Ірына Чабатар, у дзявоцтве Шнітоўская, жыве ў нарачанскай вёсцы Кусеўшчыне. Сама яна родам са Швакштаў. Ёй 92 гады. Лёс гэтай жанчыны падобны на кінараман. Жыцьцё спадарыні Ірыны некалькі разоў магло абарвацца. І заўсёды сьмерць праходзіла міма, часам забіраючы яе крыўдзіцеляў. Вось некалькі гісторый зь яе неверагоднага жыцьця. Апавяданьняў пра падманутыя сьмерці.
Сьмерць за «рускую» мову
Першая гісторыя адбылася ў мястэчку Кабыльніку. Ірына магла загінуць ад кулі камэнданта, звар’яцелага садыста і палянафіла.
— У 41-м камэндант быў чалавек неблагі. Людзі спакойна рабілі сабе. Цыганы зь лесу пераехалі ў панскі двор, бо паны ў Варшаву зьехалі. Цыганоў сто ў панскім доме пасялілася. Затым прыслалі іншага камэнданта. У сорак другім. Адразу расстраляў усіх цыганоў. Пасьля яўрэяў. У цэнтры Кабыльніка быў дом урача — вялікі, дабры. Там яны сваю камэндатуру зрабілі. І гэты новы камэндант загадаў, каб вяскоўцы прыходзілі да яго на працу. Першую выклікаў нашу вёску. Дваццаць чалавек. Пяць дзяўчат, пятнаццаць хлопцаў. Мне толькі шаснаццаць гадоў споўнілася. Мы на кухні рабілі. Некаторыя дзяўчаты ў доме прыбіралі. А хлопцы капалі роў глыбокі, у рост чалавека. І гэта камэндант прывёз з сабою перакладчыка, маладога хлопца 18 гадоў. Той толькі па-польску мог. І ён мне сказаў, каб тыя хлопцы, што капаюць, гаварылі паміж сабой толькі па-польску. Бо камэндант рускіх ня любіць. А хлопцы мне кажуць — чаго мы будзем язык ламаць? Рабілі мы там цэлы тыдзень. Перакладчык кажа — пан лейтэнант кажа, каб прынесьлі кулямёт. Будзе вас страляць. Прыйшлі два немцы, паставілі кулямёт. А нас паставілі перад выкапаным ровам. Я першая стаяла. Падышоў немец, зьняў хустку зь мяне, расчасаў валасы. Гляджу — плача. Прыляцеў гэты лейтэнант. Я стаю жагнаюся. Паглядзеў на мяне, укленчыў на калена перад кулямётам. І я ўкленчыла. Глядзіць на мяне. Кажу яму. «Пан лёйтнэнт. Не стшэляй нас. Пан Буг бэньдзе караць, в пекле бэньдзеш!» Ускочыў. Паклікаў перакладчыка. Той яму пераказаў мае словы. Пасьля нешта сказаў перакладчыку. І той хлапчук «Уцякайце! Пан лёйтнэнт не бэньдзе стшэляць». Мы ўсе пабеглі. Я азірнулася. Стаіць на вэрандзе, сьмяецца. Вось такі быў. Выратавала толькі тое, што я па-польску загаварыла.
Сьмерць за неразьвязаны клунак
Другая гісторыя здарылася на дарозе на Вільню. Акупанты вывозілі моладзь на работы ў Нямеччыну, пад аховай паліцыі. На скрыжаваньні грузавікі зь беларускай моладзьдзю спыніліся, прапускаючы калёну нямецкай тэхнікі. І тут жа машыны абступілі бацькі і сваякі нявольнікаў.
— Поўныя машыны маладых дзяўчат і хлопцаў. Нас абступілі сваякі. Кідаюць нас клункі зь ежай, з адзеньнем. Мама мне кінула клунак і крыкнула: «Паглядзі ў кішэню кофты!». А стаяў паліцай іхны. І ён пачуў гэтыя словы пра кішэню. Ён ухапіўся адной рукой за борт, другой за мой клунак і цягне. «Што там у цябе?» — «Я ня ведаю!» — «Давай сюды!» — «Ня дам!» Ён бы вырваў, але я за руку яго ўкусіла. Зубы мела добрыя. Можа, які сасуд пракусіла, бо кроў з рукі — фантанам! Ён скочыў на зямлю, дастаў пісталет. Застрэліў бы ён мяне. Але назіраў за гэтай сцэнай нейкі немец. І, як толькі паліцай дастаў пісталет, немец яму па руцэ палкай. Той і паваліўся. І пісталет стрэліў у зямлю. Немец пісталет у паліцая забраў. Падышоў да машыны, паклікаў перакладчыка. «Што ў вас там было? Пакажыце нам». Я дастаю з кішэні каробачку. Там пярсьцёнак і маленькі абразок Маці Божай. Немец сказаў, каб я гэта ўсё схавала. Падышоў да таго паліцая і забіў яго. Каб той паліцай паехаў з намі да Вільні, ён бы мне жыцьця ня даў.
Сьмерць за лішнія размовы
Месца дзеяньня трэцяй гісторыі — лягер сьмерці Дахаў. Дзе Ірына Чабатар чакала свайго разьмеркаваньня на працу. І працавала ў лягеры прыбіральшчыцай. Гэта гісторыя пра Штырліца. Сапраўднага Штырліца.
— Мы там былі тры месяцы. І кожны дзень выносілі людзей памерлых. У той дзень, помню, быў хлопец зусім слабенькі. Я прыбірала, падышла да гэтага хлопца. А зь імі гаварыць жа няможна было. І стаяў немец у дзьвярах барака. А хлопец кажа: «Ці запомніш ты мой адрас?» Я кажу: «Запомню». Я над ім нахілілася, дала вады. «Я, — гаворыць, — з Масквы». Усе на мяне глядзяць, хлопцы зьверху. А я ж ня бачыла, што ззаду нямецкі ахоўнік стаіць. І як толькі хлопец пачаў гаварыць, той ахоўнік як ухопіць мяне за плечы! Адштурхнуў мяне аб падаконьнік. Я аж аблілася крывёй. Нос разьбіла, рот, язык раскусіла. І гэтага хлапца на маіх вачах забіў. Не пасьпеў мне той хлопец нічога сказаць. Немец не страляў, а прыкладам даў яму па галаве два разы. Я плачу, рукамі выціраюся ад крыві. І тут уляцеў афіцэр. Мяне зараз жа за руку і ў кабінэт. І да мяне па-руску: «Девушка, не плачь. И ничего не ешь неделю. Иначе гангрена и смерть. Я тебе дам таблеток». Гэта быў нейкі начальнік, быццам правяраючы. Усыпаў мне таблетак. Ён пабыў там толькі два дні. «Девушка, — казаў мне, — я знаю твою фамилию, имя. Мы с тобой когда-нибудь встретимся». А гэтага ахоўніка пасадзіў на гаўптвахту. Мне пасьля хлопцы расказвалі, што той афіцэр, калі выяжджаў, яго застрэліў. Адамкнуў, стрэліў, пісталет уклаў у руку і зьехаў. І знайшлі таго мёртвага зь пісталетам у руках. Хто гэта быў, ня ведаю. Палкоўнік. Высокі, прыгожы! Такі лёс мне жыць. Наканавана жыць. Бо колькі такіх сьмерцяў у мяне было. Выжыла.
Выратавала маму ад сьмерці
Жыцьцё любіла Ірыну. Яна сама адводзіла сьмерць ад сваіх блізкіх. Аднойчы зь лягера напісала ліст да маці ў Беларусь. І тым самым выратавала яе жыцьцё.
— Неяк нас на нейкія дакумэнты здымалі. Немец сам прычасаў мне валасы. Адышоўся і глядзіць. Сфатаграфаваў. Ну і маме я даслала. І мама атрымала. А яна непісьменная была. Пасьля расказвала. «Сяджу, — кажа, — гляджу на фатакартку, плачу. Уяжджае нямецкая машына ў двор. Пяць немцаў уваходзяць у хату. Зь перакладчыкам. «Чаго вы плачаце?» — «Ды, вось, — кажу, — атрымала ад дачкі ліст. А чытаць ня ўмею».
Ён пачаў чытаць. А немцам нехта сказаў, што мой брат, яе сын, у партызанах. І яны маму б расстралялі. Каб ня мой ліст. Прачыталі. А пасьля загадалі прынесьці гарэлкі, хлеба, сала. А саму накіравалі, каб куды схавалася на гародзе. Ліст застаўся, а фатакартку забралі.
У лягеры Ірыне таксама пашанцавала. Яе накіравалі працаваць на кухню ў адзін з гатэляў Аўсбургу.
Дачка знайшла месца працы маці ў высылцы
Дачка Ірыны, таксама Ірына, на радзіму вярнулася нядаўна. Жыла ў расейскім Калінінградзе. Ірына-малодшая адшукала той гатэль у Аўсбургу, дзе працавала падчас акупацыі яе маці. І неўзабаве можа завязацца новае беларуска-нямецкае сяброўства.
— Сувязь як такую я яшчэ не наладзіла. Па тэлефоне ж ня будзеш гаварыць. Неэтычна. Як гаварыць? Пра што? Пляную паехаць. Немцаў ганіць ня будзеш. Яны шмат дабра зрабілі маме. Тая сям’я, якая валодала гатэлем. Хваліць таксама няма за што. Бо яна нацярпелася ў тым Дахаў, працавала, як рабыня. Але ёй дапамаглі выжыць. І ўжо з новым пакаленьнем... Што яму сказаць? Калі я сама туды паеду, то вочы ў вочы можна выказаць падзяку. Прыехаць зь нейкім сувэнірам сымбалічным, з фатаздымкам маці, пагаварыць. Гэтая сям’я валодае гатэлем з канца XVII стагодзьдзя. Мае сябры жывуць недалёка ад Аўсбургу. Яны туды зьезьдзілі. Зайшлі ў гэтым гатэль, пасядзелі, выпілі. Гатэль «Аўгуста».
Часы вайны вельмі часта называюць гераічнай эпохай. Гэта няпоўная праўда. Яна настолькі ж гераічная, наколькі бесчалавечная. І часам, тыя самыя людзі, якія зьдзяйсьнялі подзьвігі, рабілі жудасныя злачынствы. Сапраўдная гераіня сядзіць цяпер перада мной. Якая не звар’яцела і не азлобілася ў тым Дахаў. Якая памятае тых, хто рабіў дабро ў нядобрую эпоху. Памятае ў твар, а не па нацыянальнасьці.
