Пасьля імшы ў віленскім катэдральным касьцёле Сьвятога Станіслава ў рамках урачыстай цырымоніі перапахаваньня паўстанцаў 1863-4 гадоў перад прысутным выступіў прэзыдэнт Літвы Гітанас Наўседа.
«Паважаныя госьці,
У Сьвятым Пісаньні сказана, што «няма нічога тайнага, што не адкрыецца, і нічога схаванага, што ня выйдзе вонкі». Амаль тры гады таму дарагая сэрцу кожнага літоўца гара Гедзіміна раскрыла нам даўно схаваную таямніцу — масавую магілу правадыроў і ўдзельнікаў паўстаньня 1863 году. Сёньня мы выконваем свой абавязак — годна пахаваць парэшткі тых, хто даўно завяршыў зямны шлях, але не перастае пашыраць сярод нас праўду і сьвятло.
На загад віленскага губэрнатара Міхаіла Мураўёва на пляцы Лукішкі было выкананае сьмяротнае пакараньне праз павешаньне або расстрэл 21 чалавека, у тым ліку кіраўнікоў паўстаньня Зыгмунта Серакоўскага і Канстанціна Каліноўскага. Гэтыя людзі былі адлюстраваньнем свайго часу: шляхта і гараджане, сяляне і духавенства, арганізатары і камандзіры паўстаньня, кансьпіратары і вестуны. Гэта былі годныя сыны сваёй Бацькаўшчыны, якія адмовіліся пагадзіцца зь яе паняволеньнем, уступілі ў няроўную барацьбу і ўрэшце ахвяравалі жыцьцём.
Мы іх ніколі не забывалі
Самавызначэньне гэтых людзей імпэрскі рэжым пагардліва назваў бунтам. Як за дзікімі зьвярмі, за імі палявалі ў лясах, палях і на гарадзкіх вуліцах. Яны не знайшлі справядлівасьці перад судом, і пасьля іх сьмерці большасьці зь іх прытулкам стала безыменная яма на вяршыні гары Гедзіміна. У нашых вачах іх усё яшчэ аб’ядноўвае жаданьне катаў схаваць найвышэйшую праўду — тое, што яны памерлі недарма.
Целы ўдзельнікаў паўстаньня хавалі, каб яны ня сталі прыкладам для перайманьня і натхненьнем для новых пакаленьняў змагароў за свабоду. Аднак мы ніколі іх не забывалі. Прыйшла пара, іх парэшткі знойдзеныя, каб прамовіць пра спынены паход за свабоду.
Сёньня мы можам апраўдана ганарыцца літоўскімі археолягамі, гісторыкамі, мастацтвазнаўцамі і спэцыялістамі іншых галінаў. Дзякуючы ім мы вярнулі сабе каштоўную частку нашай гістарычнай спадчыны. Дбайнае дасьледаваньне адкрыла нам складаныя і драматычныя жыцьцёвыя гісторыі ўдзельнікаў паўстаньня.
Сымбаль вечнага каханьня і любові да Бацькаўшчыны
Сымбалічна, што першы знак, які дазволіў бясспрэчна распазнаць парэшткі, быў сымбалем вечнага каханьня — залатым пярсьцёнкам з імёнамі маладых і датай вясельля. Такім чынам Літва зноў выявіла трагічны лёс правадыра паўстаньня Зыгмунта Серакоўскага, і пярсьцёнак набыў новы сэнс — сымбаль любові і вернасьці ня толькі жанчыне, але і Бацькаўшчыне.
Гэтая знаходка прымушае нас паглядзець на нашу мінуласьць іншымі вачыма. У Літве паўстаньне 1863 году дпўгі час было складанай тэмай. Мы не былі ўпэўненыя, як узгадніць сучасную Літву са спадчынай гістарычнай Літвы. Аднак пахаваньне ўдзельнікаў паўстаньня дазваляе нам пераасэнсаваць гісторыю Літвы і ўсяго рэгіёну ХIХ стагодзьдзя, лепш зразумець яе складанасьць і знайсьці адпаведнае месца для паўстаньня ў нашай гістарычнай памяці.
Наша сувязь з удзельнікамі паўстаньня 1863 году і іх ідэаламі ніколі не была такой моцнай, як гэтымі днямі. Сёньня мы ўжо лепш разумеем, што высунутыя ўдзельнікамі паўстаньня ідэі грамадзянскіх правоў, свабоды веравызнаньня, сумленьня, свабоды слова і сацыяльнай справядлівасьці пазначаюць адкрытасьць нашых народаў да сучаснасьці. Сёньня мы можам ацаніць, што тэмы патрыятызму, вернасьці, высакароднасьці і рашучасьці не належаць нейкай адной нацыі або нейкай гістарычнай эпосе.
Гераічныя жыцьцёвыя гісторыі
Зыгмунт Серакоўскі, які паходзіць з сучаснай украінскай тэрыторыі, з Валыні, вёў у бой атрады пераважна літоўскамоўных сялян і трапіў у палон пры спробе пашырыць паўстаньне на Латвію. Кастусь Каліноўскі, народжаны побач з цяперашняй польска-беларускай мяжой, пісаў «Лісты з-пад шыбеніцы» на беларускай мове, заклікаючы народ змагацца за справядлівасьць і свабоду. Баляслаў Калышка, які нарадзіўся на тэрыторыі сучаснай Літвы, у Салечніцкім раёне, быў вымушаны эміграваць, але пасьля вайсковага навучаньня ў Італіі вярнуўся, каб зброяй кінуць выклік царскаму ўраду.
Гэта толькі некаторыя гісторыі, якія заахвочваюць ня толькі літоўцаў, але і палякаў, беларусаў, украінцаў, латышоў зноў зьвярнуцца да паўстаньня 1863 году, каб захапіцца мужнасьцю ўдзельнікаў і чэрпаць ад іх натхненьне. Праўда, яшчэ як найменей адна гісторыя яшчэ чакае нас у будучыні — парэшткі ксяндза Станіслава Ішоры дагэтуль знайсьці не ўдалося.
Лёзунг «За нашу і вашу свабоду» застаецца актуальным і сёньня
Як і ў тыя далёкія часы, лёзунг «За нашу і вашу свабоду» застаецца актуальным і сёньня, таму што ён шматзначны. Мы можам пажадаць свабоды адны адным, вузка разумеючы «нас» і «вас» як сучасныя нацыі, якія памятаюць і шануюць традыцыю агульнай дзяржавы. Але роўна гэтаксама мы можам пажадаць свабоды і іншым народам, якім усё яшчэ яе не хапае.
Дагэтуль мы чуем гаворкі пра тое, што чалавечая годнасьць і свабода мала чаго вартыя, што навязваньне волі іншым лепшае, за дыялёг, што прагматызм павінен пераважаць над каштоўнаснай палітыкай. Аднак гэта не тая праўда, якую прадстаўлялі і якую несьлі з сабой хаваныя намі сёньня героі.
Яны ўступілі ў барацьбу, бо вырасьлі ў культуры шляхецкай дэмакратыі і адчувалі нясьцерпны прыгнёт ланцугоў, выкаваных усходняй тыраніяй. Яны ўступілі ў барацьбу, бо хацелі быць свабоднымі і целам, і духам. Яны ўступілі ў барацьбу, бо не маглі ўявіць сабе іншага выйсьця, як толькі супрацьстаяць прыгнёту.
Фатальная памылка дэспатаў
Здушэньне паўстаньня і жорсткія рэпрэсіі павінны былі разьвеяць усе надзеі на адраджэньне Рэспублікі Абодвух Народаў. Тыранія зьбіралася жыць вечна, абапіраючыся на прымус, падман і подкуп.
Гэта фатальная памылка, якую зноў і зноў паўтараюць дэспаты гэтага сьвету. Зьменлівая гісторыя ХХ стагодзьдзя, перажытая нашымі народамі з усімі ўзьлётамі і падзеньнямі, паказвае: пакуль жывая памяць людзей і пакуль жыве іх імкненьне да свабоды, ніводзін рэжым прыгнёту ня можа адчуваць сябе ў бясьпецы. Патрэбная толькі адна іскра, каб успыхнула магутнае полымя. Патрэбная толькі група шалёная адважных, ахвярных людзей, каб павярнулася кола гісторыі. Патрэбныя толькі спрыяльныя абставіны, каб ператварыць, здавалася б, безнадзейную ідэю ў рэальнасьць.
Нас яднае агульная мінуласьць
Літоўцы, палякі, беларусы, украінцы і латышы — усе мы зазналі розныя нягоды, перажылі шмат выпрабаваньняў, але ўрэшце здолелі аднавіць дзяржаўнасьць. Магчыма, яна набыла новыя формы, адрозныя ад тых, якія ўяўлялі кіраўнікі і ўдзельнікі паўстаньня 1863 году, але наша агульная мінуласьць застаецца жывою і гаворыць з намі на старых могілках і ў цэрквах, у нашых гарадах, палях і лясах. Яна натхняе нас шукаць цесных зносін, ствараць новыя бачаньні свабоды і брацца за супольную працу.
Гэта сапраўдны трыюмф. Гэта сапраўдная перамога тых, хто ўжо неўзабаве лягуць на вечны спачын. Іх ахвяры не былі дарэмныя — наша свабода ўсё яшчэ сьвеціць найярчэйшым полымем. Давайце шанаваць яго!
За нашу і вашу свабоду!»