў у тыднёвіку “Літаратура і мастацтва”. Верш, які пачынаецца радком “Калі жанчына разьнімае ногі...”, не спадабаўся рэцэнзэнту, і ён назваў яго “парнаграфічным”. Нейкі “добры чалавек” паказаў газэту з рэцэнзіяй полацкаму мэру. Мэр зачытаў адпаведны фрагмэнт рэцэнзіі на паседжаньні кіраўнікоў гораду. Пасьля начальнік аддзелу адукацыі зачытаў той самы фрагмэнт на нарадзе дырэктараў школаў. Пасьля дырэктар маёй школы сабраў бацькоўскі камітэт і загадаў бацькам падпісаць ліст, дзе гаварылася, што настаўнікі, якія пішуць такія вершы, нам непатрэбныя. Некаторыя бацькі падпісаліся, і цяпер іх подпісы ляжаць у аддзеле адукацыі. Мне здаецца, што загадчык проста чакае зручнага моманту, каб мяне звольніць. Але я люблю сваю працу, і мне звальняцца ня хочацца толькі па той прычыне, што мае вершы полацкаму мэру здаюцца “парнаграфічнымі”.
Скобла: “Вы здольная пісаць у стане закаханасьці, ці пісаньне пра каханьне ідзе як успамін?”
Сом: “Па-рознаму бывае. Пішу і ў стане закаханасьці, і калі ўспамінаю пэўны пэрыяд жыцьця, падсумоўваю набытыя веды, досьвед”.
Скобла: “Лера, маю гэткае чытацкае назіраньне: паэткі з узростам пішуць усё больш эратычныя вершы. Тая ж Раіса Баравікова, ці Валянціна Аксак... Вы таксама ўсё больш увагі ў сваёй паэзіі надаяце эрасу. І для мяне загадка – чаму так? Тут таксама ўсё ад досьведу залежыць?”
Сом: “А як жа? Разумееце, у чым тут справа... Для вас, мужыкоў, усё проста ад самага пачатку. Для нас, жанчынаў, ня ўсё проста спачатку. Звычайна, мы не адразу пачынаем разумець смак гэтай справы... Гэта па-першае. А па-другое, каб напісаць адкрыта пра гэта, трэба быць вельмі вольнай унутрана. А ў дзяўчат, у маладзіцаў, па маіх назіраньнях, бывае шмат комплексаў. Ці то з нагоды сваёй зьнешнасьці, ці то з адсутнасьці пэўнай адукацыі, ці то з яшчэ якой прычыны, звычайна, унутранай свабоды няма. І мне было спачатку страшна пісаць эратычныя вершы, было страшна іх чытаць, страшна іх друкаваць. Але калі ты праз сябе не пераступаеш, ты не расьцеш. Я лічу, што без дазволу чытачу паглядзець у самыя патаемныя мясьціны душы пісьменьніка, у тым ліку інтымныя, ня будзе вартаснай літаратуры”.
Скобла: “Вашая кніга – гімнаграфія каханьню. І раптам: “Каханьне – заўсёды дадатак да нейкіх асноўных асноў”, – пішаце вы. А што для вас аснова асноў?”
Сом: “Здаецца, што для любога чалавека ягоныя пачуцьці павінны быць на першым месцы. Але чалавек так лёгка паддаецца побыту... “Бытавуха” заядае, трэба бегчы на працу, дагледзець дзяцей, мужа накарміць... І на пачуцьці чалавека не застаецца, для іх не хапае ні месца, ні часу. Пачуцьці проста вымываюцца з галавы. Працытаваны вамі верш трохі саркастычны. Але так ёсьць. Нічога з гэтым не паробіш”.
Скобла: “У вашай кнізе з геаграфічных назваў найчасьцей фігуруюць Полацак, Варшава і Вільня. А ці ўплывае архітэктурны ляндшафт за вакном на ваш творчы настрой?”
Сом: “Ёсьць гарады, якія спрыяюць мне ў творчасьці. Гэта найперш Вільня. Калі я там бываю, абавязкова нешта пішу. А ў Полацку я жыву. Да горада, дзе ты жывеш, якім бы дзівосным ён ні быў, ты абавязкова прызвычайваесься. Праўда, часам бывае, што я Полацак пачынаю ўспрымаць на нейкім духоўным узроўні, і тады ён пачынае даваць мне моманты празьмернага натхненьня. Але часьцей я ў ім проста жыву”.
ЛЕРА СОМ. ВЕРШЫ З НОВАЙ КНІГІ
* * * Ты прыедзеш у дождж, мы сустрэнемся пад парасонам... Мокры брук, я лячу, ты хапаеш мяне за рукаў... Брудны помнік у сквэры праводзіць нас позіркам сонным, Чорным срэбрам паблізу праблісьне старая рака.
Я цябе напаю, хочаш – кавай, а хочаш – гарбатай, У акне пасьміхаецца поўня праз дождж і праз змрок. Зноў табе прасьпяваю пра тыя журботы і страты, Ад якіх ты мяне ні тады, ні цяпер не зьбярог.
“Нешта робіцца з часам і зь людам, змарнелі дарэшты, Засталіся у цьмяных стагодзьдзях мае песьняры...” ...Я пайшла б за табой, сябра мой, малады і стары, Я пайшла б за табой, ды ня ведаю, ці пазавеш ты.
* * *
Пусть он сыграет надо мной. "Машина времени" ("Он играет на похоронах и танцах...")
Попел мой ад Сафійскай горкі Аднясе залацісты вецер, Ён заўсёды мяне любіў...
Калі ты пражывеш болей, Адшкадуй мне адзін вечар, Пайграй на маім ветры, Не зважай, што так стынуць пальцы...
Калі я пражыву болей, Я наведваць цябе ня буду. Толькі тыя клады люблю я, Дзе нікога майго няма.
* * * Паўднёвай прыморскай ноччу, калі цыкады перакрываюць шум прыбою, а маладзік пераміргваецца з зоркамі, калі вецер пакідае на вуснах салёную горыч, а чырвонае віно мае салодкі прысмак даўніх пацалункаў, калі прадчуваньне заўтрашняга дажджу прыдае паху падвялым ружам, а недзе на вэрандзе суседняй кавярні ціха дагрызае салату трусік-альбінос, хочацца нетаропка кахацца, зьвяраючы рытм з цыкадамі і прыбоем, лавіць адну за адной хвалі чаканай асалоды, задыхнуцца ад апошняй, сумеснай, і адразу заснуць на тваім плячы, плюнуўшы на ўсе гігіенічныя працэдуры.
* * * Будзем цалавацца на кожным віленскім перакрыжаваньні, а час ад часу і проста пасярод брукаваных вулачак, зьдзіўляючы эўрапейскіх турыстаў, якіх абазнаныя турмэнэджэры папярэджваюць перад паездкай, што выказваць пачуцьці ў краінах былога саўка трэба вельмі стрымана.
Будзем цалавацца, седзячы вобак за кілішкам чырвонага пад палатнянымі дахамі вынесеных на ходнікі столікаў, выклікаючы ўсьмешкі на вуснах маладзенькіх хайрастых парачак; зрэшты, хай зайздросьцяць і надалей.
Будзем цалавацца пад маім маленькім парасонам пасярод раптоўнай залевы і прыціскацца адно да аднаго зусім не таму, што страшна падмачыць твой турэцкі швэдар ці маю італьянскую скуранку.
Будзем цалавацца і зусім забудземся на ўсіх выбітных дзеячаў беларускага адраджэньня, якія крочылі па гэтых вулачках да нас, і якія таксама недзе тут, напэўна, цалаваліся з кімсьці, чые імёны мы не прачытаем у архівах, а толькі сасьнім.
Будзем цалавацца і потым штовечар узгадваць гэтыя пацалункі, калі вернемся зь Вільні кожны ў свой горад, на сваю вуліцу, да сваёй несвабоды.
* * * Вып’ем кавы, адзначым сустрэчу з Варшавай, Вып’ем моўчкі пад дым не маіх цыгарэт. Сьвет існуе пакуль, і пакуль што цікава Нам з табой высмакоўваць па кропельцы сьвет.
Я другія абцасы саб’ю брукаванкай, Вымяраючы крокам адлегласьць і час. Мы у горадзе гэтым ня маем прыстанку, Ён жыве незалежна ад прыхадняў, нас.
Заставайся халоднаю, пані Варшава, Ты сябе палюбіць нам пакуль не дала. Мы бярэм ад цябе толькі кропельку кавы, Нам хапае яе залатога цяпла.
КРЫТЫКА
МІХАСЬ ТЫЧЫНА: “САМА БЕЛАРУСКАЯ ПРАСОДЫЯ ДАПАМАГЛА ЗАГУЧАЦЬ РЫЛЬКЕ ПА-БЕЛАРУСКУ”
Паэтычны зборнік Райнэра Марыя Рыльке пад назвай “Кніга гадзін” лічыцца адной з вяршыняў усясьветнай філязофскай паэзіі. Ён аказаў уплыў на разьвіцьцё эўрапейскай паэзіі, на фармаваньне многіх выбітных творцаў. Летась у прыватным выдавецтве Зьмітра Коласа накладам 500 асобнікаў выйшаў пераклад “Кнігі гадзін” на беларускую мову, зроблены Васілём Сёмухам. Кнігу рэцэнзуе крытык Міхась Тычына.
“Кніга гадзін” Райнэра Марыя Рыльке ў перакладзе Васіля Сёмухі зьявілася невыпадкова. Пачатак быў пакладзены яшчэ ў 1982 годзе, калі выйшлі з друку адразу дзьве кнігі лірыкі Рыльке “Дуіненскія элегіі” й “Санэты Арфэю”. Пераклады санэтаў выкананыя цалкам Сёмухам (элегіі – часткова, былі й іншыя аўтары). У падзагалоўку новага выданьня значыцца: “выбраў і пераклаў зь нямецкай мовы”. Варта дадаць: не з падрадкоўніка, што ў савецкія часы было звыклай практыкаю. Паліглёт, сапраўдны майстар слова, Васіль Сёмуха, у адрозьненьне ад многіх сваіх калегаў, лічыў пераклады справаю жыцьця і ператлумачваў з арыгінала тое, што вельмі хацеў пабачыць на беларускай мове.
Але і ён ня ўсё мог тады выбіраць. “Кніга гадзін” значна запоўніла ранейшыя прагалы ў лірыцы Рыльке. Акрамя “Кнігі паломніцтва” і “Кнігі галечы і сьмерці” (другой і трэцяй частак), зьявілася і адсутная першая частка – “Кніга пра манаскае жыцьцё”. Спатрэбіўся, як бачым, немалы час, каб перакладчык, а за ім і чытач, маглі наблізіцца да паэта, які бачыў роднасную душу ў вобразе манаха, самотніка, пілігрыма, паглыбленага ў сябе, чужога зямной юдолі, павернутага ўсімі пачуцьцямі й думкамі да Бога. Менавіта да Бога, як свайго “суседа” па лёсе, ён зьвяртаецца з малітвамі й літаньнямі, вядзе зь ім бясконцы дыялёг на роўных:
Што зробіш, Божа, як што я загіну? Я кубак твой, – а што, як дам шчарбіну? Я трунак твой – забросьнею, застыну? Тваё адзеньне я – яго я скіну; са мною страціш сэнс ты, Госпадзе.
Звароты да Бога могуць шакаваць: “Ты, пашаптанец закарэлы”, “няведнік цёмны”, “няўмелы, адзін у вечнасьці стаіш”, “толькі просьбіт падуладны, што сэнсу рэчаў фальш дае” – “На больш цябе і не стае”. Аднак рытуал пакланеньня Богу, пакоры яго волі пры гэтым захоўваецца.
Самому Сёмуху трэба было папярэдне прайсьці школу Гётэ, Шылера,Томаса Мана, перакласьці іх з арыгінала, інакш кажучы, перабраць слова за словам, сказ за сказам, абзац за абзацам аб’ёмістыя тэксты клясыкаў нямецкай літаратуры, каб нарэшце асвоіцца ў мастацкім сьвеце таго, хто адштурхоўваўся ад сваіх вялікіх папярэднікаў, прарочыў прыход адкрывальніка “загадкі нямецкай душы” і сам знайшоў у паэтычным слове паратунак. У гэтым перакладчыку спрыяла натхнёная, на доўгія гады, праца над Бібліяй, якая ішла паралельна.
Рыльке, поруч з Гіёмам Апалінэрам, стаяў ля вытокаў паэзіі ХХ стагодзьдзя. Новай, незнаёмай, іншай. У параўнаньні з Апалінэрам, ён працаваў у традыцыйным рэчышчы. Тым ня менш, эўрапейская паэзія пасьля яго зьмянілася карэнным чынам. Яна давяла сучасьнікам небывалых трагедый, што сьвет альбо стане чалавечным, альбо яго проста ня будзе. Паэзія, асабліва лірыка, дапамагае адолець зямное прыцягненьне, перафарматаваць матэрыяльнае і коснае ў духоўнае і вечна жывое. Таму паэт перш-наперш вызначыўся ў істотным – у сваіх стасунках з Богам. Рыльке бачыць сябе як суразмоўніка і сутворцу Бога. Божы дар ён прымае як катэгарычны імпэратыў:
І Бог загадвае, каб я пісаў... І Бог загадвае, каб маляваў... І Бог загадвае, каб будаваў: бо я над часам валадар. Табе ж я толькі самаўпраўны тваёй самоты ўдзельнік, твар, брыво і вока, што цікаўна цераз плячо заглядвае маё у вечнасьць зь вечнасьці сваёй.
Знаходкі й адкрыцьці Апалінэра былі ацэненыя толькі праз 20 гадоў пасьля ягонае сьмерці. Тым часам Рыльке чыталі ў арыгінале яшчэ пры жыцьці. Марына Цьвятаева перапісвалася зь ім, абодва прысьвячалі адно аднаму вершы. Калі б не было Рыльке, наўрад ці быў бы Барыс Пастарнак тым, якім мы яго ведаем. Тое самае можна сказаць і пра Алеся Разанава – першае, далёка ня поўнае і вельмі яшчэ павярхоўнае, адкрыцьцё Рыльке адбылося ў пачатку яго творчасьці, калі вырашалася вельмі многае. У Рыльке чытаем: “Ідзе стагодзьдзе, зь ім хачу я жыць і чуць, як вешчыя дрыжаць лісты: мой ліст пісалі Бог, і я, і ты, і ён яшчэ на вышыні дрыжыць”. У Разанава, як рэха, адгукаецца: “Гром загрымеў. І ўсё навакольле замоўкла. Неба гаворыць”. Рэзюмэ Рыльке: “Тут сілы ціхія на ўзьлёце толькі”.
“Кніга гадзін”, яе тры часткі, напісаны на зломе стагодзьдзяў: 1899, 1901, 1903, – падчас дзьвюх паездак Рыльке ў Расею, пад моцным уплывам уражаньняў ад сустрэчы цывілізацый – аграрнай і урбанізаванай, “чалавекам прыроды” і “чалавекам культуры”. Апошняе вельмі выразна выявілася на фотаздымку Рыльке з сялянскім паэтам Сьпірыдонам Дрожжыным – выкшталцоным эўрапейцам і “мужыком барадатым”, у касаваротцы навыпуск, самотным перад вечнасьцю.
У выяўленьні сваіх надзвычай складаных, нярэдка цьмяных, паэтычных стасункаў з часам рэальнага жыцьця і вечнасьцю Рыльке віртуозны майстар. Гэта заўважаецца ў ягонай вытанчанай манеры пісьма, элястычнай рытміцы ды інтанацыі, багатай эўфаніі, якую выдатна перадаў у сваіх перакладах Васіль Сёмуха. Здаецца, сама беларуская прасодыя адгукнулася гэтаму імкненьню выявіць боскае ў зямным сьвеце, узьняць матэрыяльнае да духоўнага, акрыліць чалавечую душу:
Мая душа – перад табою тут. Як Нээмііна нявестка Рут – слухмяная руплівіца яна: снапы на полі вяжа цэлы дзень, як верная служанка, да цямна, а ўвечары ідзе ў ставок, адна, купаецца, і да твайго гумна, дзе ты, аддадзены спакойным снам, ляжыш, ля ног тваіх спачыць ідзе.
Выразныя рэаліі сучаснага беларускага быцьця ў Вялікім Часе знаходзяць сваё месца ў лірыцы Рыльке, але не таму, што перакладчык штучна актуалізаваў клясыку, а таму, што клясыка вечная, разьлічаная на кожнага асобна і на ўсіх разам:
Хлусьнёй здаецца іх жыцьцё на сьвеце, і змогі ў іх няма сабою быць, іх сіла – грошы, як усходні вецер! а ім, малым і сірым, толькі ныць і верыць, што панаднае віно ім верне тое, што сплыло даўно.
Ды ці варта акцэнтаваць увагу на нэгатыве, калі ў беларускамоўнага Райнэра Марыя Рыльке ёсьць тры паэтычныя радкі, але якія:
Мой Бог, да кожнага прыходзь і сьцьвердзі яго ў жыцьці, у тым жыцьці, дзе ёсьць Любоў. І Сэнс. І Боль. І слодыч Сьмерці.
