Чаму Пуцін не прыедзе на 75-ю гадавіну вызваленьня вязьняў фашысцкага канцлягера Аўшвіц каля польскага гораду Асьвенцім. Ад вясны 1940 па студзень 1945 году нацысты там утрымлівалі і зьнішчалі габрэяў, палякаў, украінцаў, цыганоў ды прадстаўнікоў іншых народаў. А потым яшчэ чатыры гады лягер выкарыстоўваўся савецкай вайсковай адміністрацыяй як турма НКВД, піша ўкраінская служба Свабоды.
Асьвенцім, нацысцкі лягер сьмерці ў Польшчы, у якім загінула больш за 1 мільён габрэяў, палякаў ды прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў, быў вызвалены Чырвонай Арміяй 27 студзеня 1945 году.
Гэта ўсё, пра што могуць дамовіцца Польшча і Расея, калі гаворка ідзе пра Другую сусьветную вайну альбо пра падзеі, якія папярэднічалі ёй або адбыліся пасьля яе.
Такім чынам, яны не могуць дамовіцца пра належнае сьвяткаваньне 75-й гадавіны вызваленьня Асьвенціма або пра тое, прэзыдэнты, якіх краінаў павінны займаць пачэснае месца на цырымоніі і як гэта павінна адбывацца.
Расея і Польшча, якая была савецкім сатэлітам цягам 40 гадоў, спрачаюцца гадамі пра тое, як правільна інтэрпрэтаваць гады вайны і наступствы яе. Часткова таму, што прэзыдэнт Уладзімір Пуцін спрабуе прадставіць усю савецкую гісторыю выключна пазытыўна і гераічна. Ня менш важныя гістарычныя пытаньні для цяперашняй кіроўнай партыі Польшчы, якую называюць нацыяналістычнай на Захадзе і якая зрабіла супрацьстаяньне з Расеяй і адстойваньне аспэктаў польскай гісторыі краевугольным каменем сваёй філязофіі.
Вайна слоў
Але польска-расейская ідэалягічная бітва дасягнула апагею ў апошнія тыдні, напярэдадні 75-годзьдзя вызваленьня Аўшвіца.
Прэзыдэнт Расеі Ўладзімір Пуцін, якога 27 студзеня не запрасілі на афіцыйныя польскія цырымоніі ў Асьвенціме, адправіцца ў Ерусалім, дзе на чатыры дні раней будзе праведзена альтэрнатыўная цырымонія, арганізаваная афіцыйным алігархам, зьвязаным з Крамлём.
Прэзыдэнта Польшчы таксама запрасілі ў Ерусалім, але пры гэтым выступаць яму не дазволілі. Прэзыдэнт Польшчы вырашыў ня ехаць.
«Я вельмі засмучаная і занепакоеная новай сытуацыяй у стасунках паміж нашымі краінамі», — сказала Натальля Лебедзева, вядомая расейская гісторык і экспэртка ў савецка-польскіх адносінах.
«Я баюся, што гэта ня проста вайна слоў, гэта нешта больш сур’ёзнае», — сказала яна, адказваючы на ліст Радыё Свабода.
Халодная гісторыя
Варожасьць Варшавы да ўсходняй суседкі караніцца ў працяглай гістарычнай канкурэнцыі паміж імпэрыямі-суперніцамі, калі на працягу стагодзьдзяў тэрыторыя сучаснай Польшчы была падзеленая паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстра-Вэнгерскай імпэрыяй.
Пасьля Першай сусьветнай вайны паўстала незалежная дзяржава — Другая Польская Рэспубліка, але яна існавала толькі да 1939 г., калі Масква і Бэрлін падпісалі Пакт аб ненападзе, які таксама ўключаў у сябе сакрэтны пратакол, які прадугледжваў новы падзел Польшчы.
Пагадненьне, якое ўваходзіла ў пакт Молатава — Рыбэнтропа, уступіла ў сілу, калі пачалася Другая сусьветная вайна і нацысцкія і савецкія войскі ўварваліся ў Польшчу.
Хоць пагадненьне было апублікавана на Захадзе пасьля вайны, Савецкі Саюз дзесяцігодзьдзямі адмаўляў яго існаваньне, аж да 1989 году. І толькі ў 1992 годзе рассакрэчаны дакумэнт, які захоўваецца ў Маскве, быў выдадзены ў Расеі.
Летась Пакт і сакрэтны пратакол прыцягнулі да сябе новую ўвагу з прычыны круглай даты — 70-й гадавіны падпісаньня, 23 жніўня 1939 году. Палякі і большасьць заходніх гісторыкаў назвалі пакт вераломным. Расейскія чыноўнікі, аднак, імкнуліся гэта абгрунтаваць. Яны абнародавалі архіўныя дакумэнты, паводле якіх яны сьцьвярджалі, што менавіта Гітлер патрабаваў Пакту, а ня Сталін, і Савецкаму Саюзу нічога не заставалася, як падпісаць яго, каб атрымаць час і гарантаваць бясьпеку.
Заўвагі цытавалі разам з больш прымірэнчымі камэнтарамі, якія сам Пуцін зрабіў 10 гадоў раней, у артыкуле, напісаным для польскай газэты, у якім назваў пакт «бессэнсоўным, шкодным і небясьпечным».
«Перамога савецкай дыпляматыі»
Падчас сваіх першых двух прэзыдэнцкіх тэрмінаў у 2000-я гады Уладзімір Пуцін даў зразумець, што лічыць, што савецкая гісторыя была несправядлівай скажонай. У 2005 годзе ён назваў развал СССР «самай вялікай геапалітычнай катастрофай стагодзьдзя».
Але гэтая тэндэнцыя паскорылася з моманту яго вяртаньня ў прэзыдэнты ў 2012 годзе, пасьля чатырохгадовага перапынку на пасадзе прэмʼер-міністра. І яна вырасла пасьля таго, як у 2014 годзе Расея анэксавала Крымскі паўвостраў, які расейская прапаганда назвала «сьвятой зямлёй» для Крамля.
Летась у верасьні Эўрапейскі парлямэнт прыняў рэзалюцыю, у якой абвінаваціў Пакт аб ненападзе 1939 году ў разгар Другой сусьветнай вайны.
Расея тыднямі гнеўна крытыкавала гэтую рэзалюцыю, а міністар культуры Расеі назваў дамову 1939 году «трыюмфам савецкай дыпляматыі». 19 сьнежня, падчас штогадовай прэс-канфэрэнцыі ў Маскве, Пуцін заявіў, што «абсалютна недапушчальна і недакладна» вінаваціць Сталіна ў адказнасьці разам з Гітлерам за распальваньне вайны.
Ён таксама мадыфікаваў аргумэнт Крамля: Сталін вымушаны быў падпісаць пакт толькі таму, што Вялікая Брытанія і Францыя здрадзілі Маскве, падпісаўшы Мюнхэнскае пагадненьне 1938 году з Гітлерам.
На наступны дзень пасьля прэс-канфэрэнцыі на сустрэчы з кіраўнікамі постсавецкіх дзяржаў Пуцін выступіў з гадзіннай лекцыяй аб гісторыі вайны.
25 сьнежня ён пачаў гаварыць пра даваеннага пасланьніка Польшчы ў нацысцкай Нямеччыне, сказаўшы расейскім чыноўнікам абароны, што, паводле савецкай інфармацыі, польскі пасланьнік папрасіў Гітлера адправіць габрэяў са сваёй краіны ў Афрыку і паабяцаў пабудаваць помнік нацысцкаму лідэру ў Варшаве, калі б той гэта зрабіў.
«Гэты вырадак! Гэтая антысэміцкая сьвіньня», — сказаў Пуцін.
Гэта «апошняя кропля» для Варшавы. 29 сьнежня прэмʼер-міністар Матэвуш Маравецкі зрабіў разбуральную заяву на 1300 слоў, у якой раскрытыкаваў Маскву.
«Сёньня, калі пэўныя людзі хочуць таптаць гэтыя падзеі ў імя сваіх палітычных мэтаў, Польшча павінна адстойваць праўду — не дзеля ўласных інтарэсаў, а дзеля таго, што вызначэньне Эўропу», — сказаў Маравецкі.
Цырымонія ў Міжнародны дзень памяці ахвяраў Галакосту
Што тычыцца самога Асьвенціма, то сетка нацысцкіх збудаваньняў, афіцыйна вядомая як Аўшвіц-Біркенаў, цяпер зьяўляецца сынонімам генацыднай ідэалёгіі нацыстаў.
Больш за 3 мільёны польскіх габрэў былі забітыя там падчас вайны, паведамляе Мэмарыяльны музэй Галакосту ў ЗША.
Чырвоная армія вызваліла лягер 27 студзеня 1945 году, і гэтая падзея адзначаецца як Міжнародны дзень памяці Галакосту.
Як і ў мінулыя гады, цырымонія ў Асьвенціме 27 студзеня 2020 году адбудзецца ў Польшчы.
Сёлета таксама зьбяруцца больш за 100 вязьняў, якія выжылі ў лягерах, а таксама кіраўнікі дзяржаў і кіраўнікі амаль чатырох дзясяткаў краінаў.
Пуціна, які не прысутнічаў на 70-годзьдзі, ня будзе і на сёлетняй памінальнай цырымоніі. Расейскі пасол у Польшчы знаходзіцца ў сьпісе гасьцей.
Але Пуцін возьме ўдзел у падзеі, якая адбудзецца 23 студзеня ў Ерусалімскім мэмарыяле Яд Вашэм, арганізаваным Сусьветным форумам Галакосту (арганізацыяй, заснаванай расейскім бізнэсоўцам габрэйскага паходжаньня Вячаславам Кантарам).
Кантар, вядомы таксама як Мошэ, — кіраўнік Эўрапейскага габрэйскага кангрэсу.
З 2018 году ён таксама ўваходзіць у сьпіс алігархаў Міністэрства фінансаў ЗША (сьпіс амаль 200 бізнэсоўцаў і палітыкаў, якія, як сьцьвярджаецца, цесна зьвязаныя з Крамлём).
Прэзыдэнта Польшчы Анджэя Дуду запрасілі прысутнічаць, але ён адмовіўся прыяжджаць пасьля таго, як арганізатары не дазволілі яму выступіць падчас цырымоніі «да Ўладзіміра Пуціна ці пасьля».
«Абавязковай умовай зьяўляецца тое, што, як прадстаўнік краіны, грамадзян якой найбольш загінула ў Асьвенціме, я магу гаварыць пра гістарычную праўду», — сказаў Дуда.
Войны памяці
На працягу дзесяцігодзьдзяў адным з самых балючых аспэктаў расейска-польскай гісторыі было забойства 22 тысяч польскіх вайскоўцаў і мірных жыхароў у Катынскім лесе ў 1940 годзе. У 1990 годзе савецкі лідэр Міхаіл Гарбачоў прызнаўся, што расстрэл праводзіў савецкі НКВД. У апошнія гады расейскія і польскія гісторыкі супрацоўнічаюць як афіцыйная арганізацыя пад назвай «Польска-расейская група складаных пытаньняў». Навукоўцы апублікавалі сумесныя артыкулы, якія вывучаюць розныя часткі гісторыі, якія зьвязваюць дзьве краіны.
Але, паводле Славаміра Дэбскага, польскага гісторыка і кіраўніка Польскага інстытуту міжнародных адносін, пасьля анэксіі Крыму ў 2014 годзе адбыўся зрух у тым, як Расея імкнулася пераасэнсаваць гісторыю ХХ стагодзьдзя.
«Расейскі бок страціў цікавасьць да любога гістарычнага дыялёгу», — заявіў Дэбскі ў гутарцы з Радыё Свабода.
У 2015 годзе ў інтэрвію расейскай урадавай газэце «Российская газета» кіраўнік Дзяржаўнага архіва Расеі Андрэй Арцізаў аспрэчыў віну Расеі і Савецкаму Саюзу.
«Вайна з гістарычнай памяцьцю ня наш выбар, — сказаў Арцізаў. — Ня мы пачалі вайну».
Польская палітыка таксама зрабіла больш нацыяналістычны паварот з прыходам да ўлады партыі «Права і справядлівасьць», якая атрымала перамогу ў парлямэнце ў 2015 годзе.
У 2018 годзе Дуда падпісаў закон аб незаконнасьці сьцьвярджэньня, што Польшча — саўдзельніца Галакосту.
Пасьля акцый пратэсту з боку ЗША і Эўразьвязу заканадаўцы зьнялі крымінальную адказнасьць, пакінуўшы штрафныя санкцыі.
Зусім нядаўна, 9 студзеня 2020 г., польскі парлямэнт прыняў рэзалюцыю супраць таго, што назваў «маніпуляваньнем фактамі і скажэньнем гісторыі з боку расейскіх палітыкаў, накіраваным на дыскрэдытацыю Польшчы і пагаршэньне польска-расейскіх стасункаў».
Расейскія заканадаўцы адрэагавалі празь некалькі дзён, заявіўшы, што Польшча перапісвае гісторыю.
Па словах Лебедзевай, вядомай сваімі дасьледаваньнямі забойстваў у Катыні, яна была шакаваная тым, што расейскія заканадаўцы ў сваіх выступах ня згадваюць пра катынскую разьні ды іншыя злачынствы, якія мелі месца ў 1940 годзе.
Рытарычныя напады, паводле яе, «накіраваныя ня толькі супраць Польшчы, але таксама, у пэўнай ступені, накіраваныя на аднаўленьне культу Сталіна».
«Ці не павінна наша краіна каяцца за гэтыя забойствы?» — рытарычна пытаецца яна ў гутарцы з Радыё Свабода.
«Я думаю, што гэта было б важна ня толькі для аднаўленьня гістарычнай праўды, але і для таго, каб у нашай краіне не паўтарыліся нічога падобнага да рэпрэсій супраць нашага і іншых народаў, якія былі падчас праўленьня сталінізму», — сказала яна, падкрэсьліваючы, што гэта яе ўласная думка, якую можа не падзяляць яе працадаўца, Інстытут сусьветнай гісторыі Расейскай акадэміі навук.
