Да 100-годзьдзя Беларускай Народнай Рэспублікі «Зона Свабоды» прапануе вялікае інтэрвію з восьмай прэзыдэнткай БНР. Івонка Сурвіла тлумачыць, чаму беларусы пакуль не сасьпелі да жанчыны кіраўніцы дзяржавы, у чым хібы патрыярхальнага грамадзтва, а таксама ў якіх выпадках ёй даводзілася гневацца ў дыскусіях з палітыкамі-мужчынамі.
«Цяжка паверыць, што Захарка мог думаць, што жанчына ня можа быць прэзыдэнтам»
— Івонка, на сьвяткаваньні Дня Волі ў Празе чэская перакладчыца Сьвятлана Вранава зачытала фрагмэнт з успамінаў Ларысы Геніюш, якія яна пераклала зь беларускай мовы на чэскую. Думаю, што яна невыпадкова выбрала ўспамін Ларысы Геніюш пра апошнюю сустрэчу зь цяжка хворым Васілём Захаркам: «Ён сказаў мне, што прыходзіць канец яго жыцьця, што ён быў адным з тварцоў акту Дваццаць Пятага Сакавіка 1918 г., пасьля сьмерці А.Крэчэўскага зьяўляецца Старшынёю БНР і, як выбраны народам сябра ўраду, адыходзячы, хоча перадаць свае паўнамоцтвы дастойнаму чалавеку. Што рабіць? Няма адпаведнага чалавека, есьць толькі такая жанчына, а жанчына ня можа быць прэзыдэнтам. Што ж, гэта быў 1943 год... „На гэтае становішча я мог бы паставіць толькі цябе, каб ты не была жанчынай“. Тады я запрапанавала Абрамчыка», — піша Геніюш. І толькі праз 54 гады гэты стэрэатып быў зламаны, і жанчына ўзначаліла БНР. Што падумала тады Геніюш, як вы ацэньваеце гэтыя фактычна апошнія словы Захаркі?
— Я яе ведаю, як людзі думалі пра гэта ў 43-м годзе — магчыма, што гэта было нармальна. Цяпер проста не верыцца, што тады, калі, здаецца, у 2-й грамаце БНР, гаворыцца пра роўнасьць палоў, што дваццаць пяць гадоў пазьней Захарка мог так думаць. Цяжка ў гэта верыць, але магчыма гэта адпавядае гэтаму пэрыяду.
— Каб Ларыса Геніюш тады стала прэзыдэнткай БНР, магчыма, гісторыя магла б скласьціся інакш?
— Фактычна з гэтага пункту гледжаньня, магчыма, так трэба было. Таму што калі б арыштавалі Геніюш праз два гады, яна б не магла ніякіх функцый займаць, бо яна была ў Сыбіры. Тады як Абрамчык у гэты час вельмі шмат зрабіў. Ён быў вельмі актыўны, вельмі здольны, яго ўсюды паважалі, ён быў старшынём Парыскага блёку, так, здаецца, называлася арганізацыя ў Парыжы, магчыма, ён нават гэты блёк стварыў. Наогул я яго ведаю яшчэ з Даніі. Калі ён першы раз мяне пабачыў, мне было 10 гадоў, магчыма 11 гадоў. І ён прыгожа напісаў у маю кніжачку ўспамінаў: «Брава Івонцы Шыманец за тое, што так моцна змагаецца за сваю беларускасьць!». Так я вельмі ганарылася гэтым.
Пра фэмінізм і антыфэмінізм
— У вашай кнізе «Дарога», другое выданьне якой было цяпер прэзэнтаванае ў Беларусі і ў Празе, вы згадваеце, як студэнткай у Парыжы праводзілі вольны час у кавярні каля Люксэмбурскага палацу, дзе пісалі эсэ і абмяркоўвалі праблемы сьвету ад Алжырскай вайны да фэмінізму Сымоны дэ Бавуар. Івонка, ці вы можаце назваць сябе фэміністкай?
— Я думаю, што ў праўдзівым значэньні слова фэміністкі — гэта жанчыны, якія лічаць, што і мужчына, і жанчына абсалютна роўныя. Я абсалютна згаджаюся з гэтым, і тады згаджалася. Тады, між іншым, гэта было вельмі модна, Сымона дэ Бавуар напісала сваю кнігу і г.д. Але ёсьць фэмінізм агрэсіўны, антымужчынскі, якога я не разумею.
«Бацькі лічылі, што мне важней атрымаць вышэйшую адукацыю, таму што я жанчына і мне будзе цяжэй у жыцьці»
— Як мяняліся вашыя погляды на ролю жанчыны ў сям’і, у грамадзтве, у палітыцы? Вы мелі адно вялікае каханьне на ўсё жыцьцё і былі вельмі шчасьлівая як жанчына, жонка, маці і пры гэтым вы ўсё жыцьцё працавалі і займаліся грамадзкай дзейнасьцю. 37 гадоў разам вы пражылі зь вашым мужам Янкам. Як у вас у сямʼі разьмяркоўваліся абавязкі?
— Пачну, напэўна, зь сям’і бацькоў. Для маіх бацькоў мой брат і я былі абсалютна роўныя. Яны хацелі, каб мы абодва вучыліся, нават лічылі, што мне важней атрымаць вышэйшую адукацыю, таму што я жанчына і мне будзе цяжэй у жыцьці. Хоць мама была добрай жонкай таты, займалася сям’ёю і не працавала нідзе ніколі. Так што тата быў патрыярхам у сям’і.
Як выйшла замуж, я, безумоўна, была выхаваная ў гэтым духу, што жанчына роўная мужчыну, і Янка таксама, між іншым. Гэтым часам, здаецца, людзі ўжо нармальна лічылі, што няма вялікай розьніцы паміж жанчынамі і мужчынамі, але не гішпанцы. У Гішпаніі была яшчэ велізарная розьніца. Тады яшчэ дзяўчаты ішлі вучыцца, каб выйсьці замуж і нічога не рабіць. А з Янкам у нас не было абсалютна ніякага непаразуменьня па гэтым поглядам, усё разам рабілі.
Як гішпанцы дзівіліся, калі Янка вешаў пялюшкі
— У вашай кнізе «Дарога» ёсьць цікавы эпізод пра тое, калі вы жылі ў Гішпаніі, і Янка разьвешваў дзіцячую бялізну, і гэта выклікала непаразуменьне ў гішпанцаў, якія на той момант былі інакш выхаваныя. Выглядае, ён крыху апярэджваў час тады ў 1960-х гадах...
— Так. Справа ў тым, што ў Гішпаніі вешаецца бялізна на вяроўках, якія праводзяцца між вокнамі. Так што, як вы вешаеце на шостым паверсе бялізну, дык усе ведаюць, хто вешае. Ну і мой муж раз вешаў пялюшкі, зусім нармальна ён гэта рабіў, лічыў гэта таксама сваёй працай, як і маёй, і насупраць нас старая жанчына пабачыла, што мужчына вешала пялюшкі, пачала крычаць, каб усю сям’ю паклікаць: «Сэньёры, сэньёры, мужчына вешае пялёнкі!» І ўсе прыбеглі ў вокны глядзець. Гэта было камічна вельмі. Пасьля мы зрабіліся велізарнымі прыяцелямі, і яны абсалютна разумелі гэта, і наогул любілі гэта, што Янка і я так добра разам усё робім.
— Цяпер вельмі распаўсюджана, каб муж прысутнічаў падчас родаў. А як у вас было?
— Тады яшчэ ня можна было. Беднага Янку пакінулі ў калідоры ў апошні момант. Цэлую ноч ён сядзеў са мной, болі былі страшэнныя. У мяне маленькая была анамалія, дзіця вельмі доўга не выходзіла. І Янка сядзеў у маім пакоі, бедны, курыў, заўсёды казаў, што ён шмат больш нацярпеўся за мяне, гледзячы на мяне ў такім стане. Але як ужо прыйшоў час нарадзіць, дык мяне хуценька палажылі на вазок і павезьлі ў залю, дзе радзіліся дзеці. А Янку пакінулі. І пасьля мне далі штосьці такое, каб заснуць, і я яго пабачыла, ужо як абудзілася. Янка пры мне сядзеў, ня мог дачакацца, каб мне сказаць, што мы маем цудоўную дзяўчынку. Такі шчасьлівы быў момант.
— Вы пражылі разам 37 гадоў, гадавалі дзяцей, увесь час працавалі і займаліся грамадзкай дзейнасьцю. Ці праўда, што вам гэта было цяжэй рабіць, таму што вы жанчына? Як маці ваша казала...
— Ня думаю. Усюды, дзе я працавала, і ў Канадзе, не было дыскрымінацыі супраць жанчын. Была дыскрымінацыя больш этнічная. Але супраць жанчын не было. І мне не баяліся даваць пазыцыі з адказнасьцю, напрыклад стварыць аддзел перакладаў моваў сьвету на францускую. Пасьля я кіравала аддзелам Міністэрстве здароўя. Гэта было зусім нармальна. Так што з гэтага пункту гледжаньня я, здаецца, ня мела ніякіх праблем ніколі. Але былі праблемы іншага роду...
Івонка і Вайра
— У вас вельмі падобныя лёсы з былой прэзыдэнткай Латвіі Вайрай Віке-Фрайбергай. Яна на год маладзейшая за вас. І яе і вашая сямʼя вымушаныя былі ўцячы ў Нямеччыну ад савецкіх войскаў, ад рэпрэсій. Праўда, першыя школьныя гады ў вас прайшлі ў Даніі, а ў яе ў Нямеччыне і Марока. Абедзьве вы гаворыце на многіх мовах. І яна, і вы былі былі вельмі актыўнымі прадстаўніцамі дыяспары, абедзьве вы жылі ў Канадзе, абедзьве захоўвалі традыцыі сваіх народаў у вымушанай эміграцыі. У 1997 годзе вы ўзначалілі сымбалічны беларускі ўрад у выгнаньні. А ў 1999 годзе Вайру Віке-Фрайбергу абралі прэзыдэнткай Латвіі. У Латвіі ўжо пяты прэзыдэнт пасьля аднаўленьня незалежнасьці, у Беларусі амаль 24 гады адзін кіраўнік. Ці маглі беларусы абраць жанчыну, ці маглі беларусы абраць прадстаўніцу дыяспары? І вы маглі б стаць прэзыдэнткай, бо такі ж высокі ўзровень адукацыі, такую ж павагу ў сьвеце, шырокі погляд на сьвет... Чаму так не адбылося?
— Не адбылося толькі таму, што наш народ ня быў гатовы ні выбіраць жанчыну, ні выбіраць эмігрантку. Я заўсёды лічыла сябе абсалютнай беларускай, заўсёды. З самага пачатку пасьля перабудовы нам хацелася купіць дзедаву хату ў Беларусі. І нам сказалі, што мы ня можам адкупіць, таму што мы чужынцы. Гэта такі боль быў страшэнны, такая абраза, што нас назвалі чужынцамі, што яны нас трактуюць як чужынцаў у Беларусі — гэта было вельмі цяжка перажыць. Але я думаю, што гэты фактар быў самы моцны, як і той, што я жанчына.
— А для латышоў тое, што Вайра Віке-Фрайберга мела канадзкі пашпарт і тое, што яна жанчына, якраз паспрыяла таму, што яе абралі.
— Між іншым ва ўсіх балцкіх краінах таксама былі былыя ўрады ў выгнаньні. Валдас Адамкус, які жыў у Амэрыцы, таксама потым стаў прэзыдэнтам Літвы. Так што іншыя краіны іначай на гэта глядзелі. Ня ведаю як было ў Польшчы, здаецца, таксама як і ў Беларусі, не ўзялі «чужых» палякаў, але ў Беларусі гэта вельмі моцна адчувалася. Гэта была прапаганда антыімігранцкая ці што.
«У Беларусі традыцыя патрыярхату, і мужчына заўсёды займаў адказныя пазыцыі ва ўрадавых установах, у акадэміях»
— Як вы лічыце, ці беларусы сасьпелі да жанчыны кіраўніцы дзяржавы?
— Думаю, што яшчэ не. Заўважаецца, што вельмі цудоўныя людзі, вельмі да мяне адносяцца надзвычайна, але калі б правялі рэфэрэндум, сказалі б, што не, таму што ў Беларусі чамусьці традыцыя патрыярхату, і мужчына заўсёды займаў адказныя пазыцыі ва ўрадавых установах, у акадэміях. Хоць на маю думку, паводле таго, што я бачу, фактычна ўсё ў хаце, у сям’і — усё вядзе жанчына. Яна займаецца, дзякуючы ёй жыве сям’я. І яна мае здольнасьці рабіць абсалютна ўсё як мужчына, абсалютна мае здольнасьці. Але гэта нейкая агульная старая традыцыя, якая яшчэ не зьнікла.
«Жанчыны больш лагодныя, больш цэняць жыцьцё»
— У вашай кнізе «Дарога» ёсьць разьдзел, прысьвечаны жанчынам, у якім вы расказваеце пра выдатных жанчын у вашым жыцьці, пачынаючы ад вашай маці. І завяршаеце вы яго фразай: «Жанчына можа ўсё». А якія жанчыны з сусьветнай палітыцы, грамадзка-палітычнага жыцьця зьяўляюцца для вас узорам?
— Я думаю, што я напісала гэта таму, што якраз адчувала, што ў Беларусі яшчэ не дайшлі да гэтага, ня лічаць, што жанчына можа тое самае, што мужчына. Так што хацелася напісаць пра жанчын, якімі вельмі захопленая. Здаецца, тут не пішу пра міжнародных фігур, але пішу пра маіх сябровак. Але ў міжнародным жыцьці таксама, прыходзіць на думку Тэтчар. Яна мне замоцна не падабаецца, таму што мае мала жаночых якасьцяў, яна вельмі шмат мужчынскіх мела. Напрыклад, Голда Мэйр — яна вельмі цудоўная была. І ў гэты момант у сьвеце вельмі шмат жанчын, якія займаюць падобныя пазыцыі. І на маю думку, жанчыны больш лагодныя, больш цэняць жыцьцё. Асабліва перадусім гэта — бо яны родзяць. Для мяне, напрыклад, найбольшая каштоўнасьць у жыцьці — гэта жыцьцё. Ніякая іншая каштоўнасьць не такая цэнная. І я думаю, каб я была на чале ўраду, дык я б усё рабіла, каб не было войнаў. Войны — гэта найгоршая бяда ў людзей, у чалавецтва. І мне здаецца, гэта мужчынскі тэстастэрон яе правакуе. Жанчыны не дазволілі б гэтага.
— У Менску, пасьля таго, як пачалася вайна на Данбасе, адбыліся перамовы, на якія прыехалі Ангела Мэркель, Пятро Парашэнка, Уладзімір Пуцін. І расказваюць, што перамовы працягваліся вельмі доўга — 5-6 гадзінаў. Парашэнка 3-4 разы выходзіў зь перамоўнага пакою, нэрваваўся, а Ангела Мэркель сядзела і гаварыла, гаварыла вельмі доўга з Пуціным. І потым назіральнікі адзначалі, што яна можа вельмі доўга весьці перамовы і дамагацца патрэбнага выніку, на які часам няздольныя мужчыны.
— Абсалютна.
«Мужчыны-беларусы выяжджаюць зь Беларусі зь комплексам...»
— А вам у асяродку беларускіх палітыкаў даводзілася таксама шмат і перамоваў правесьці, і на розных канфэрэнцыях выступаць, прымаць пэўныя рашэньні. Калі бываюць спрэчныя пытаньні, як вы паводзіце сябе? Як вы дасягаеце пажаданай мэты?
— Адзін раз дасягнула мэты толькі таму, што загневалася. Ня буду вам гаварыць, бо будуць палітычныя наступствы. Але быў такі выпадак, калі вельмі загневалася, і асоба, супраць якой загневалася, мусіла выбачацца пазьней. Бачыце, мужчыны-беларусы выяжджаюць зь Беларусі зь іншым яшчэ комплексам, што на чужыне ня маюць той павагі, магчыма, і той кар’еры, якую мелі б у Беларусі. Так што яны хочуць гэта кампэнсаваць у беларускім жыцьці. І вельмі часта хочуць даказаць, што яны лепшыя, што яны больш ведаюць, што яны разумнейшыя. Гэта, безумоўна, для мяне непрымальна. Калі тое, што я ведаю, правільна, я буду за гэта змагацца колькі трэба, хоць нармальна змагаюся, без вайны. Але не магу прыпомніць выпадкаў, калі я была перакананая ў чымсьці, каб мяне пераканалі ў чымсьці, што мне не падабалася. Так што жанчына мае таксама свае пазыцыі, сваю думку, свае ідэалы — абсалютна ўсе якасьці чалавека. Калі жанчына лічыць, што мае рацыю, зусім нармальна, каб яна выйграла ў спрэчках. На жаль, вельмі цяжка гэта ў Беларусі.
— Вы кажаце загневаліся... Мне складана ўявіць. Як гэта было?
— Гэта былі неўласьцівыя манеры, я, здаецца, устала і голас павысіла. І другі раз, памятаю, таксама было. Ведаеце, два разы было гэта. Нармальна, як вяду паседжаньне, дык я вяду вельмі спакойна і даю людзям голас. І сталася, што адзін з прысутных рабіў абструкцыю, гэта значыць, мне не дазваляў узяць слова, гаварыў бесьперастанку дзьве гадзіны, я нават не магла пачаць паседжаньне. Гэта было спэцыяльна зроблена, каб мяне давесьці і перамагчы. Я тады ўстала і сказала вельмі галосна і рашуча, што выбачце, я сюды ехала, здаецца, паўдня з Чыкага да Аёвы, не для таго, каб марнаваць час. Ад гэтага моманту забараняю вам слова. І тады стала ўсё нармальна. Але тады я мусіла вельмі-вельмі рашуча выступіць, таму што немагчыма нічога было зрабіць з чалавекам. Між іншым, гэтая тэхніка, якую ўжываюць вельмі шмат у парлямэнтах усюды, так што я ведала, чаму гэта робіцца, але бачыла, што гадзіна ідзе, другая, і яны абсалютна ня мелі рацыі, так што трэба было настаяць на сваім.
«Цяжка ўявіць спатканьне з Лукашэнкам»
— А калі б вам давялося паспрачацца па нейкіх вельмі прынцыповых пытаньнях, весьці дыскусію зь цяперашнім кіраўніком Беларусі, якую тактыку вы абралі б? Бо ён даволі складаны чалавек, маніпулятар у такіх дыскусіях. Як бы вы зь ім размаўлялі?
— Мне цяжка ўявіць сабе спатканьне зь ім, таму што ня ведаю яго дастаткова, каб магчы вырашыць, як зь ім гаварыць. Але калі б ён гаварыў дурное, што часта бывае, між іншым, я яму б гэта не дазволіла. У тым справа, што з той прычыны, што жанчына мае некаторыя каштоўнасьці, якія больш жаночыя, напрыклад, павага да жыцьця, дык людзі думаюць, што жанчына слабейшая, ня мае сваіх моцных пазыцый і г.д. Гэтак не ёсьць так — жанчына мае такі самы розум, тыя самыя мазгі, што мужчына. Адзінае, што стараецца іначай выкарыстоўваць гэты розум.
Пра харасмэнт: «Кожная жанчына сутыкалася»
— Івонка, вам 81 год, вы па-ранейшаму актыўная ў грамадзка-палітычным жыцьці, вы даўно засвоілі інтэрнэт, актыўныя ў сацыяльных сетках. Я ганаруся, што вы сябра суполкі «Толькі жанчыны» у Фэйсбуку, і пэрыядычна камэнтуеце публікацыі на самыя розныя тэмы...
— Здаецца так раскамэнтавала, што нехта з мужчын загневаўся. Я ніякіх дрэнных пачуцьцяў ня маю да мужчын. Але таксама не прымаю, каб яны мелі дрэнныя пачуцьці да жанчын асабліва з пункту гледжаньня інтэлектуальнай працы.
— Якая ваша пазыцыя па самых актуальных гендэрных дыскусіях апошніх гадоў? Ці сачылі вы за кампаніяй #metoo, за выпадкамі, зьвязанымі з сэксуальнымі дамаганьнямі? Як вы мяркуеце, чаму гэтая кампанія моцна не закранула Беларусь?
— Мне здаецца, гэта было б цяжка, каб дайшло да Беларусі, таму што жанчыны ў нас вельмі сьціплыя і не любяць пра гэтыя рэчы гаварыць наогул. Яны перанясуць абразу і стараюцца рабіць выгляд, што нічога не сталася. Гэта агульнае правіла такое. Былі моманты, калі я, між іншым, таксама мусіла так сябе паводзіць.
— Ці вы сутыкаліся ў жыцьці з падобнымі зьявамі як харасмэнт?
— Так, так, безумоўна. Кожная жанчына сутыкалася.
— І як вы рэагавалі?
— Ігнаравала поўнасьцю. Я думаю, што кожная беларуска напэўна гэта робіць таксама.
— І вы ня лічыце патрэбным праз некаторы час сказаць пра гэта больш шырока? Ці толькі канстатацыя што гэта ёсьць?
— Гэта ёсьць. Ну хіба толькі б дайшло да выпадкаў, як з гэтым Вайнштэйнам. Калі сапраўды недапушчальна, трэба, каб гэта выйшла наверх, таму што такіх паводзінаў наогул цяжка сабе ўявіць. Я думаю, у Беларусі такіх няма. Да той ступені. Але калі б да такога дайшло, дык я лічу, што трэба змагацца. Гэта абсалютна недапушчальна, каб адзін пол ставіўся да другога полу такім спосабам. Яны гэта сабе дазваляюць з той прычыны, што багатыя, што маюць у руках уладу, грошы, сілу. І гэта абсалютна ня ёсьць аргумэнтам для такіх паводзінаў.
«Жанчыны маглі б зьмяніць Беларусь»
— Вы сочыце за жыцьцём у сацыяльных сетках, апошнім часам зьявілася шмат жаночых ініцыятыў, такіх як Радзіны, якія выступаюць за годнае стаўленьне да жанчын у родах, ёсьць вялікі рух за беларускамоўную адукацыю ў дзіцячых садках, за тое, каб жанчыны мелі права нараджаць дома. Як жанчына і як старшыня БНР, які рухі беларускіх жанчын вы хацелі б падтрымаць?
— Усё тое, што вы ўспомнілі. Жанчын больш за 50% насельніцтва. Усё, што яны захочуць, яны могуць зрабіць. Калі ня самі, дык групуючыся ў вялікія сацыяльныя групы. Жанчыны маглі б зьмяніць Беларусь, калі б яны на гэта пайшлі, калі б разумелі гэта. І я думаю, усё тое, што яны робяць для дабра і дзяцей, і саміх сябе, і нармальных адносінаў да жанчын, напрыклад, у кар’еры. Абсалютна недапушчальна, каб жанчына не магла займаць галоўных пазыцыяў у краіне. Я думаю, што ўсе, кожная жанчына і ўсе жанчыны разам могуць нешта зрабіць у гэтым. Я іх поўнасьцю падтрымліваю.
«Раю нашым маладым, калі гэта залежыць ад іх, каб не выяжджалі зь Беларусі»
— Івонка, вы пражылі доўгае жыцьцё, зьведалі шмат пакутаў і цяжкасьцяў у дзяцінстве, пачыналі жыцьцё з самага пачатку ў многіх краінах. Я ніколі не бачыла вас без усьмешкі на твары, нават у самых складаных сытуацыях. Якой ваша жыцьцёвае правіла, якую параду вы бы далі тым, хто цяпер толькі пачынае жыцьцё? Захаваць сябе, захаваць павагу да людзей, у той жа час застацца пры сваім у пытаньнях вельмі важных. Чым вы кіруецеся?
— Магу сказаць, чаго я не паважаю і чаго не прымаю — гэта матэрыяльная зацікаўленасьць. Усё тое, што зьвязанае з грашыма, мяне ніколі не цікавіла. І я думаю, што калі чалавек ставіць грошы і матэрыяльнае жыцьцё на першае месца, ён робіцца менш чалавекам. Гэта відаць у цяперашнім урадзе ў Злучаных Штатах, што людзі, гэтыя ўсе багачы, якія маюць мільярды, і якія не здольныя памагчы бяднейшаму чалавеку. Гэта непрымальна.
Што я паважаю? Гэта такія якасьці як шчодрасьць, любоў адных да другіх. Я б хацела, каб у Беларусі людзі мелі больш павагі, больш любові адных да другіх... Як Ісус сказаў, ніхто ня ёсьць прарокам на сваёй зямлі... Кожны беларус варты таго, каб дасягнуць большыя пазыцыі, зрабіць лепшую кар’еру. Наш народ вельмі здольны, я гэта вельмі шчыра кажу... Вельмі здольны і вельмі працавіты параўнальна з іншымі народамі. Мы можам усё дасягнуць...
Раю нашым маладым, калі гэта залежыць ад іх, каб не выяжджалі зь Беларусі. Магчыма, скажуць, вам лёгка казаць, вы на чужыне. Я перажыла жыцьцё эмігранткі. Усё бачыла, была ў розных краінах, у розных абставінах, у розных дачыненьнях з людзьмі. І кажу вам, што заўсёды жадала і шкадавала, што не была ў Беларусі.
