У чамадане — дзяўчына з Масквы, або Пяць дэбютаў на «Беларусьфільме»

Апошнім часам «Беларусьфільм» ня так часта дае магчымасьць маладым рэжысэрам дэбютаваць у ігравым кіно, затое быццам спэцыяльна для гэтага ён прыдумаў альманах «Мы». Нарэшце, нацыянальная кінастудыя паспрабавала акумуляваць сілы маладых аўтараў і запрасіла іх да сябе на аганёк, дала вопытных настаўнікаў, дазволіла карыстацца сваімі багатымі рэсурсамі. У выніку атрымаўся зборнік зь пяці разнамасных і паказальных кароткамэтражак, якія на фоне іншай прадукцыі сапраўды выглядаюць неблагімі ў тым сэнсе, што ў некаторых зь іх ёсьць прэтэнзія на мастацтва, а жаданьні аўтараў адпавядаюць іх магчымасьцям. Праўда, тое, што добра для «Беларусьфільму», не абавязкова можна лічыць добрым увогуле.

Супрацоўніцтва «афіцыйнага» кінэматографу з маладымі пазаштатнымі аўтарамі стала пэўным прэцэдэнтам. У выпадку з «Мы» важна ня толькі, як дэбютанты справіліся са сваімі задачамі ў бюракратызаванай, нязграбнай, непаваротлівай сыстэме нацыянальнай кінастудыі. Важна таксама, што пад адной назвай сабраліся тэмы, інтарэсы і мэтады пяці рэжысэраў, быццам не разбэшчаных ідэалягічным альбо камэрцыйным кіно, таму складана ўстрымацца ад пошуку ў іх сымптомаў, паказчыкаў і праяў нейкага больш агульнага тыпу мысьленьня — кінэматаграфістаў, моладзі або нават грамадзтва.

​

Праўда, зборнік не атрымаўся чыстым ад ідэалёгіі і мэнтарства, мабыць, бо здымаўся ўсё ж на «Беларусьфільме», а сцэнарыі і будучых рэжысэраў выбірала сфармаваная пры Міністэрстве культуры камісія, празь якую праходзіць кожны, хто прэтэндуе на дзяржаўныя сродкі. Па-ранейшаму фінансаваньне кінэматографу ў Беларусі адбываецца праз Адкрыты рэспубліканскі конкурс кінапраектаў, а прэтэндэнты на дэбют у альманаху «Мы» разглядаліся на яго асобным «скліканьні». У выніку сярод іншых камісія выбрала супрацоўніка нацыянальнай кінастудыі Яўгена Сяцько, які па вялікім рахунку — не дэбютант, бо ўжо працаваў над неігравымі фільмамі. Прыкладна тая ж гісторыя з Настасьсяй Мірашнічэнка, аўтаркай незалежных дакумэнтальных карцін «Перакрыжаваньне» і «Дэбют». Затое для выпускнікоў Акадэміі мастацтваў Надзеі Абрамчук, Арсенія Ільіных і Кірыла Ярохіна праца над альманахам сапраўды стала дэбютам на сур’ёзнай кінавытворчасьці.

Як ні дзіўна, самай ідэалягічна падкаванай — прычым у найгоршых традыцыях непрыхаванасьці — аказалася кароткамэтражка рэжысэра зь «Беларусьфільмам» у біяграфіі. Па сюжэце работы «Падарунак Санта Клауса» Яўгена Сяцько малады зладзюжка на вакзале забірае чамадан, пакінуты падарожным немцам. У чамадане аказваецца дзяўчына з Масквы, якая марыла зьехаць з гэтым немцам да забясьпечанага жыцьця, але ня мела пашпарту. У выніку, пасьля дня, што масквічка правяла з беларусам, зь ім яна, канешне ж, і застаецца, а немца закрывае ў чамадане ў цягніку.

Такі фармат падышоў бы хіба для савецкага патрыятычнага кіно — павярхоўны і прадказальны сюжэт, невыносная банальнасьць, камічны вобраз немца і рамантычны — беларуса. Гэта нават ня фільм, а натуральны лёзунг. Да «Падарунку Санта Клаўса» было складана ўявіць, што такая грубая, а галоўнае — шчырая, прапаганда ўвасобіцца ў кінэматографе XXI стагодзьдзя. Больш за тое, «Беларусьфільм» паставіў гэтую кароткамэтражку першай у альманаху, а значыць — ня бачыць у рабоце Яўгена Сяцько неадпаведнасьці прафэсійным крытэрам і крытэрам талерантнасьці. Між іншым, і кандовы мэтад здымак, і «драўляныя» сцэны, і музыкальнае суправаджэньне тут — што Божа барані.

На шчасьце, «Падарунак Санта Клаўса» ў экстатычнай зьнявазе эўрапейскага народу і праслаўленьні брацкіх беларусаў і расейцаў — у сваёй ідэалягічнасьці савецкага толку — аказаўся выключэньнем. Усе астатнія кароткамэтражкі альманаху засяродзіліся на чалавеку, але хоць гэта і зрабіла іх больш унівэрсальнымі, у той жа час выявіла спрошчаны склад думак, недастатковую свабоду мысьленьня і схільнасьць да штампаў.

Напрыклад, сюжэт «Лялькі» Арсенія Ільіных трымаецца шаблёну і падыхае маралізатарствам. У трамваі сустракаюцца два трафарэтных героі — марнатравец жыцьця і яго прыстойная былая дзяўчына, што была ім некалі кінутая. Характар пэрсанажу ў кіно, як вядома, становіцца яго лёсам, і ў «Ляльцы» гэты тэзіс увасабляецца выдатна: дзяўчына прадказальна аказваецца пасьпяховай, замужняй, маці дзяўчынкі, на фоне якой адзінокі гуляка, што з алькаголем у пакеце накіроўваецца на чарговую тусоўку, выглядае несур’ёзным валацугам. У выніку ён разумее, што дзіцё па ўзросьце можа быць толькі яго дзіцём, застаецца на начной вуліцы з перавернутым сьветапоглядам і свой візыт на вечарыну адмяняе.

Ажно да падабенства да сацыяльнай рэклямы даходзіць работа «Дыялёг» Надзеі Абрамчук. Маленькая дзяўчынка пакутуе ад недахопу ўвагі сваёй маці (бацькі няма), і адзіным яе субяседнікам застаецца сабака. Яму яна агучвае свае скаргі, а дома адчувае страх перад занятай і ўсім незадаволенай родзічкай. У канцы мы маем магчымасьць упэўніцца, што маці, нягледзячы на патрабавальнасьць, любіць сваю дачку.

Можна парадавацца, што альманах «Мы», у адрозьненьне ад іншай прадукцыі нацыянальнай кінастудыі, спрабуе засвоіць супярэчнасьці рэальнага жыцьця — зборнік сапраўды можа пахваліцца адпаведнасьцю парадку дня. Хай гісторыя і базуецца на сьляпой, агульна прынятай маралі, затое лёгка ўпісваецца ў сучасны кантэкст, хай у фільме не сказана ні новага, ні патрэбнага, ні прыгожага, затое на заўсёды актуальную тэму бацькоў і дзяцей.

Ня менш важным адрозьненьнем альманаху ад звычайнага «Беларусьфільму» зьяўляюцца спробы перакласьці свае сюжэты на мову кіно і празь візуальныя мэтады апавяданьня перадаваць дадатковыя сэнсы.

Кароткамэтражка «Спадарожнік» Настасьсі Мірашнічэнка таксама тычыцца тэмы бацькоў і дзяцей, але выходзіць за яе межы, адыходзіць ад лінейнага сюжэту і больш увагі надае эстэтыцы: быццам недынамічная гісторыя, у якой малады чалавек у цягніку размаўляе з выпадковым спадарожнікам, разбаўляецца флэшбэкамі і звышнатуральнай прысутнасьцю. Галоўны герой едзе на пахаваньне бацькі і выказвае да яго нянавісьць, бо той кінуў іх з маці, але ад суразмоўцы чуе люстраны аповед, які дапамагае зразумець бацькаў учынак. «Спадарожнік» — адна з нямногіх кароткамэтражак, што адмаўляецца ад катэгарычнасьці і «дырэктыўных» сьцьвярджэньняў. Яна паказвае сытуацыю з розных бакоў і замест таго, каб ісьці за агульным настроем, магчыма, нават выклікае грамадзкую сьвядомасьць на дыскусію.

Яшчэ больш «пошукавай», таму і больш жывой, аказалася работа Кірыла Ерохіна «Брачо», зьнятая між іншым па сцэнарыі вядомага ў сучасным беларускім тэатральным асяродзьдзі драматурга Дзьмітрыя Багаслаўскага. На гарадзкім мосьце над чыгуначнымі пуцямі малады чалавек сустракаецца са школьнікам, які зьбіраецца сігануць уніз. Сюжэт таксама недынамічны і дзеяньне збольшага адбываецца на адным месцы, затое кароткамэтражка поўная псыхалягічных хітраспляценьняў, рэфлексій, зноў жа флэшбэкаў, а па настроі прэтэндуе на адлюстраваньне сьвету сучаснай моладзі.

На шчасьце, рэжысэры альманаху, чытай — маладыя аўтары, не адгароджваюцца ад рэальнасьці і хочуць гаварыць на актуальныя тэмы, што ўжо выдзяляе іх са значнага пласта беларускага кіно, у стваральнікаў якога свая атмасфэра. Але імпэты разьбіваюцца аб нейкую непрызвычаенасьць да працэсу мысьленьня, адкуль банальнасьць і некарыстаньне рэсурсамі кінамовы. Такое моцнае ўзьдзеяньне шаблёнаў — на гісторыі ў цэлым, сюжэтныя павароты, мэтафары (згасаючы агонь значыць згасаючае жыцьцё) — ня можа сьведчыць пра нешта станоўчае. Альманах атрымаўся пасрэдным, але не з-за дэбютаў і не з-за таго, што яны адбыліся на «Беларусьфільме» (што ўжо нялёгка): прычына пасрэднасьці давытворчая — у скаванасьці, адсутнасьці ідэй, паўтарэньні старых форм. Мы ў гэтым аўтарскім пустаслоўі захрасьлі як у даўгах, ні рызыкі тут няма, ні свабоды, ні драйвовага бунтарства, даволі толькі зьбітай маралі і канстатацый. Што і зьяўляецца галоўным, выяўленым праз пяць фільмаў, паказчыкам тыпу мысьленьня кінэматаграфістаў, моладзі або нават грамадзтва.

Альманах «Мы» быў уключаны ў Нацыянальны конкурс кінафэстывалю «Лістапад», а пасьля паказваўся на вялікім экране ў Менску і іншых гарадах краіны. Мы не пасьпелі сабрацца з думкамі, а тэмай наступнага зборніка — кінастудыя мяркуе зрабіць яго штогадовым — стала Вялікая айчынная вайна. Выглядае на тое, што праект быў створаны ўсё ж не для дэбютаваньня здольных пачаткоўцаў, а для ўпісваньня іх у прафэсійны, вытворчы, а цяпер і тэматычны дыктат.

Ірэна Кацяловіч