Роўна 30 гадоў таму прэм’ер-міністрам Пакістана стала Беназір Бхута — першая жанчына ў ісламскім сьвеце на чале дзяржавы. Дачка першага дэмакратычна абранага прэзыдэнта Пакістана Зульфікара Алі Бхута, зрынутага падчас дзяржаўнага перавароту, карысталася неверагоднай папулярнасьцю ўнутры краіны.
На Захадзе яна стала чалавекам, які зьмяніў вобраз жанчыны ў дыпляматыі і самога Пакістана. Трагічная сьмерць зрабіла яе асобу культавай.
Крысьціна Закурдаева з «Настоящего времени» распавядае гісторыю Беназір Бхута — жанчыны, якая перажыла некалькі замахаў на жыцьцё, зьмяніла імідж ісламскага сьвету на Захадзе і ролю жанчыны ў закрытым патрыярхальным грамадзтве.
Нераскрытае забойства
Тры стрэлы ў галаву і падрыў 15-гадовага сьмяротніка — Беназір Бхута загінула падчас чарговага замаху на яе жыцьцё 27 сьнежня 2007 году. Яе забілі падчас маштабнага мітынгу ў падтрымку яе вылучэньня на трэці тэрмін (першы быў з 1988 па 1990, другі — з 1993 па 1996). Пры нападзе загінулі яшчэ 20 чалавек.
Да гэтага часу не вядома, хто менавіта стаяў за забойствам. Адказнасьць за напад на сябе ўзяла «Аль-Кайда», але спэцслужбы і міжнародныя сьледчыя схіляюцца да таго, што напад быў зьдзейсьнены як мінімум пры ўдзеле пакістанскага крыла «Талібану». Існуе і вэрсія, што забойства магла сплянаваць пакістанская Міжведамасная выведка (МВР) — уплывовы палітычны орган, які дэ факта кіруе краінай і зьвязаны з групоўкамі, якія прызнаныя экстрэмісцкімі ці тэрарыстычнымі. Бхута доўгі час была ў канфлікце з генэраламі МВР.
«Гэта загадка з разраду "хто забіў Кэнэдзі". Ніхто ня ведае, хто замовіў, як і ў выпадку любога іншага палітычнага забойства. Адразу ж пасьля яе сьмерці амаль усе доказы зьніклі. Мне здаецца, што падзеі і матывы, якімі кіраваліся пры плянаваньні забойства, дакладна ня будуць раскрытыя », — перакананы пакістанскі журналіст Гуль Аяз, які працаваў на мітынгу, падчас якога была забітая Бхута.
Першая спроба забіць Бхута адбылася двума месяцамі раней — у дзень яе вяртаньня ў Пакістан пасьля васьмігадовага выгнаньня. Сустрэць самалёт Бхута ў аэрапорце Карачы прыйшлі звыш мільёна чалавек у сымболіцы яе палітычнай арганізацыі — Пакістанскай народнай партыі (ПНП). Тады падчас падрыву сьмяротнікаў загінулі 136 удзельнікаў маршу, але Бхута ацалела.
Праз год пасьля забойства Бхута пасьмяротна атрымала ўзнагароду ААН за правы чалавека, якая ўручаецца Генэральнай Асамблеяй кожныя пяць гадоў.
Дачка Ўсходу
«Мезэнчык», як Бхута да самай сьмерці называлі члены сямʼі і блізкія сябры, нарадзілася ў 1953 годзе ў адным з самых уплывовых арыстакратычных кланаў Пакістана. У сваіх мэмуарах і інтэрвію Бхута неаднаразова падкрэсьлівала, наколькі моцна сямʼя паўплывала на фармаваньне яе асобы і палітычную карʼеру. Галоўную ролю адыграў бацька Зульфікар Бхута — першы дэмакратычна абраны лідэр краіны, заснавальнік партыі ПНП, якога пакаралі сьмерцю ў 1979 годзе праз два гады пасьля ваеннага перавароту.
З самага дзяцінства ў дом да Бхута з дыпляматычнымі і нефармальнымі візытамі прыходзілі палітыкі ўсяго сьвету: ад першага кіраўніка Дзяржсавету Кітая Чжоу Эньлая да дзяржсакратара ЗША Генры Кісінджэра. Як пісала Беназір у сваёй аўтабіяграфіі «Дачка Ўсходу», у 10-гадовым узросьце яна марыла пазнаёміцца з Мао Цзэдунам, які асабіста падарыў яе бацьку кепку. Але гэтага так і не адбылося, а з сукенкі, якую яна рыхтавала для гэтай сустрэчы, Беназір досыць хутка вырасла.
Зульфікар Бхута, які атрымаў адукацыю за мяжой, нягледзячы на ціск кансэрватыўнага пакістанскага грамадзтва, выхоўваў сваю любімую дачку ў традыцыях заходняга лібэралізму, заахвочваў яе імкненьне да вучобы і наравістасьць. Ён жа дазволіў ёй — адзінай жанчыне зь сямʼі Бхута — не насіць паранджу. Яна часта ўспамінала, што сьвет раптам страціў фарбы, калі яна ўпершыню надзела яе.
«Колеры неба, травы, кветак зьніклі, прыглушыліся і пашарэлі. Усё было размыта ўзорам перад маімі вачыма. <...Пасьля доўгай паўзы бацька сказаў: «Ёй ня варта яе насіць. Хай пра яе судзяць па яе характары і розуму, а не ад таго, у што яна апранутая», — пісала яна.
Бхута з самага дзяцінства выхоўвалі па-за пакістанскімі гендэрнымі традыцыямі, дзе жанчын трымалі за чатырма сьценамі, але замуж яе ўсё роўна выдалі па дамоўленасьці. У 34 гады ёй давялося заручыцца з Асіфам Алі Зардары — спадчыньнікам іншай знакамітай пакістанскай дынастыі. Разам яны выгадавалі траіх дзяцей, адзін з якіх — Білавал Бхута-Зардары — у 2018 годзе балятаваўся на пасаду прэмʼер-міністра Пакістана. І муж, і сын гаварылі аб Бхута як пра жанчыну неверагоднай сілы.
«Мой муж думае, што я вельмі моцная, але мне так не здаецца...», — сьмяялася прэмʼер-міністар падчас вялікага інтэрвію швэдзкай журналістцы Стыне Даброўскі ў 1995 годзе.
Вышэйшую адукацыю 16-гадовая Беназір адправілася атрымліваць спачатку ў Гарвард, а потым у Оксфард, дзе натхнілася лібэральнымі ідэямі, фэмінізмам і не вылазіла са знарок шырокіх джынсаў. У пытаньнях ролі жанчыны ў грамадзтве і сэксуальнасьці Бхута была залішне лібэральнай нават для некаторых заходніх краін сёньня.
Яшчэ ў 1980-х яна казала, што аборты павінны быць дазволены, таму што гэта асабістая справа кожнай. Але калі яна была ва ўладзе, то не прыкладала асаблівых высілкаў, каб дазволіць перапыненьне цяжарнасьці. Яе папярэднікі — рэлігійныя фундамэнталісты і вайскоўцы — сурʼёзна абмежавалі правы жанчын. Беназір Бхута так і не змагла адмяніць гэтыя законы, за што яе часта крытыкавалі і фэміністкі Пакістана, і сусьветныя праваабаронцы. Але ўсё ж яна дамаглася ўдзелу жанчын у палітычным жыцьці краіны і пашырыла магчымасьці для атрыманьня адукацыі.
Доўгі час Бхута была праціўніцай сьмяротнага пакараньня і нават спрабавала адмяніць яго ў Пакістане — шмат у чым з прычыны жорсткай кары бацькі. Але задумваючыся аб пачуцьцях ахвяр страшных злачынстваў, яна зьмяніла сваё меркаваньне і прыйшла да высновы, што «ёсьць выпадкі, калі сьмяротнае пакараньне ўсё ж такі павінна прымяняцца». За гэта яе ў свой час асуджалі многія міжнародныя праваабарончыя арганізацыі накшталт Amnesty International.
Зульфікар Бхута забілі ў 1979-м, а Беназір і яе маці на паўгоду зьмясьцілі пад арышт. Пазьней сямʼю выпусьцілі, але спэцслужбы працягвалі адкрыта сачыць за іх домам у Карачы. Як успамінала Бхута ў сваёй аўтабіяграфіі, побач заўсёды былі прыпаркаваны грузавікі без нумароў, якія суправаджалі ўсе перамяшчэньні сямʼі, усіх гасьцей іх дома адкрыта пачалі фатаграфаваць, а тэлефоны праслухоўвалі.
Дарога да прэмʼерства
Пасьля перавароту 1977 году ўлады ўвялі ваеннае становішча. Грамадзянскія суды зьмяніліся на ваенныя, яны часта прысуджалі да сьмяротнага пакараньня праз павешаньне або на пажыцьцёвае зьняволеньне. Спэцслужбы атрымалі магчымасьць затрымліваць людзей на нявызначаны час без тлумачэньня прычын і судовай пастановы. Саму Бхута, як і дзясяткаў тысяч пасьлядоўнікаў яе бацькі, некалькі разоў затрымлівалі, арыштоўвалі і саджалі ў адзіночную камэру на некалькі тыдняў і нават месяцаў.
У 1988 годзе памёр арганізатар перавароту і фактычны лідэр краіны генэрал Мухамед Зійя. У краіне адбыліся прамыя выбары, і на іх перамагла Беназір Бхута. Яна двойчы абіралася прэмʼер-міністрам Пакістана ад ПНП, кіраўніцтва партыяй яна атрымала ў спадчыну ад бацькі. У аўтабіяграфіі Бхута пісала, што не хацела займацца палітыкай прафэсійна, але «гэтая жыцьцё абрала» яе. У перадвыбарных кампаніях яна заўсёды рабіла ўпор на дэмакратычныя рэформы і жорстка крытыкавала ваенных, якія за гады кіраваньня хунты ўзмацнілі свой уплыў у дзяржаўных органах.
Многія яе рэформы сталі няўдалымі, яна не змагла дасядзець да канца ні адзін са сваіх тэрмінаў прэмʼерства — кожны раз яе зьвяргалі вайскоўцы. Менавіта яны блякавалі яе законапраекты, нагадвае журналіст Гуль Аяз.
«Яна проста не змагла захапіць цалкам гэтыя калідоры ўлады. Дынаміка пакістанскай палітыкі заўсёды была завязана на вайскоўцаў. Калі ў цябе зь імі добрыя адносіны — ты ў бясьпецы. Але калі няма, то ты будзеш пад пільнай увагай», — кажа журналіст.
Абраньне Бхута ў першую чаргу мела глыбокі сымбалічны сэнс і стала паваротным як у гісторыі Пакістана, так і ў сьвеце. Яна адкрыта гаварыла аб гендэрных праблемах у сваёй краіне, пра гвалт над жанчынамі, у той час як іншыя пераважна мусульманскія дзяржавы маўчалі.
Але ёй удалося правесьці некалькі важных сацыяльных ініцыятыў. Яна пашырыла адукацыйныя праграмы для жанчын, з дапамогай спэцыяльных камітэтаў прыцягвала іх да дзяржслужбы, а таксама распрацавала праграму безумоўных сацыяльных дапамог для бедных семʼяў і жанчын, якія дзейнічаюць да гэтага часу.
Заходнія лідэры часта натхняліся прыкладам Бхута і лічылі яе адзіным чалавекам, які сапраўды можа прывесьці Пакістан ад рэлігійнага фундамэнталізму і ваеннай дыктатуры да дэмакратыі, але яе асоба не была адназначнай.
Карупцыя і станаўленьне «Талібану»
Пры ўладзе Беназір Бхута расквітнела карупцыя. Яна прызначала сваіх сваякоў на кіруючыя пасады, хоць у іх не было ні неабходнай адукацыі, ні досьведу. Яе мужа, бізнэсоўца Асіфа Алі Зардары, неаднаразова абвінавачвалі ў карупцыі. Доўгі час той ня мог пазбавіцца ад мянушкі «містэр дзесяць адсоткаў» — як сьцьвярджалі ў праваахоўных органах, менавіта такі адкат патрабаваў бізнэсмэн за ўдзел у каляўрадавых праектах або за разьмеркаваньне грантаў.
«У Пакістане так было заўсёды. І гэта дылема пакістанскай палітыкі. Калі ты прыходзіш ва ўладу, табе патрэбныя паплечнікі. Палітыкі не давяраюць чужым людзям. Нягледзячы на тое, што яна вырасла ў палітычнай сямʼі, Бхута была пачаткоўцам і ня вывучыла ўрокаў мінулага. Усе разы яе зьмяшчалі менавіта па абвінавачваньні ў карупцыі. Гэта было бізуном яе праўленьня. І суды дагэтуль разглядаюць гэтыя справы», — кажа Аяз.
Выступаючы на радзіме супраць клерыкальнага ўмяшаньня ў палітыку і ісламскіх партый, Бхута стала чалавекам, які паспрыяў узмацненьню «Талібана» і прыходу гэтага руху да ўлады ў суседнім Аўганістане. Некалькі разоў, прыяжджаючы ў Вашынгтон, Бхута спрабавала пераканаць адміністрацыю Біла Клінтана, што «Талібан» — амаль безальтэрнатыўная сіла, здольная стабілізаваць Аўганістан. На працягу 90-х яна пераконвала і ААН, і амэрыканскую адміністрацыю ў тым, што Пакістан не падтрымлівае талібаў. Але ў адным з сваіх пазьнейшых інтэрвію яна ўсё-ткі прызналася, што Пакістан і МВР у прыватнасьці фінансавалі групоўку з пачатку 90-х, каб потым мець рычагі ціску.
«Спачатку ім адпраўлялі трохі паліва, потым абсталяваньне. Потым патрэбныя былі грошы. І я санкцыянавала фінансаваньне. Як толькі я дала дабро [МВР] на тое, каб [талібы] атрымалі грошы, я потым ужо ня ведала, колькі за ўсё сродкаў было адпраўлена. Я ведаю, што вельмі шмат. Гэта быў карт-блянш», — сказала яна ў 2002 годзе ў інтэрвію амэрыканскаму журналісту Стыву Колу для кнігі «Прывідныя вайны».
Да 1995 году фінансаваньне і перакідка ўзбраеньня «Талібану» праз аўганска-пакістанскую мяжу сталі занадта відавочнымі. У тым жа інтэрвію Бхута прызналася, што проста страціла асабісты кантроль над сытуацыяй, а выведка не дакладвала аб сваёй дзейнасьці.
На наступны год Пакістан стаў адной з трох сусьветных дзяржаў, якія прызналі легітымнасьць ураду «Талібану» ў Аўганістане. Двума іншымі былі Сырыя і Арабскія Эміраты — але яны неўзабаве адклікалі прызнаньне, пакінуўшы Пакістан сам-насам з «Талібанам». Ужо знаходзячыся ў добраахвотным выгнаньні ў 2000-х, Бхута рэзка крытыкавала пакістанскую выведку за столь сурʼёзную падтрымку групоўкі.
На думку пакістанскага журналіста Гуля Аяза, Бхута была вымушана супрацоўнічаць са спэцслужбамі і ваеннымі, каб утрымацца ва ўладзе — асабліва ў свой другі тэрмін. З моманту атрыманьня незалежнасьці Пакістан канфліктуе з Індыяй праз штат Джаму і Кашмір. Абедзьве краіны лічаць яго сваёй тэрыторыяй, але рэальна іх кантралюе Індыя. З поўначы Пакістан мяжуе з Аўганістанам, дзе стабільнай улады не было з 1978 году.
«Не сакрэт, што падчас свайго другога тэрміну яна была вельмі блізкая да вайскоўцаў. І яны падтрымлівалі яе на працягу ўсяго часу. Але наўзамен яны патрабавалі свабоду ў сваёй стратэгічнай павестцы. Вайскоўцам патрэбны быў пуштунскі ўрад ( "Талібан" пераважна складаецца з этнічных пуштунаў, якія жывуць на Аўгана-пакістанскай мяжы — РС) у Аўганістане. Яна пра гэта ведала. І яе ўрад актыўна быў уцягнуты [ у праграму фінансаваньня "Талібану"]. Так, яе ўрад прымаў рашэньне, але за зачыненымі дзьвярыма ўжо ўсё было вырашана іншым чалавекам», — кажа ён.
Да прыходу да ўлады і ў выгнаньні на Захадзе Бхута часта казала пра тое, як вайскоўцы рэгулярна затрымліваюць і катуюць нязгодных з уладай, прадстаўнікоў этнічных і сэксуальных меншасьцяў. Але ні ў першы, ні на другі свае тэрміны, паводле справаздач праваабаронцаў, Беназір Бхута не змагла фундамэнтальна зьмяніць гэтую сыстэму.
Падчас другога тэрміну ў 1993-1996 гадах Бхута выклікала гнеў міжнароднай супольнасьці, аддаўшы загад пра пачатак «Сіняй лісы» — масіраванай апэрацыі па зачыстцы «антысацыяльных элемэнтаў» у Карачы. Паводле яе загаду сілавікі без разбору затрымлівалі, катавалі і нават забівалі мухаджыраў — прадстаўнікоў этнічнай меншасьці індыйскага паходжаньня.
Спадчына Беназір
Амаль восем гадоў — аж да кастрычніка 2007 году — Беназір правяла ў добраахвотным выгнаньні ў Лёндане і Дубаі. У 1999 яе абвінавацілі ў карупцыі і завочна прысудзілі да трох гадоў пазбаўленьня волі. Прэзыдэнт, які ў ходзе ваеннага перавароту зрушыў Бхута, рэгулярна пагражаў ёй з Ісламабада.
Палітык у 2007 заключыла зьдзелку з тагачасным прэмʼерам Первезам Мушарафом: ён абяцаў зьняць зь яе абвінавачваньні ў карупцыі і дапусьціць да ўдзелу на надыходзячых выбарах. Спэцслужбы ЗША, ААЭ і самога Пакістану не раз папярэджвалі, што яе могуць забіць у выпадку вяртаньня. Але шырокая падтрымка пакістанцаў, па яе словах, прымусіла Бхута ўсё ж такі сесьці на рэйс Дубай-Карачы.
Нягледзячы на маштабную карупцыю, парушэньні правоў чалавека і супярэчлівыя рашэньні яе адміністрацыі, Бхута ішла на палітычныя саступкі дзеля прасоўваньня дэмакратычных інстытутаў, лічыць журналіст Гуль Аяз. На яго думку, менавіта фігура Беназір Бхута і яе сьмерць дазволілі наступнаму неваеннаму ўраду скончыць свой поўны тэрмін і перадаць уладу іншаму дэмакратычнаму ўраду, перапыніўшы шэраг ваенных пераваротаў.
«Яна вярнулася ў той момант, калі ваенная дыктатура ўжо сябе скасоўвала. Людзі былі рады, што яна вяртаецца. Беназір была як глыток сьвежага паветра. Аднойчы яна сказала, што дэмакратыя — найлепшая помста. І, мабыць, найлепшае, што яна зрабіла для гэтай краіны — пакінула пераемнасьць дэмакратыі і палітычных, не ваенных, працэсаў. І гэта спадчына, зь якой мы жывем».
