Пра мову творчасьці
«Я беларус, мая родная мова — беларуская. І хоць я ў юнацтве, у маладыя гады ня жыў у Беларусі і ня чуў беларускага слова — 15 гадоў, у вайну і пасьля вайны — тым ня менш калі я пачаў займацца літаратурай, была пэўная праблема — на якой мове пісаць. Але гэтая праблема вельмі хутка вырашылася. Я зразумеў — і я думаю, што, дай Бог, гэта было правільна, і, на шчасьце, я зразумеў гэта рана — што толькі родная мова можа найлепшым чынам паслужыць у гэтым сэнсе ў літаратуры». (1999)
Пра заснавальнікаў БНР
«Яны былі задзіночаныя сьвятой мэтай — здабыць волю свайму занядбанаму, гаротнаму народу. І яны ведалі спосаб дамагчыся таго: не які-небудзь адмысловы ці звыродлівы, а адзіна правільны, цалкам дэмакратычны спосаб, апрабаваны шмат якімі народамі сьвету, — прыдбаць уласную дзяржаву… Дамагчыся таго ім не далі. Ня даў час, не далі абставіны, можа, і самі яны не былі гатовыя да зьдзяйсьненьня тае сваёй заўчаснай сувэрэннасьці, прынамсі, ня ўсе гатовыя сацыяльна і псыхалягічна. Але галоўнае — не дала зьдзейсьніць таго сіла, грубая, чыгунная сіла Ўсходу і Захаду, што зрушыла, растаўкла і збэсьціла, зжавала і выплюнула, бо ёй не смакавала. Бо ёй, той сіле, не было справы да сьвятога памкненьня, чалавечага і Боскага права беларусаў на людзкае жыцьцё. Ім бліжэй быў уласны клопат пра ўласныя імпэрскія інтарэсы. Час быў такі, такая была гісторыя, і геапалітычныя абставіны таго вымагалі. Зрэшты, як заўжды і ўсюды». (1995)
Пра беларускіх адраджэнцаў
«Пра дзейнасьць беларускіх адраджэнцаў амаль нічога нідзе не пісалася. А ў тым, што часам прарывалася ў друку, была толькі ацэнка — гэткая помесь кляцьбы ды лаянкі. І толькі за мяжой высілкамі беларускай дыяспары што-нішто зьбіралася, захоўвалася, і ў часе маіх некаторых замежных паездак зьяўлялася магчымасьць пазнаёміцца з пэўнымі творамі „расстралянага“ пакаленьня. Памятаю, сьпярша гэта быў зборнічак паэзіі Алеся Гаруна, некаторыя творы Ластоўскага, вершы Купалы пачатку 20-х гадоў. Пра трагічныя і гераічныя вобразы дзеячоў БНР на эміграцыі я пачуў ад Ларысы Геніюш, яе мужа Івана Пятровіча. Першае, і можа самае вялікае ўражаньне ад таго — зьдзіўленьне перад трагічнасьцю лёсу гэтых людзей, безагляднасьці іх гераізму ў барацьбе за растаптаную ідэю Беларушчыны. Іншыя з раней вядомых паўсталі ў новым абліччы, як, напрыклад, Янка Купала, паэзію якога літаратуразнаўцы нам заўжды трактавалі як апалёгію камуны, шчасьлівае савецкай долі (славуты „ляўкоўскі цыкль“). А папраўдзе, ягоная палітычная паэзія пачатку 20-х гадоў — гэта трагічныя гімны беларускасьці, набат трывогі, болю і безвыходнасьці». (1993)
Пра Янку Купалу
«Любімы паэт з беларускіх — Янка Купала, я скажу. Асабліва купалаўская творчасьць дасавецкага пэрыяду. Таму што там вельмі шмат, безумоўна, і паэтычных вартасьцяў, гэта само сабой. Апроч таго, нейкая душэўная блізкасьць у ім мне адчуваецца. Блізкасьць характару, ці што… Гэта нейкая шчырасьць, гэта нейкая шчымлівасьць, гэта нейкае вельмі гуманістычнае стаўленьне яго да жыцьця і да чалавека». (1996)
Пра Алеся Адамовіча
«У асобе Алеся Адамовіча шчасьліва спалучаліся дзьве выдатныя якасьці — мысьліцеля і змагара… Ён быў патрыётам беларушчыны і дэмакратам сьвету. Усё ягонае змагарнае жыцьцё, ягоная публіцыстыка ды і ўласная літаратура пераканаўча абвяргаюць модную тэзу індывідуалізму, асабліва распаўсюджаную сярод творчай інтэлігенцыі як апраўданьне яе няўдзелу ў дзяржаўнай палітыцы… Ён ня мог прыняць прынцып няўдзелу ў ёй, і беззапаветна кідаўся ў бойку, не зважаючы на вынік. І здаралася, перамагаў нават тады, калі шанцаў на перамогу не было ніякіх». (1996)
Пра суадносіны правоў нацыі і асобы
«Маё глыбокае перакананьне палягае ў тым, што без забесьпячэньня правоў нацыі немагчыма забясьпечыць правы асобнага чалавека. Гэта ў дэмакратычных грамадзтвах, дзе магчымасьці грамадзтва забясьпечаны поўнасьцю, дзе добра арганізаваныя і нармальна функцыянуюць усе дзяржаўныя арганізмы, застаецца толькі забясьпечыць нармальныя правы індывідуўма. А калі пагарджаюцца правы асноўнай нацыі, калі яна пазбаўленая магчымасьцяў аўтаномнага разьвіцьця? У такіх умовах, здаецца мне, прыярытэты павінны быць некалькі іншыя, чым тыя, што прынятыя ў сучасным дэмакратычным сьвеце». (1993)
Пра ўплыў часу
«Калі пісьменьнік сапраўды доўга працуе, шмат піша, то ён ня можа пісаць адну кнігу. Ён проста фізычна ня можа, і ў эстэтычным пляне таксама, і ў ідэйным. Бо, як вядома, чалавек усё-ткі мяняецца і ягоныя перакананьні зьменлівыя, і час дзейнічае па-рознаму. Таму было б нават жахліва, калі б ён быў такі ўпарты і трымаўся нечага аднаго, як сьляпы за плот…» (1999)
Пра першую фразу твора
«Першая фраза вельмі важная. Ну, гэта звычайна, пра гэта, памятаю, некалі пісаў і Бунін, і іншыя пісьменьнікі. Канешна, яна настройвае, таму вельмі важна выбраць танальнасьць першай фразы ў адпаведнасьці зь ідэяй усяго твора… Звычайна я над ёй думаю даўжэй, чым над іншымі, і яна павінна зьявіцца першай. Калі яна няўдала зьявіцца, то прыходзіцца пасьля перарабляць. Бо ж яна вызначае ўсё наступнае». (1999)
Пра літаратурную моладзь і індывідуалізм
«Цяпер моладзь ад сацыяльнасьці — літаратурная моладзь, я маю на ўвазе, — уцякае больш да індывідуалізму, да самавыяўленьня. Але ўсё-такі мне думаецца, што для нас па-ранейшаму выжныя нейкія лёсавызначальныя мамэнты, і сярод іх, канешне, сацыяльныя рэвалюцыі расейскія, наша апошняе Адраджэньне, яго матывы. То бок — сацыяльныя моманты, а зусім ня нейкія вытанчана-псыхалягічныя, індывідуалістычныя, якія, канешне, таксама цікавыя для літаратуры і маюць пэўнае значэньне, тым больш што літаратура мае поўнае права на гэта. Але ўсё-такі, усё-такі…» (1996)
Пра сілу жанчыны
«Мабыць, праўда, што ўжо на генэтычным узроўні жанчына мацнейшая за мужчыну і далей у працэсе нялёгкага існаваньня найменш паддаецца ўзьдзеяньню асяродзьдзя, захоўвае сваю самасьць. Асабліва тое праяўляецца ў канфліктныя моманты, калі трэба абараніць сябе, сям’ю, дзяцей. А то і мужа. Мужчына ня мае такой пэўнасьці, бо дужа шмат магутных акалічнасьцяў уплываюць на яго — улады, партыі, войска, дзе зь ім толькі і робяць, што ламаюць, становяць на калені. Мусіць, усё тое і сфармавала сучасны, ня надта зайздросны архетып беларускага мужыка ў жыцьці і літаратуры, — беднай, рахманай, баязьлівай істоты. Таго, пра каго кажа выслоўе: красьці баіцца, працаваць лянуецца, прасіць саромеецца». (2002)
Пра былое
«Як казалі антычныя грэкі, нават богі ня могуць перайначыць былое. Былое вышэй за жывое, яно ўжо не падуладнае нікому». (2002)
Укладаньне цытат — Сяргей Навумчык.
Быкаў на Свабодзе: чытайце і слухайце
Народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў (1924–2003) стаяў у першых шэрагах дэмакратычнага руху за нацыянальнае адраджэньне ў Беларусі. Ён удзельнічаў у стварэньні Беларускага народнага фронту (1988) і Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» (1990), Беларускага Хэльсынскага камітэту (1995) і Беларускага ПЭН-цэнтру (1995). Пасьлядоўны крытык Аляксандра Лукашэнкі, Быкаў стаў сымбалем змаганьня зь ягоным аўтарытарным рэжымам. У 1995-м, пасьля гвалтоўнага разгону галадоўкі апазыцыйных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце, ён заявіў аб «прэлюдыі фашыстоўскага перавароту», прадказаўшы, што «краінай закіруе прэзыдэнцкая хунта».
Васіля Быкава, якога многія беларусы лічылі «сумленьнем нацыі», прыбралі зь дзяржаўных выданьняў, ягоныя кнігі перасталі друкаваць у дзяржаўных выдавецтвах. Пісьменьніка, намінаванага на Нобэлеўскую прэмію ў літаратуры, прапагандысты шальмавалі, вымусіўшы ехаць у эміграцыю. На Беларусь ён вярнуўся цяжка хворым, усяго за месяц да сьмерці. Пахаваньне Быкава ператварылася ў шматтысячны жалобны мітынг праз цэнтар Менску пад бел-чырвона-белымі сьцягамі.
Апошнія 15 гадоў свайго жыцьця Радыё Свабода стала ці не асноўным каналам звароту Быкава да свайго народу. Нашыя слухачы першыя знаёміліся зь яго новымі творамі, а таксама думкамі, ацэнкамі і прагнозамі.
«Быкаў на Свабодзе» (2005): чытаць кнігу (PDF)
Інтэрвію, выступы беларускага клясыка на Радыё Свабода ў 1991–2003 гг., лісты, малюнкі, фота і ўспаміны. «Надвячоркам кожнага дня я ўключаю прымач і шукаю „Свабоду“. Тое сталася звычкай і патрэбай душы».
«Быкаў на Свабодзе» (2004): слухаць аўдыёдыск
Збор выступаў клясыка беларускай літаратуры ў этэры Радыё Свабода
«Доўгая дарога дадому» (2010): слухаць аўдыёкнігу
Кніга мэмуараў народнага пісьменьніка Беларусі гучыць у аўтарскім выкананьні. Запіс зроблены ў 2002 годзе ў Празе ў студыі Радыё Свабода. Працягласьць гучаньня — 6 гадзін і 22 хвіліны, тыя самыя лічбы пазначаюць і дату сьмерці Васіля Быкава — 22 чэрвеня.
Форум