Клініка кітайскага дантыста. Прыватныя гісторыі пра Караткевіча

25 жнівень 2018, 08:00

Зьміцер Бартосік

У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.

У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.

Замовіць кнігу можна ТУТ

«ДЫК ТЫ ХУТЧЭЙ, ДА СЯМІ ПАСЬПЕЕШ»

Каб адчуць розьніцу паміж патаснымі артыкуламі пра бацьку беларускага гістарычнага дэтэктыву і рэальна жывым Караткевічам, дастаткова паслухаць гісторыю ад пісьменьніка Валянціна Тараса. Пра тое, як ствараўся расейскі пераклад раману «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» для часопісу «Нёман»:

— Калі Навум Кісьлік перакладаў «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», Валодзя літаральна не вылазіў ад яго на вуліцы Фрунзэ, 3. Як толькі Навум перакладзе які-небудзь разьдзел, так тут Валодзя. Абмяркоўваўся літаральна кожны разьдзел, яны спрачаліся, таму што Валодзя таксама лічыў сябе знаўцам расейскай мовы — ён жа быў выкладчыкам расейскай мовы ва Ўкраіне. І яны спрачаліся з Навумам. Навум хапае адзін слоўнік з паліцы, Валодзя другі… Гэта дало вялікі плён, таму што гэта выдатны пераклад. А дэталька такая: калі ўжо сканчалі апошнія разьдзелы, калі Братчык са сваімі апосталамі недзе начуюць і трэба схадзіць у вёску. А гэта быў той час, калі гарэлку забаранілі прадаваць пасьля сямі гадзін вечара. Валодзя кажа: дай, Навум, я тут адзін сказ папраўлю, а ты так і перакладзі. І напісаў: Трэба схадзіць па гарэлку ў вёску, хто пойдзе? Ну, Юда згадзіўся. І Хрыстос-Братчык кажа: дык ты хутчэй, да сямі пасьпееш. І так гэта ў «Нёмане» і пайшло.

«ЯК ПРЫЕМНА Ў САВЕЦКІМ САЮЗЕ БЫЦЬ ІНШАЗЕМЦАМІ»

А вось гісторыя ад Генадзя Бураўкіна. Пра тое, як Караткевіча не пускалі ў маскоўскі рэстаран.

— Помню, калі Валодзя вучыўся ў Маскве і я прыехаў, пасялілі мяне ў гатэлі «Ленінград», ну і да мяне прыйшоў Валодзя. І кажа: «Гена, давай пойдзем да мяне ў інтэрнат». Я кажу: Валодзя, ну гэта ехаць, а ўжо вечар, цёмна. Давай, як бывала і раней, зьбегаю я ці мы разам зьбегаем у магазін і тут пасядзім у мяне. Валодзя як такі інтэлігентны (ён пры ўсім пры тым быў унікальны, натуральны інтэлігент) кажа: «Генадзь, як гэта так, ты прыехаў у Маскву. Масква — гэта мой горад. І я буду ў цябе ў нумары ў гатэлі сядзець. Не. Або едзем да мяне ў інтэрнат, або спускаемся ўніз у рэстаран гатэлю». Урэшце мы вырашылі спусьціца ў рэстаран. Пацікавіліся адзін у аднаго, ці ёсьць чым расплачвацца, прыкінулі, што для аднаго вечара хопіць. Спускаемся мы ўніз. А тады Масква была бедная на гэтыя ўстановы. І швайцар нас не прапускае. Усё. Мест нет. Мы і так і сяк, Валодзя нейкія жарты, а той: нікакіх! Вы мне бросьце! Нет і ўсё. Ну што ж. Адыходзім мы і я кажу: ну што, Валодзя, паедзем да цябе ў такім разе. А Валодзю ўжо гэта ўзбунтавала. Ён кажа: «Не! Мы будзем у гэтым рэстаране. Так, кажа, ты — інастранец, а я — паляк, які трошкі валодае расейскай мовай. Пайшлі». Ну а там людзей многа, відаць, швайцар нас асабліва не засёк. Валодзя да яго і — па-польску. Ён жа польскай свабодна валодаў. Маўляў, ці можа нам пан прапанаваць… мы тут упершыню… гэта мой зь нейкай там ледзь не з Лацінскай Амэрыкі сябра, мы пісьменьнікі, прыехалі… Той замітусіўся, выклікаў мэтрадатэля, тут жа нам знайшлі столік, пасадзілі, падбеглі афіцыянты. І вось мы з Валодзем пасядзелі, пагаманілі, узялі чарку, закусілі, выходзім адтуль, Валодзю трэба ехаць у інтэрнат у свой. І ён кажа: ты знаеш, Генадзь, як прыемна ў Савецкім Саюзе быць іншаземцамі…

«МУДАКАВАТАЕ ВАША ЦК І ЎСЕ ВЫ МУДАКАВАТЫЯ»

Драматург і энцыкляпэдыст Алесь Петрашкевіч у канцы 1970-х працаваў загадчыкам аддзелу культуры ЦК КПБ.

— Загадчык аддзелу культуры ЦК прыходзіць на працу ранавата. Званок. Падымаю слухаўку. І чую: «Што вы там робіце, вашу маць!» Я кажу: Уладзімер Сямёнавіч, што здарылася? Добры дзень. «Здароў. Гэта мне ў вас папытацца, што здарылася… Толькі што пазваніў мітрапаліт Філарэт і прасіў пазваніць у ЦК, бо ў такой-та вёсцы разбураюць царкву ХVII стагодзьдзя, без адзінага цьвіка зробленую, пад аховай дзяржавы». Я кажу: гэта нейкая бздура. «Ня бздура, братка, памажы». І я з поўнай упэўненасьцю абяцаю: Уладзімер Сямёнавіч, зраблю ўсё, што магу. Званю ў райкам, пытаюся ў сакратара райкаму. Той робіць выгляд, што нічога ня ведае, але таксама абяцае мне, як я Караткевічу, і я яго прашу мне заўтра пазваніць. Назаўтра ён мне ня звоніць. Званю я яму. Ну што з царквой? «А вы ведаеце, нехта ноччу абліў бярвеньне саляркай і спаліў». Паклаў слухаўку. Званок. «Здароў, Алесь». Здароў. «Я ўжо ўсё ведаю». Я кажу: ну добра, што ты сам ведаеш. «Мудакаватае ваша ЦК і ўсе вы мудакаватыя. А цябе я паважаю. За п’есу пра Скарыну „Напісанае застаецца“». Вось такі ўвесь Караткевіч. Абсалютна дакладная рэакцыя і абсалютна дакладныя паводзіны ў гэтым выпадку.

«ПЁТРА МІРОНАВІЧ, ВЫ НЕ МАШЭРАЎ»

Аказваецца, сказаць «дзякуй» Караткевічу мае за што і Музэй народнай архітэктуры ў Строчыцы. Бо пісьменьнік спрычыніўся да стварэньня музэю самым непасрэдным чынам. Алесь Петрашкевіч памятае, як Караткевіч езьдзіў з Машэравым выбіраць месца для беларускага скансэну.

Пятро Машэраў перад будынкам Дому ўраду ў Менску

— Машэраў кажа: «Паедзем выбіраць месца для музэю архітэктуры і быту на адкрытым паветры. Дык пазвані Караткевічу, ён многа ведае, мы яго возьмем з сабой». Званю. Добры дзень, Уладзімер Сямёнавіч. Ці добрай раніцы… «Здароў». Я кажу: вось такая справа. Ён кажа: «Ай, братка, як гэта цікава і хораша, але ж…» Я кажу: што — але ж?.. «Я ўжо ўзяў на грудзь». Я кажу: многа ўзялі? «Ну, так, норму ўзяў». Я кажу: ну, вырашайце самі. Я магу прыкрыць, вядома. Скажу, што не знайшоў, не дазваніўся. Але паездка такая… «Я разумею, я разумею, што такое музэй». Ён ня столькі пра Машэрава думаў, колькі… «Прыеду! Калі што, я гэта ўсё на цябе зьвярну». Я кажу: ну зьвярні. І ўсё чакаў, як жа ён зьверне. Прыехаў. Нармальны Караткевіч, усё. Машэраў выйшаў, у машыну селі, едзем. Нешта гаварылі, потым стала ціха. І Караткевіч кажа: «Пётра Міронавіч, вы не Машэраў. Ваша прозьвішча зрусіфікавалі. І вы — француз. Мон шэр, ма шэр — зрусіфікаванае Машэр-ов». Машэраў расьсьмяяўся, а Караткевіч кажа: «Ну, калі я што-небудзь змарозіў, Пётра Міронавіч, дык гэта Петрашкевіч вінаваты». Той зьдзівіўся: «А чаму Петрашкевіч?» — «А ён мне пазваніў не да таго, а пасьля»… Пасьля я пісаў нарыс пра Машэрава і высьветліў, што сапраўды прозьвішча Машэрава — Машэра. Бацька яго Машэра.

«ЁН ЖА ЗАКАРАНЕЛЫ НАЦЫЯНАЛІСТ!»

На свае 50-я ўгодкі Караткевіч атрымаў ордэн Дружбы народаў. Гэта была адзіная дзяржаўная ўзнагарода ў ягоным жыцьці і адзіны юбілей, які адзначаўся на дзяржаўным узроўні. Праз чатыры гады Караткевіча ня стане. Паэт Сяргей Законьнікаў, які ў той час працаваў загадчыкам сэкатару мастацкай літаратуры ЦК КПБ, быў непасрэдным удзельнікам той гісторыі.

— Надышоў 1980 год. 50 гадоў Караткевічу трэба адзначаць. І я прыходжу да Аляксандра Трыфанавіча Кузьміна і кажу: прапаную, улічваючы заслугі Валодзі, давайце мы прадставім у ЦК КПСС яго на ордэн Леніна. «Ну ты і загнуў! Ён жа закаранелы нацыяналіст!» Я кажу: Валодзя ніякі не нацыяналіст. Ён проста сапраўдны патрыёт Беларусі. Кузьмін зморшчыўся: «Ды знаю я, знаю, але гэта нічога не мяняе». Я кажу: а як, Аляксандар Трыфанавіч, наконт «трудавіка»? (Гэта ордэн Працоўнага чырвонага сьцяга на чыноўніцкім жаргоне.) Ён падумаў і сказаў: «Цяжка будзе ўгаварыць бюро ЦК. Калі толькі Пётра Міронавіч сваё слова скажа». Машэраў тое слова сказаў, і дакумэнты пайшлі ў Маскву. Нарэшце ў самы прытык да юбілею прыходзіць з Масквы стужка. І, аказваецца, Валодзя ўзнагароджаны, але не «трудавіком», а ордэнам Дружбы народаў. Караткевіч паставіўся да ўсёй гэтай валтузьні-мітусьні, як заўсёды, з гумарам. Сказаў: «Вельмі шаную гэты ордэн, таму што я і праўда дружбу народаў усё жыцьцё ўмацоўваю. Тут у Беларусі я беларускі нацыяналіст. Калі вучыўся і працаваў ва Ўкраіне, дык быў украінскім нацыяналістам». На свой урачысты вечар Валодзя прыйшоў з ордэнам і падвяселены чаркаю. І ў кабінэце Максіма Танка, дзе звычайна распраналася начальніцкая багема, Караткевіч адкалоў нумар. Ён у прысутнасьці ўсяго начальства — і партыйнага, і літаратурнага — зьняў свой ордэн і прышпіліў на штрыфэль пінжака мне. «Панасі, браце, я ведаю, што гэта не яны, а ты спрыяў мне атрымаць узнагароду». Была такая самая нямая сцэна, як у гогалеўскім «Рэвізоры»…

«А ЧАГО ТЫ ТУТ СЯДЗІШ У МАЁЙ ВАННАЙ?»

Працягнулася ордэнская гісторыя віншаваньнем Караткевічу ад першага сакратара ЦК КПБ Ціхана Кісялёва. Машэрава, які адпраўляў паперы на ўзнагароду ў Маскву, на той час ужо не было ў жывых.

Помнік Уладзімеру Караткевічу ў Віцебску

— Калі прыйшла стужка, што ён узнагароджаны, Ціхан Якаўлевіч Кісялёў адлятаў з дэлегацыяй у Баўгарыю. І памочнік Ціхана Якаўлевіча Віктар Якаўлевіч Крукаў хуценька знайшоў мяне і сказаў: «Сярожа, нямедля зьвяжы мяне з Караткевічам. Яго хоча павіншаваць Ціхан Якаўлевіч». Я адразу пабег у хату, званю, адчыняе дзьверы Валя, жонка. Дзе Валодзя? Кажа: у ваньне ляжыць, мыецца. Кажу: так, давай табурэтку, у цябе тэлефонны шнур доўгі? Кажа: ёсьць. Мы гэта падключаем з Валяю, я цягну табурэтку, стаўлю каля яго. Ён зь пены высоўвае галаву і кажа: «А чаго ты тут сядзіш у маёй ваннай?» Я кажу: Валодзя, усё нармальна, усё выдатна. Цябе ўзнагародзілі ордэнам, прыйшла стужка. «Ды ты што?» Ну праўда, зараз ты будзеш гаварыць зь Ціханам Якаўлевічам Кісялёвым. «Ды не жартуй ты, браце, дай мне дамыцца». Я кажу: Валодзя, я цябе прашу, дай сюды руку. Ён высоўвае руку зь пены, я яму ўкладаю тэлефонную слухаўку і кажу, бачачы, што ён трошкі ня ў тым настроі: ты толькі яму нічога не расказвай, ты толькі яму падзякуй простымі фразамі, бо па тваім языку будзе адразу бачна, у якім ты стане. Той яшчэ нічога ня ўцяміў, але слухаўку ўзяў. І я кажу: можна, злучайце. Ціхан Якаўлевіч гаворыць, а я слухаю гэта ўсё. «Уладзімер Сямёнавіч, мы вас так паважаем, вы ў нас унікальны чалавек». Ён і праўда яго вельмі любіў і паважаў. І вось яму добрыя словы гавораць-гавораць, а Валодзя, як я яго навучыў, кароткімі фразамі: дзякуй, пастараюся апраўдаць давер. За кожным абзацам Ціхана Якаўлевіча ідзе: дзякуй, пастараюся апраўдаць давер. Потым, калі гэта ўсё закончылася, адключыўся тэлефон, я сяджу на табурэце, гляджу на яго. А ён, увесь у пене, галава ўся ў пене, кажа: «Так, слухай, а чаго ты тут сядзіш?..»

ОРДЭН НЕЗАЎВАЖНА ЎПАЎ НА ПАДЛОГУ

Мастацтвазнаўца Ізабэла Гатоўчыц памятае той юбілейны вечар да дробязаў.

— Увогуле гэта была нечаканая справа для Валодзі і для ўсіх. Валодзя трымаўся, з аднаго боку, незалежна, а з другога боку, ён не любіў, што называецца, мільгаць. І вось аднойчы, калі Валодзю споўнілася 50 гадоў… Але гэта ўжо быў час, калі многае зьмянілася, калі клімат ужо памякчэў… І мы дазнаёмся, што Валодзю прысуджаны ордэн Дружбы народаў. Валя вырашыла гэта сьвяткаваць. А ордэн уручалі ў Саюзе пісьменьнікаў. Сабралася даволі многа народу. Караткевіч выйшаў на сцэну, і мы ўсе ўціснулі галовы ў плечы. Таму што Валодзя быў нападпітку і, па меры таго як гаварылася прамова аб узнагародзе, ён п’янеў на нашых вачах усё больш і больш… Ну а потым быў банкет. Былі накрытыя столікі з гасьціннасьцю Караткевічаў. І Валодзя перад усім народам апавясьціў, што гэты ордэн заслужыў ня ён, а ягоная жонка. Зьняўшы ордэн, ён павесіў яго на Валю. Паколькі ўсім было весела і ўсе танцавалі, ордэн незаўважна ўпаў на падлогу. А калі яго паднялі, ён быў сплюшчаны і слаба напамінаў тую ўзнагароду, якую Валодзя атрымаў…

ХТО ТАКІ ПРАЛЯСКОЎСКІ?

Гісторыі пра Караткевіча, якія мне даводзілася чуць, не заўжды былі вясёлымі. Ізабэла Гатоўчыц памятае, як была закранутая чалавечая годнасьць Караткевіча.

— Першай ластаўкай яго забясьпечанасьці стала апавяданьне «Былі ў мяне мядзьведзі», якое надрукавалі ў Гішпаніі, і Валодзя атрымаў ганарар. Гэта было вялікае шчасьце. Я добра памятаю гэтае жыцьцё на Харужай. Былі такія дні, калі папросту не было што есьці. І я памятаю адзін эпізод, калі мы прыйшлі з Валяй, і Валодзя, як заўсёды, раз госьць у хату, хацеў пачаставаць, але не было чаго паставіць на стол, і тады Валодзя сказаў: а я зараз пазваню Андрэю Макаёнку, ён мне грошы пазычыць. І Валодзя весела набраў нумар тэлефона Макаёнка і потым неяк так паволі паклаў слухаўку, і я ўбачыла — гэта адзін раз у жыцьці было — у яго на вочы навярнуліся сьлёзы. Ён пайшоў да сябе ў пакой, потым выйшаў, і Валя пачала дапытвацца, што яму адказаў Макаёнак. І Валодзя празь нейкі час сказаў, што Андрэй Ягоравіч яму сказаў так: у мяне грошы ёсьць, але яны ляжаць на кніжцы, а дзеля цябе я не пайду іх з кніжкі здымаць. І я памятаю, што Валодзя перажыў гэта даволі цяжка, таму што была парушана справа годнасьці.

P. S. Перачытваеш сёньня гэтыя гісторыі эпохі позьняга застою і нават міжволі ў нечым зайздросьціш галоўнаму герою. Мне не хапае фантазіі ўявіць, як Аляксандар Лукашэнка разам з Уладзімерам Арловым едуць у Курапаты. Абмеркаваць будучы мэмарыял. Ці як Праляскоўскі нагадвае Лукашэнку, што трэба не забыцца адзначыць узнагародай Андрэя Федарэнку. Як? Вы ня памятаеце, хто такі Праляскоўскі? Дык і Кісялёў, і Сьлюнькоў, і ўсе астатнія БССРаўскія ўладары засталіся толькі фонам для героя. Альбо артыкуламі ў вікіпэдыі. Так што шкадаваць трэба зусім не Караткевіча.

Працяг будзе