Часы цяпер для пісаньня і чытаньня ня надта спрыяльныя, але калі б не была прачытаная гэтая кніга, зараз альбо праз гады, намі альбо нашымі дзецьмі, яна ўсё адно мусіць стаць і будзе станавіцца падзеяй для кожнага чытача — такая літаратура не псуецца і не пракісае.
Але важна прачытаць яе менавіта цяпер.
У першых водгуках на кнігу, якімі пакрысе напаўняюцца сацыяльныя сеткі, можна сустрэць розныя азначэньні аповесьці: «містычны рэалізм», «страшная палеская казка», «зьмяшэньне жыцьцёвай праўды і фантастыкі», але гэта не містыка, не фантастыка, не палеская казка і не казка наогул. Нягледзячы на тое, што сярод дзейных герояў аповесьці — ведзьмы, знахаркі, ваўкі, паўзучыя камяні і схаваныя ў калодзежы слупы, любому беларусу зазумела: ніякая гэта не містыка і не казка. Гэта мы, і мы так жывем. Дарэчы, кожны факт, нават самы дзікунскі, расказаны ў аповесьці, мае дакумэнтальнае пацьверджаньне — фактаграфічна «Па што ідзеш, воўча?» амаль нон-фікшн.
Наогул гэты тэкст стаў для мяне канцэнтраваным падагульненьнем таго, што мы, жыхары гэтай зямлі, народжаныя альбо вывучаныя (як і ведзьмы ў аповесьці ёсьць народжаныя, і ёсьць вывучаныя), адчуваем і ведаем пра мэханізмы выжываньня тут, на гэтай цяжкой балотнай зямлі, заключанай у праклятае, такое знаёмае нам кола паганскага яшчэ пракляцьця. Герадотава мора, зацьвілае балотам, ваўкалалкі, што цяпер бадзяюцца без прытулку, не маючы свайго княства, здані і цені расповедаў шляхціца Завальні, бясконцая мэлянхолія Купалы, упартае чапляньне за зямлю і лес Коласавага Міхася з «Новай зямлі», безвыходнасьць быкаўскага «Знака бяды» — так ці іначай, наўпрост ці згадкай, усё гэта зацягваецца ў аповесьці Евы Вежнавец вакол чытача надзейнай пятлёй, ці то каб ты пазнаў сваіх у гэтых тугіх хітраспляценьнях, ці то каб урэшце рэшт задушыўся гэтай адвечнай злой тугой беларуса. Але гэтая ж самая пятля ў самы апошні момант раптам пераўтвараецца ў пупавіну, якія дзеткі-пупарэзнікі старой знахаркі раскладуць на тым сьвеце, каб ведзьма ўратавалася — і яна ўратуецца.
Ня так проста ўзяць — і зьнішчыць тую, што ведае таемныя ўласьцівасьці дзедаўца і сочыць за тым, як у вяках карае сусьвет нашчадкаў энкавэдзіста Лазевулькіна (усе ж пабачылі ў гэтым прозьвішчы травеставанага, абсьмеянага старой ведзьмай Вельзевула? Слабы Вельзевул супраць нашых. А цяпер галоўнае: гэта сапраўднае прозьвішча энкавэдзіста, узятае аўтаркай з дакумэнтаў, нашае жыцьцё жартуе з намі мацней за літаратуру). Усё, што мы хацелі ведаць пра сябе, але баяліся спытацца — усё расказана нам мовай памёрлай ведзьмы Дарафеі.
Сюжэт аповесьці — туга сплецены, жорстка закручаны, запісаны моцнай мовай ва ўсіх нашых надзвычайных моўных магчымасьцях — цягнецца і ў наш час, калі алькагалічка Рына едзе з Варшавы, дзе даўно асела эмігранткай, у родную вёску хаваць бабулю. Рына ўвесь час «пад градусам» — гэта яе спосаб жыць у той зямлі, якую заўсёды ўносіш з сабой, куды б ты ня зьехаў. Як той аграном, забіты на адной са старонак аповесьці — нават мёртвы, будзеш глытаць яе, нікуды не зьбяжыш, бо балотная вада цячэ ў цябе замест крыві і рот і па сьмерці гэтай зямлёй набіты. Дык Рына разбаўляе гэтае ўсё віном.
І тут мне хочацца хлопнуць рукой па стале і крыкнуць: досыць!
Аповесьць Евы Вежнавец напісана так, што зь ёй хочацца спрачацца, горача і ўпарта, бо яна пра мяне: і гэтая туга, і гэтыя балотныя здані, і воўк, што пераліваецца кожнай сваёй шарсьцінкай, і стары дом Арэдэбер, палова белая, палова чорная — гэта і маё таксама, страшнае, праклятае кімсьці, але любімае да болю, да той адчайнай злосьці, зь якой любіла яе Дарафея. Мусіць быць нейкая сьцежка. Гэтае балота можна перайсьці. Альбо паўзьці па ім, як поўзала ведзьма Мар’янка. Альбо правільна ставіць вялікія ступакі, як вучыла Аздамчыха. Альбо дапамагаць і дапамагаць дзецям гэтай зямлі зьяўляцца на сьвет, рэзаць і рэзаць пупавінкі, каб потым ухапіцца за іх у апошнюю хвіліну.
Мне падаецца, менавіта цяпер мы якраз стаім на парозе таго часу, калі нашая літаратура нарэшце выкараскаецца з гэтага бясконцага кола пакут і пракляцьцяў. Да сёньня мы гэтае кола, гэтую родную нашу пятлю-пупавіну вывучалі, люлялі і апявалі, плачучы, скараючыся перад яе невытлумачальнасьцю і дурной бясконцасьцю. Хоць бы прыбіць гэта ўсё чым памацней. Градус тугі і бездапаможнасьці ў беларускай сьвядомасьці зашкальвае і пераліваецца ў кнігі. Наш унутраны ваўкалак забыўся, як перакідацца са зьвера ў чалавека.
У адзін момант Рына кладзе ў бабуліну труну запісачку — каб памерлая ведзьма перадала яе на той сьвет. Што там напісана, невядома, хаця і можна накідаць, прачытаўшы, нейкія варыянты. Але якім бы не быў яе тэкст — ўражвае сам факт: у нас адладжана пошта паміж цяперашнім і мінулым. Я хачу, каб яна, гэтая пошта, працавала ў абодва бакі.
Для мяне вельмі важна чытаць аповесьць «Па што ідзеш, воўча?» як абагульненьне, выніковы тэкст, канцэнтраваную праўду пра нас, дзе сплятаецца нашае ўсё, ад легендарнага Полацку да менскага вакзалу, багатага на курыныя ногі. Мне падаецца, аповесьць «Пашто ідзеш, воўча?» нарэшце вычэрпвае тэму нашых агульных пакут да дна. Гэты тэкст з тых, пасьля якіх нельга ўжо пісаць пра тое самае — заўсёды будзе выглядаць другасна. «Па што ідзеш, воўча?» магчымая пасьля «Знаку бяды», але «Знак бяды» пасьля яе — ужо не. Я хачу, каб гэты тэкст стаў кропкай.
І за ёй пачаўся новы сказ.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
