«Люблю наш край — старонку гэту, Дзе я радзілася, расла, Дзе першы раз пазнала шчасьце, Сьлязу нядолі праліла...» Хто ў Беларусі ня ведае гэтых слоў, якія, пакладзеныя на музыку кампазытарам Міколам Равенскім, сталі народнай песьняй, а яе мэлёдыя — пазыўнымі нашага радыё?
Яркая, жарсная, імпэтная Канстанцыя Буйло захапляла Янку Купалу і стала найлепшай сяброўкай для ягонай жонкі. Яе першы муж — адзінае па-сапраўднаму моцнае каханьне — загінуў у сталінскіх засьценках і прыходзіў да самай сьмерці паэткі ў яе сны. Першы зборнік «Курганная кветка» па сваім рамансавым гучаньні нагадвае эратычны м’юзыкал, які яшчэ абавязкова будзе пастаўлены на сцэнах беларускіх тэатраў.
1. Яе першае дзіцячае ўражаньне — як бацькоўскі дом затапіла Іслач
«Шырока льецца вада ля парога дома і праз парог. Дрэвы ў вадзе. На ўзгорках каля дрэў туляцца сарны, іх шмат. Алені бегаюць па вадзе, іх толькі два. Бацькі выносяць усе рэчы на другі паверх [...], дзе на гарышчы крычалі совы і пішчалі, нячутна лятаючы, кажаны. Гэта паводка на Іслачы ў Зьвярынцы, дзе працаваў мой бацька аб’ездчыкам у графа Тышкевіча». (Канстанцыя Буйло. Масква прытуліла, як маці... / Выбраныя творы. Т. 2. Мн., 1981.)
2. Брат паслаў яе першы верш «Хвоя» (1909 г.) у «Нашу Ніву», падпісаўшы сваім імем, што ў далейшым нарабіла блытаніны ў літаратуразнаўстве
«Я, тады дзяўчо, неяк саромелася пасылаць верш у рэдакцыю, а ён (брат Эдзік) узяў дый паслаў за сваім подпісам. Некалькі вершаў зьмясьцілі ў газэце«. [...] Я нагадваю Канстанцыі Антонаўне, што ў акадэмічным зборніку «Беларуская дакастрычніцкая паэзія», выпушчаным у 1967 годзе, зьмешчаны два вершы за подпісам «Эдзюк Буйло». А ў камэнтарыях адзначана, што пра аўтара «біяграфічных зьвестак няма»...». (Аляксей Гардзіцкі. Сустрэча з курганнай кветкай. / Сустрэчы. Мн., 1973.)
3. Першая сярод беларускіх паэтак, якая зьдзіўляла неўласьцівым для тагачаснай «нашаніўскай» паэзіі эратызмам
У дэбютным зборніку «Курганная кветка» знаходзім такія радкі: «Ўжо сьвечка пагасла, ўжо ноч за вакном... / Ў пасьцелі мне душна, ня сьпіцца...» («Дзяўчына»); «Ляжу я бяссонна у цёплай пасьцелі, / Вачэй не змыкае мне сон... / Мне сумна...» («У бяссонную ноч»); «Я каханьне маё пахаваю ў душы, / Спакой сфінкса на твар палажу, / І хоць сэрца ад болю сканае ў грудзях, / Я нічога табе не скажу»; «Помніш вечар: з табою мы ў чоўні былі, / І па возеры сонным плылі [...], / І здавалася мне, што ты бог над вадой, / Не баялась я буры, бо ты быў са мной. / Ты прыгнуўся, спакойна руку маю ўзяў / І, заглянуўшы ў вочы, мне з моцай сказаў: / — „Будзь спакойна: я тут, я — з табой“...» (Констанція Буйло. Курганная кветка. Вільня. 1914.)
4. Фундатарка яе першай кнігі Магдалена Радзівіл хацела, каб Буйло стала манашкай
«Памятаю, выклікала мяне паштоўкай княгіня Радзівіл з просьбай наведаць яе ў Менску. Я вельмі зьдзівілася такому запрашэньню, але ўсё ж з цікавасьцю паехала. [...] Спаткала мяне сухая старая. [...] „Вы — Канстанцыя Буйло?“ — ветліва спыталася яна. Я гэта пацьвердзіла і падала ёй паштоўку. „Я хачу вам дапамагчы паступіць у варшаўскі манастыр шарытак. Там вы прабудзеце нейкі час. Калі вырашыце стаць шарыткай, я ўнясу за вас багаты пасаг. Нам трэба мець уплыў на беларускую палітыку. Там вас навучаць усяму, што трэба. Вы можаце там пісаць па-беларуску і дайсьці да высокіх годнасьцей. Нам гэта вельмі карысна. Я думаю аб беларусах“. Я [...] адразу сказала, што ня маю ніякага прызваньня да манашаскага сану. „Шкада“ — суха сказала княгіня». (Канстанцыя Буйло. Масква прытуліла, як маці... Выбраныя творы. Т. 2. Мн., 1981.)
5. Па рэакцыі жонкі Ластоўскага на верш «Адна...» Буйло здагадалася, што тая нешчасьлівая з мужам
«...я хорошо знала Ластовского Вацлава, его жену Марию, всегда поившую меня вкусным кофе с булочками. Однажды я зашла в „Н. Н.“, и она вышла ко мне з заплаканными глазами и с новой газетой „Н. Нивой“, где был напечатан мой стих „Адна, ізноў адна...“. Она плакала над ним. Мне показалось, она не совсем счастлива со своим Вацлавом, если такое ее волнует до слез».
(Зь ліста да Сафіі Лыньковай, жонкі Міхася Лынькова. 21.11.82 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
6. Паэтку злавала, калі яе прозьвішча пісалі як «Буйла»
«Прасіла, каб абавязкова было напісана Буйло, а не разьляпаная Буйла. Доўга спрачаліся, потым згадзіліся. Цяпер Казека там не працуе, бадай, зноў прыйдзецца пачынаць спор спачатку. Шмат сіл і энэргіі трачу на гэтую барацьбу... А ты кажаш — любяць мяне на Беларусі...». (Зь ліста да Ніны Тарас, 5.11.68 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.) «Толькі нашто ён [Глебка], рэдагуючы зборнік „Сьвітаньне“, мяне „Буйла“ зрабіў? Гэта ж не маё прозьвішча. Я гляджу на гэта прозьвішча як на чужое, бо ў дакумэнтах бацькі, радні ўсюды стаіць „Буйло“. З „Буйла“ радня мяне ў сям’ю не прымае» (Аляксей Гардзіцкі. Сустрэча з курганнай кветкай / Сустрэчы. Мн., 1973.)
7. Другі муж прасіў, каб яна кінула складаць вершы
«Готовлю сборник для „Советского писателя“. [...] Боря [Барыс Мацьвеевіч Ермакоў — другі муж К. Буйло; першы — Віталь Калечыц — загінуў у сталінскіх лягерах. — В. Дэ Эм] очень просит, чтобы я вообще бросила писать: „Это тебя утомляет“. Но совесть меня гложет, когда не пишу». (Зь ліста да Ўладзіславы Луцэвіч, 29.11.59 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
8. Калі арыштавалі яе першага мужа, адзіныя, хто падтрымаў — Янка Купала і Ўладзіслава Луцэвіч
«Купала мягкий, добрый, чуткий, как и Владка, только молчаливый, но одним замечанием умеющий передать дружеское участие, сердечную теплоту, проникновенное сочувствие в моем горе, когда, приходя ко мне на работу, при всех целовал мои руки, обнимая, целовал голову, глаза и растроганно говорил: «Трымайся, Костка, дарагая, ты маеш сілу духу, трымайся, родная». Я не могла удержать слез. Это было тогда, когда друзья шарахались от меня, как от зачумленной, только Купала и Владка были со мной еще сердечнее, еще ласковее, чем раньше. Они приходили ко мне и на работу, и домой, когда приезжали в Москву, а когда жили в Москве, почти ежедневно Владка звонила мне на работу и всегда говорила: «То, можа, зайдзеш сягоньня, я зварыла смачны абед. Прыходзь, Костка, родная» (Зь ліста да Марыі Хайноўскай, 19.9.75 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
9. Сваю эмацыйную залежнасьць ад жонкі Янкі Купалы называла псыхозам
«Нет писем от тебя — и мне становится непереносимо жить». (Зь ліста да Ўладзіславы Луцэвіч, 29.11.59.) «Одно сознание, что она существует на свете, — придавало мне мужества переносить все невзгоды и все горе [...] ...я не мыслю существования своего при сознании, что не будет Владки... И во всех своих письмах — я как одержимая внушаю ей волю к преодолению болезни. Как заклинание звучит моя мольба: „...Живи, Владка... Мне страшно без тебя. Весь мир опустеет для меня, если не станет тебя, моя дорогая Владка!“ Это уже психоз, конечно, но я во власти его — и ничего с собой не могу поделать». (Зь ліста да Марыі Хайноўскай, 10.1.60.) «...Только моя выдержка на похоронах [...] Владки разразилась сильной нервной экземой. Вся шея покрылась зудящей сыпью, будто пшено прилепилось к коже». (Зь ліста да Марыі Хайноўскай, 8.3.60.) «Я сейчас больна Владкой, больна серьезно — и никому сказать об этом не могу...» (Зь ліста да Марыі Хайноўскай, 18.3.60 / Усе вытрымкі — Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
10. Дзяўчынай крыўдзілася, што Максім Багдановіч не зьвяртае на яе ўвагі і не запрашае танцаваць. У сталым веку параўноўвала яго вершы з музыкай Чайкоўскага
«Бачыліся толькі адзін раз. На вечарынцы ў Вільні. Ён танцаваў зь дзяўчатамі. Я была маладзенькая, ён не зьвяртаў на мяне ніякай увагі, і я на яго таксама...» (Аляксей Гардзіцкі. Сустрэча з курганнай кветкай / Сустрэчы. Мн., 1973.) «Любіла чаканна звонкі верш Багдановіча, гартаваны, як сталь, і мяккі ў пачуцьцях, як мэлёдыі Чайкоўскага». (К. Буйло. Масква прытуліла, як маці... Выбраныя творы. Т. 2. Мн., 1981.) 12. Зьмітрок Бядуля (партрэт з часопіса «Беларусь», №№ 11–12, 1946).
11. Зь яе любіў кпіць Зьмітрок Бядуля
«У рэдакцыі за сталом сядзіць Купала і праглядае рукапісы. Бядуля чытае ўрывак са сваіх імпрэсій. „Не бяжы за кветкай сіненькай, што расьце на дрыгве...“ — хвалюючыся, дэклямуе Зьмітрок. Я — уся ўвага. Прыгожыя, маркотныя вобразы, надзвычай паэтычная мова ў майстэрскай чытцы Бядулі хвалююць мяне да сьлёз. Я горача паціскаю яму руку і з захапленьнем пытаю: „Слухай, Зьмітрок, што адчуваў ты, калі пісаў гэтыя цудоўныя абразкі?“ Але чулая душа Бядулі ўжо схавала свае рожкі ў шкарлупку, і ён гарэзьліва адказвае: „А ў мяне тады балеў жывот!“ Гэта ашаламляе мяне. Янка [...] сьмяецца...» (Канстанцыя Буйло. Вялікая дружба / Выбраныя творы. Т. 2. Мн., 1981.)
12. Папракала Міхася Лынькова, што яе позна прынялі ў Саюз пісьменьнікаў БССР
«У меня 11 марта с. г. был весьма торжественный и знаменательный день. Даже позвонил мне пред. Союза писат. т. Лыньков, и сообщил, что вечером состоится совещание Союза писателей, на котором будут принимать меня, и просил меня быть на совещании. Я, конечно, выразила живейшее удовлетворение, упрекнув его, что прием непозволительно запоздал».
(Зь ліста да сына, Яўгена Калечыца, 13.3.44 / Канстанцыя Буйло....Коціцца рэха. Мн., 1993.)
13. Не хацела пісаць успамінаў пра Петруся Броўку
«Получила письмо от Е. М. [Алена Міхайлаўна Броўка, жонка Петруся Броўкі. — В. Дэ Эм.] Опять просит написать воспоминания. Ответила ей, что понимаю, как надо писать о Бровке, но [...] так написать не могу. Мы с ним всегда были на расстоянии [...] В общем, с самого начала у меня захлопнулась наглухо душа, и я не могу выжать из себя ни слова. Предчувствия ли это, что там не все ладно было в сталинский период. Я больно ранена на всю жизнь этим периодом. [...] Помню, стихи о Пальчевском написались сами. Воспоминания о Михасе Лынькове вылились тоже, как из криницы; а тут как заколодило». (Зь ліста да Сафіі Лыньковай, жонкі Міхася Лынькова. 16.3.82 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.) У той жа час у адным з інтэрвію называла гэтага пісьменьніка адным са сваіх любімых: «Верш яго — гэта шчырасьць. Ён умее зразумець сутнасьць пытаньня, зразумець неяк па-новаму і па-харошаму». (Аляксей Гардзіцкі. Сустрэча з курганнай кветкай / Сустрэчы. Мн., 1972).
14. Больш любіла літаратурны музэй Янкі Купалы, чым Якуба Коласа
«У Купалы все сделано гораздо теплее, душевнее, входишь, как в дом Купалы, где он живет полнокровной жизнью. Это сделала Владка [...] У Коласа это не так. Там все как-то по-казенному — бездушно. Не хватало любящей, понимающей женской руки и души». (Зь ліста да Сафіі Лыньковай, жонкі Міхася Лынькова. 21.3.76 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
15. Падчас працы ў полацкай кнігарні (1914 г.) падкупляла паліцэйскага цыгарэтамі
«Заходзіў у кнігарню і паліцэйскі. Рыжы такі, з пакручастымі вусамі. Заходзіў нібы сабе так, а на самай справе, я здагадвалася, цікавіўся, што тут робіцца. У мяне на ўсякі выпадак знаходзіўся для яго пачак цыгарэт. Ён браў яго, казаў мякка: „Дзякуй, дачушка“ — і супакоена выходзіў» (Уладзя Содаль-Садэльскі. Першая Беларуская кнігарня ў Полацку // Маладосць, № 5, 2012).
16. Яе злавалі тыя, хто хацеў напісаць яе біяграфію
«Получаю письма от Содаля, очень сердечные, ласковые, но у него одна цель: добиться, чтобы я давала ему воспоминания, если не целиком о моей жизни, то кусками, из которых он собирается латать кафтан истории белорусской литературы. Не могу заставить себя писать о себе. Считаю, что творчество мое имеет право на интерес общественный — но моя личная жизнь, пока я жива, должна быть неприкосновенной. Он думает иначе, он считает, что писатель не принадлежит себе, народ имеет право знать о нем все. Ну и пусть себе думает. Тут наши мнения не совпадают». (Зь ліста да Сафіі Лыньковай, жонкі Міхася Лынькова. 30.4.76 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
17. Зьнішчала свой архіў
«Меня очень волнует мой архив, я многое уничтожаю потихоньку, не хочу, чтобы после меня кто-то копался в моей душе, в моих записях, в моей очень сложной и очень горькой жизни». (Зь ліста да сястры Іны. 4.9.76 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
18. Зоську Верас раздражняла, як Канстанцыя Буйло запозьнена шукае магілу сваёй сястры Станіславы, якая памерла ў 1922 г. у Горадні, а яе магіла згубілася
«...К. А., мусі, ня вельмі аб сястры клапацілася, калі нічога аб яе жыцьці ня ведае. А цяпер, пасьля 60 гадоў, бядуе, што ня ведае, дзе сястра пахаваная. Крыху запозна...» (Зоська Верас. Я помню ўсё... Горадня. 2013).
19. Да глыбокай старасьці старалася захоўваць добрую фізычную форму
«Как ваша гимнастика? Я ежедневно самомассажем и леч. гимнастикой, завершающейся душем, занимаюсь 1 ч. или 1 ч. 20 м.
Это очень хорошо сказывается на самочувствии и здоровье, дает зарядку на целый день».
(Зь ліста да Марыі Хайноўскай, 13.3.61 / Канстанцыя Буйло. ...Коціцца рэха. Мн., 1993.)
20. Ня страціла рамантычна-жарснага імпэту і ў 80 гадоў
Пра гэта сьведчаць яе вершы з кнігі «Роднаму краю» (Мн., 1973): «Хлопец глянуў — / Сэрца раніў / І далей пайшоў паволі. / Азірнуўся б хоць / Ці глянуў... / І зайшлася я ад болю...»; «Кахай мяне! Ў мяне сяброў нямала, / Ёсьць родныя. Ды ўсе жывуць сабой...»; «Ты прыйдзі да мяне, зірні ў мае вочы. / Так даўно я ня бачыла позірку шэрых! / Утапіцца ў іх бляску сэрца прагна так хоча — / Утапіцца ў іх бляску, каб у шчасьце паверыць...».
