Сьвятар Ігнат Брыль, брат беларускага пісьменьніка Янкі Брыля, двойчы ва Ўкраіне ў часы СССР прыцягваўся да крымінальнай адказнасьці.
У адрозьненьне ад яшчэ аднаго брата, Уладзімера, расстралянага як шпіёна, Ігнату Брылю ўдалося пазьбегнуць найвышэйшай меры пакараньня.
Праваслаўны сьвятар Брыль
Ігнат Брыль быў праваслаўным сьвятаром і не прымаў дзеяньняў савецкай улады ў зьнішчэньні рэлігіі і «адзяржаўленьні» царквы. Ідэя аб’яднаўчага працэсу заходняга і ўсходняга праваслаўя, якой ён быў апантаны, каштавала яму спачатку трох гадоў работ у лягеры НКВД «Белморстрой», а потым высылкі.
Празь перасьлед Ігнат Брыль быў вымушаны фармальна «разарваць» адносіны з жонкай Верай і адзіным сынам Аляксандрам. Ім давялося адмовіцца і ад прозьвішча «Брыль», бо сына пасьля двух арыштаў бацькі не прымалі ў школу, і Вера разам зь ім вярнулася да свайго дзявочага прозьвішча Лейка, на якім яны заставаліся да апошніх гадоў свайго жыцьця.
Рэабілітаваны незалежнай Украінай
Справа Ігната Брыля цяпер захоўваецца ў архівах СБУ ў Мікалаеўскай вобласьці — па месцы двух ягоных арыштаў. Брат беларускага пісьменьніка памёр у 1960 годзе, а ў кастрычніку 1998-га пракуратура Мікалаеўскай вобласьці яго рэабілітавала, прызнаўшы перасьлед неабгрунтаваным і палітычным. Праўда, невядома, ці атрымалі адпаведнае паведамленьне ягоныя сваякі — у картцы рэабілітацыі Ігната Брыля адзначаецца: «Зьвестак аб месцы жыхарства рэпрэсаванага ці ягоных сваякоў няма». Вядома, што на момант рэабілітацыі ў жывых ужо не было і сына Ігната — Аляксандра Лейкі: ён памёр у 1995 годзе.
У свой час Янка Брыль дзякуючы і сваёй пісьменьніцкай вядомасьці, і аслабленьню савецкай сыстэмы ў канцы 1980-х атрымаў магчымасьць хаця б часткова азнаёміцца са справай брата Ўладзімера, расстралянага ў Быкаўні пад Кіевам. Справа ж другога брата, Ігната, рассакрэчаная толькі цяпер — пасьля таго, як у выніку Рэвалюцыі годнасьці і зьмены ўлады ва Ўкраіне ў 2014 годзе парлямэнт ухваліў пакет антыкамуністычных законаў і архівы КДБ былі адкрытыя для грамадзкасьці.
За што савецкая ўлада перасьледавала Ігната Брыля
Як вынікае з матэрыялаў справы, Ігнат Брыль быў прыхільнікам «Ісьцінна-праваслаўнай царквы», якую спрабавалі ўтварыць пасьлядоўнікі япіскапа Ціхана, выбранага патрыярхам Масквы і ўсяе Русі ў лістападзе 1917 году (ён рэзка асуджаў бальшавізм і забойства царскай сям’і, востра пратэставаў супраць гвалту новых уладаў у дачыненьні да царквы).
Раскол у праваслаўі, як і барацьба савецкіх уладаў зь ім, узмацніліся пасьля сьмерці патрыярха Ціхана, калі Расейскую праваслаўную царкву ў 1927 годзе па ўзгадненьні з НКВД узначаліў мітрапаліт Сергій. Ён адразу ж выдаў адмысловую дэклярацыю, у якой пагадзіўся на супрацу з савецкай уладай. Гэтыя дзеяньні Сергія былі названыя ягонымі апанэнтамі «грэхам сергіянства».
Шэраг сьвятароў, якія адмовіліся выконваць дэклярацыю мітрапаліта Сергія, былі арыштаваныя, іншыя эмігравалі і спрабавалі стварыць замежны цэнтар кіраваньня Праваслаўнаю царквой на савецкай тэрыторыі.
Пад рэпрэсіўную машыну трапіў і Ігнат Брыль. У 1931 годзе супраць яго адкрылі справу паводле найбольш распаўсюджаных «антысавецкіх» артыкулаў 54.10 і 54.11 — контрарэвалюцыйная дзейнасьць і здрада радзіме. У выніку ён быў асуджаны на тры гады пазбаўленьня волі, а пакараньне адбываў у лягеры «Белморстрой», у Карэліі, на будаўніцтве Беламорска-Балтыйскага каналу.
Зь лягеру ён зноў вярнуўся ва Ўкраіну, у мястэчка Ўладзіміраўка Мікалаеўскай вобласьці, але ўжо менш чым праз паўгода, 8 лютага 1935-га, яго зноў арыштавалі і адкрылі новую справу паводле тых жа артыкулаў. Падчас ператрусу шукалі доказы ліставаньня з замежнымі сьвятарамі ды іншыя дакумэнты, што мусілі пацьвердзіць ягоную прыналежнасьць да «Ісьцінна-праваслаўнай царквы». І хоць іх не знайшлі, сьледчыя дзеяньні ўстанавілі, што «Брыль праводзіць працу ў насаджэньні арганізацый ультраправаслаўнай плыні, адначасова займаючыся антысавецкай агітацыяй».
Разам з Ігнатам Брылём арыштавалі яшчэ двух сьвятароў — расейца Пятра Курлова і ўкраінца Віктара Палякова. У траўні сьледчыя хадайнічалі аб іхным прымусовым высяленьні за межы Ўкраіны на тры гады, а ў чэрвені справу наагул закрылі, бо «сьледзтва не сабрала дастатковых дадзеных, каб абвінавачаных аддаць пад суд».
«Каб мы маглі жыць свабодна і не баяцца»
Ігнат Брыль да пачатку рэвалюцыі вучыўся ў прыватнай гімназіі ў Адэсе, а потым там жа ў сельскагаспадарчым інстытуце. У 1922 годзе ўступіў у сан і быў накіраваны ў адзін зь сельскіх прыходаў Адэскай вобласьці, дзе і служыў да першага арышту.
На допыце падчас другога арышту ён прызнаўся сьледчаму, што не разумее, за што яго ў 1931 годзе адправілі ў працоўны лягер у Карэлію: «Абвінавачвалі нібыта ў тым, што праводзіў нейкую антысавецкую агітацыю і арганізацыю. Што за арганізацыя, я ня меў паняцьця і да той справы ня быў датычны, пра што і заяўляў тады ў часе допыту».
Нават пад пагрозай новай адказнасьці ён пасьлядоўна настойваў, што вінаватым сябе ня лічыць.
За ўвесь час арышту — зь лютага па чэрвень 1935-га — Ігната Брыля дапытвалі мінімум пяць разоў, і штораз сьледчы цікавіўся ягонымі зносінамі са сьвятарамі-«раскольнікамі», а таксама думкамі наконт самога расколу.
Сьвятар-беларус ад адказаў не ўхіляўся і шчыра разважаў пра будучыню праваслаўя. Раскольнікам ён называў мітрапаліта Сергія, які «паставіў духавенства ў такое становішча, зь якога будзе цяжка выйсьці».
«У першую чаргу, па-мойму, трэба склікаць сабор, наладзіць нармальны стан царквы, гэта значыць мір, і аб’яднацца вакол адной царквы, што дасьць магчымасьць пазбавіцца ад усялякіх сварак, спыніць розныя інтрыгі і непаразуменьні, якія існуюць цяпер. Мусіць быць выбраны пераемнік патрыярха, і царква павінна быць адзіным цэлым, каб яе не разьдзіралі расколы і каб царква была царквою», — казаў на допытах Ігнат Брыль.
Ён ня ўтойваў, што лічыць меры савецкай улады ў дачыненьні царквы і служак культу жорсткімі: «Пажадана іх зьмякчыць, каб мы маглі жыць свабодна і не баяцца».
«Выратаваньне царквы, я лічу, у тым, каб усе вернікі былі б сапраўднымі праваслаўнымі... Не было б у нас тады ні рэвалюцый, ні контрарэвалюцый. Было б лепшае жыцьцё, было б адно сэрца і душа, што магчыма пры сапраўдным хрысьціянстве».
У адзінай праваслаўнай царкве Ігнат Брыль бачыў і баптыстаў:
«Колькасьць вернікаў тады б павялічылася, ліквідаваліся б усялякія расколы, дысцыпліна царквы тады палепшылася, было б аб’яднаньне вакол адной царквы з замежнымі цэрквамі. Па-мойму пры такіх умовах працоўная дысцыпліна на вытворчасьці і сялянаў ня падала б. Калі б селяніну далі магчымасьць адпачыць душой і целам у нядзельны дзень, ён лепш працаваў бы ўсе іншыя дні на сваёй вытворчасьці ці ў калгасе. Пры цяперашнім стане ў яго няма ўражаньня аб царкве, калі рэлігійны селянін ня можа наведаць храм, а заняты на вытворчасьці».
Асобна сьвятар крытыкаваў прымус грамадзян працаваць падчас рэлігійных сьвятаў, а таксама падатак, які спаганялі з рэлігійных прыходаў і сьвятароў.
Ці згадваў Янка Брыль пра свайго рэпрэсаванага брата-сьвятара
Мяркуючы па нарысе Янкі Брыля «Мой радавод», Ігнат, нягледзячы на закрыцьцё справы, пасьля вызваленьня з-пад другога арышту ўсё ж пакінуў Украіну. Па сваёй волі ці пад прымусам, невядома. Разам зь ім у Расею паехалі жонка і сын, хаця для анкет НКВД ён сьцьвярджаў, што не падтрымлівае зь імі кантактаў ад 1931 году, калі быў упершыню арыштаваны.
Янка Брыль прызнаваўся, што абодвух рэпрэсаваных братоў ён ледзь-ледзь памятаў. Ігнат быў старэйшы за Янку на 17 гадоў: ён застаўся ў Адэсе разам з братам Уладзімерам, калі іхныя бацькі зь меншымі дзецьмі вырашылі вярнуцца ў Беларусь. Абодва былі рэпрэсаваныя.
Янка Брыль пісаў, што Ігнат таксама меў літаратурныя здольнасьці і пісаў вершы для душы. А рэальна яны пабачыліся толькі ў 1946 годзе, калі старэйшы брат прыяжджаў у Беларусь з заўральскага Троіцку са сваім адзіным сынам Аляксандрам.
Дзякуючы нарысу «Мой радавод» можна аднавіць і іншыя дэталі далейшага жыцьця Ігната — ужо ў Расеі ён выкладаў на рабфаку, потым па стане здароўя выйшаў на пэнсію і зноў вярнуўся да сьвятарства ды завочна скончыў Ленінградзкую духоўную сэмінарыю. Памёр у 1960 годзе.
