На 90 годзе жыцьця ў Варшаве 2 студзеня памёр гісторык Юры Туронак.
Юры Браніслававіч Туронак нарадзіўся 26 красавіка 1929 г. у Дукштах (сёньня — Літва) у сям’і дзеяча заходнебеларускага руху. Скончыў Дукштанскую пачатковую школу (1942), вучыўся ў Віленскай гімназіі № 1. Зь перадачай Беласточчыны ПНР апынуўся ў Польшчы (1945).
Скончыў Галоўную школу плянаваньня і статыстыкі ў Варшаве (1952). Працаваў ў Польскай Замежнагандлёвай палаце, дасьледуючы каньюнктуру міжнароднага хімічнага рынку, працаваў у Эўрапейскай эканамічнай камісіі ў Жэнэве.
Гістарычнымі дасьледаваньнямі займаецца з пачатку 1960-х. Доктар гісторыі (1986).
Аўтар кніг «Беларускае школьніцтва на Беласточчыне» (1976), «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» (шэсьць выданьняў: 1993-2007), «Беларуская кніга ў Другой Рэчы Паспалітай» (2000), «Беларуская кніга пад нямецкім кантролем» (2002), «Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі» (1992, 2007), «Людзі СБМ» (2006), «Мадэрная гісторыя Беларусі» (2006).
«Першым пачаў казаць праўду пра пэрыяд акупацыі»
Зянон Пазьняк, палітык, грамадзкі дзяяч, археоляг, мастацтвазнавец
«Сумная вестка.
Гэты быў сапраўдны навуковец, які вельмі аб’ектыўна, з усіх бакоў, стараўся падысьці да гістарычных падзеяў, зьяваў і фактаў. Такі быў ягоны крытэр — аб’ектыўнасьць.
Мы неаднойчы зь ім размаўлялі, і ён казаў, што дасьледчык, сапраўдны дасьледчык, не павінен паддавацца прапагандзе, ён абавязаны шукаць праўду.
Менавіта Юры Туронак быў першым у беларускай гістарычнай навуцы, хто пачаў казаць праўду пра пэрыяд акупацыі 1941-44 гадоў. Ягоныя працы пазбаўленыя бальшавіцкіх фантазіяў у стылі кінафільму „Руіны страляюць...“
Гэта быў сапраўды глыбокі дасьледчык, які зрабіў вялікі ўнёсак у беларускую гістарычную навуку».
«Яго дасьледаваньні сталі таранам, які прабіў глухую сьцяну»
Алесь Пашкевіч, гісторык
«Юры Туронак — навуковец, які сымбалізаваў сабой цэлую эпоху ў беларускай гістарыяграфіі. Так, менавіта ў беларускай, хоць сам Туронак — так ужо сталася — ніколі ня жыў у Беларусі і ня быў беларускім грамадзянінам. Але Беларусь была ягонай духоўнай радзімай, і беларуская мова была ягонай роднай.
Юры Туронак ня быў гісторыкам паводле адукацыі, але стаў ім паводле пакліканьня. Ён сваім прыкладам давёў, што фармальныя „корачкі“ для прафэсіянала — справа важная, але не вырашальная. Жыцьцё ж нават у сацыялістычнай Польшчы давала куды больш магчымасьцяў для правядзеньня аб’ектыўных навуковых дасьледаваньняў, чым у БССР. Дый дыяпазон тэмаў, магчымых да разгляду, быў там куды шырэйшы.
Туронак актыўна заняўся тымі праблемамі, якія ў БССР было фактычна немагчыма нармальна распрацоўваць да самага краху камуністычнай імпэрыі — гісторыяй беларускага нацыянальнага руху і гісторыяй Беларусі ў гады Другой усясьветнай вайны.
І так сталася, што асноўныя ягоныя працы выйшлі ў самы адпаведны час, у канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў, калі ў Беларусі ўздымалася хваля нацыянальнага адраджэньня. Дасьледаваньні Юрыя Туронка былі на той час настолькі наватарскія і грунтаваліся на настолькі арыгінальных крыніцах, што іх проста нельга было ігнараваць. У пэўнай ступені яны сталі таранам, які прабіў глухую сьцяну. Пісаць пра тую самую нямецкую акупацыю Беларусі так, як гэта рабілася раней, для сур’ёзных і сумленных дасьледчыкаў пасьля працаў Туронка стала проста немагчыма.
Са сьмерцю Юрыя Туронка, які ў апошнія гады цяжка хварэў, асірацела беларуская дыяспара ў Варшаве, для якой ён быў адной са знакавых асобаў. Цяжкая страта гэта і для беларускай гістарыяграфіі. Але сышоў ад нас толькі чалавек. Працы ж навечна застаюцца з намі. Яны актуальныя і празь дзесяцігодзьдзі. І яшчэ доўга будуць».
«Беларусь страціла свайго вернага сына, даробак якога недаацэнены і неацэнны»
Валер Булгакаў, філёзаф, галоўны рэдактар часопісу «АРХЭ»
«Памёр найлепшы беларускі гісторык з Польшчы.
Вялізны том „Мадэрная гісторыя Беларусі“ Юркі Туронка, які мы выдалі першым выданьнем у 2006 тысячным накладам, разьляцеўся за год без астатку. Давялося тэрмінова рабіць дадрук.
Гэта адна з пасьпяховых кніг, якія нам давялося выдаць. Чаму?
Мой прыватны адказ такі: гістарыяпісаньне Туронка можна параўнаць зь яздой на сьвежым „Мэрсэдэсе“: грунтоўна, багата і незабыўна. Нашы людзі не дурныя: яны рублём галасавалі за найлепшыя кнігі.
Рыхтуючы том, мне даводзілася ня раз бываць у аўтара ў яго кватэры на вуліцы Тамка ля Новага сьвету.
Ясны розум, сьветлыя, дапытлівыя вочы. Беларусь страціла свайго вернага сына, даробак якога недаацэнены і неацэнны».
«Яго кніга зьнішчала савецкія міты пра апошнюю вайну»
Алесь Смалянчук, гісторык
«Маё знаёмства зь Юрыем Туронкам, як і для большасьці беларускіх гісторыкаў, пачалося зь ягонай кнігі пра Беларусь пад нямецкай акупацыяй (Менск, 1993). Кніга стала адкрыцьцём новага імя ў айчыннай гістарыяграфіі і адначасным запрашэньнем у гістарычную навуку. Яна зьнішчала савецкія міты пра апошнюю вайну і прымушала сумнявацца ў мітах адроджанай нацыянальнай гістарыяграфіі.
Ужо пазьней, калі пачаў займацца вуснай гісторыяй, я зрабіў адмысловую экспэдыцыю ў тыя лясныя вёскі Слонімшчыны, пра якія пісаў Юры Туронак, характарызуючы рэпрэсіўны і рабаўніцкі характар дзейнасьці многіх савецкіх партызанскіх атрадаў рэгіёну. Вусныя ўспаміны сьведкаў вайны пацьвердзілі рацыю аўтарскіх тэзісаў...
Потым былі іншыя кнігі, якіх чакалі і якія апраўдвалі вялікую зацікаўленасьць і былі новым словам у гістарыяграфіі. Так, менавіта дзякуючы Туронку, належнае месца ў беларускай гістарычнай памяці пра нацыянальнай Адраджэньне заняў Вацлаў Іваноўскі.
Ягоны шлях у гістарычную навуку быў няпросты. Юры Туронак ня меў звычайнай для гісторыкаў акадэмічнай падрыхтоўкі, але гэта не перашкодзіла (можа нават паспрыяла!) станаўленьню ягонага прафэсіяналізму».
«Чалавек-Інстытут»
Андрэй Катлярчук, гісторык, Стакгольм
«Юры Туронак быў Чалавек-Інстытут.
Паводле адукацыі эканаміст, ён зацікаваўся беларускай гісторыяй у камуністычнай Польшчы, маючы больш за 50 гадоў.
Выдадзеная ў 1993 годзе ў Менску ягоная доктарская манаграфія „Беларусь пад нямецкай акупацыяй“ стала адкрыццём для чытачоў. Так пра вайну ў Беларусі яшчэ ніхто не пісаў.
Наступнай яскравай яго працай стала кніга пра Вацлава Іваноўскага.
Для спадара Туронка беларуская мова была роднай і любімай нягледзячы на тое, што ён ніколі ня жыў у БССР ці незалежнай Беларусі. Апрача беларускай ён вольна валодаў літоўскай, польскай і нямецкай — узорны набор гісторыка нашых абшараў Эўропы.
Доўгі зямны шлях спадара Туронка скончыўся ў Польшчы, але ягоная спадчына належыць Беларусі. Падарожжа навукоўца замацавала за ім пачэснае месца сярод найлепшых інтэлектуалаў Бацькаўшчыны».
