Ала Шэшкен нарадзілася ў Лепелі, на Віцебшчыне. Пасьля заканчэньня школы ў Полацку, вучылася ўва ўнівэрсытэтах Ленінграду, Бялграду і Масквы. У МГУ яна займаецца паўднёваславянскай культурай і выкладае беларускую літаратуру.
— Ала Генадзьеўна, чаму ў МГУ дагэтуль няма беларускай мовы, як асноўнай. Ёсьць, напрыклад, украінская. Але ж афіцыйныя Менск і Масква — саюзьнікі, паміж дзяржавамі няма мяжы.
— У гэтым няма ніякай палітыкі. У 90-ыя гады ўсе перажывалі не найлепшыя часы, а такія рэчы дыктуюцца жыцьцёвай неабходнасьцю. Калі ў нас зьяўляліся спэцыялісты, то беларуская мова некаторы час выкладалася, але, падкрэсьлю, не як асноўная. Але раней і патрэбы рыхтаваць кадры ў Расеі не было.
— А што зьмянілася? Што прымушае цяпер уводзіць лекцыі па беларускай мове, літаратуры і культуры ў расейскім ВНУ нумар адзін?
— Цяпер іншая сытуацыя. Ёсьць незалежныя дзяржавы. Трэба ажыцьцяўляць кантакты па лініі МЗСу, дзе пратакол вымагае прысутнасьць беларускай мовы. Усё гэта будзе, гэта пытаньне часу. Мы дзеля гэтага і працуем.
— Тым ня менш, па-беларуску ў Беларусі размаўляе ня шмат людзей. А чыноўнікі і пагатоў надзвычай рэдка.
— А вось падчас адкрыцьця нашага цэнтру ўсе беларускія госьці, і з Гарадзенскага ўнівэрсытэту, і беларускія дыпляматы, прамаўлялі на беларускай мове. Аляксандар Лукашанец з Акадэміі навук даслаў свой зварот па-расейску, бо ён для шырокай публікі, якая магла не разумець беларускай, а гарадзенская прафэсарка Людміла Рычко паралельна прачытала яго і на беларускай мове. Нашым студэнтам было вельмі цікава.
— А як студэнты МГУ да гэтага часу знаёміліся зь беларускай культурай?
— У нас ёсьць курс па беларускай літаратуры. Там і Сярэднявечча, і Адраджэньне, і сучасная беларуская літаратура. Мы распавядаем пра Эўфрасіньню Полацкую, Францішка Скарыну, Сімяона Полацкага, а таксама клясыкаў — Коласа, Купалу, Багдановіча. І, вядома, Адамовіча, Быкава, як пра магутнейшую асоба эўрапейскага маштабу, і Сьвятлану Алексіевіч. У нас ёсьць навуковы часопіс МГУ, дзе мы друкуем і артыкулы па-беларуску. Гэта нашая прынцыповая пазыцыя.
— Чым будзе займацца ваш цэнтар?
— Мы будзем папулярызаваць беларускую мову, літаратуру і культуру. Плянуем увесьці дыстанцыйныя курсы беларускай мовы. Мы хочам, каб нашыя маладыя кадры пазнаёміліся зь Беларусьсю. Будуць летнікі для найлепшых студэнтаў, якія змогуць палепшыць веданьне беларускай мовы ў Беларусі. Мы будзем зьбіраць кнігі па беларускай мове і літаратуры, каб студэнты маглі з гэтай тэмай знаёміцца. Калегі з Горадні будуць нам у гэтым спрыяць.
— Наколькі можа быць запатрабаванай у МГУ такая ўстанова? Каму на практыцы патрэбныя такія веды? Раней жа безь іх абыходзіліся?
— Мы праводзілі ўнутранае сацыялягічнае апытаньне. Яно даказала, што ёсьць такая патрэба. Славістыка раней перажывала не найлепшыя часы. Быў нейкі крэн на Захад. Але зараз усё выроўніваецца. Расьце інтарэс да славянаў. Без знаёмства з праблемамі славянаў у сучасным сьвеце стала складана існаваць. Славяне займаюць ледзь не цэнтральнае месца ў эўрапейскім палітычным дыскурсе. І калі ў гэтым не разьбірацца, то атрымаецца вельмі шмат памылак і глупстваў.
— На працягу літаральна аднаго ўчорашняга дня з Расеі прыйшло ажно тры навіны падобнага характару: стварэньне вашага цэнтру, перакладчыцкая група ў Інстытуце Горкага, аднаўленьне вывучэньня беларускай мовы ў Піцеры. Вы лічыце, што гэта выпадкова?
— Я магу выказаць здагадку, што тут менш за ўсё палітыкі. Тут цікавасьць да агульных культурных каранёў. 500-годзьдзе славянскага кнігадрукаваньня сёлета прагучала вельмі моцна. Культурная частка насельніцтва зьвярнула на гэта ўвагу.
— Няўжо раней ніхто не бачыў, што ў Беларусі ёсьць свая мова, культура, літаратура?
— Беларусы вядуць сябе вельмі актыўна. Мы раней жылі ў адной дзяржаве і для старэйшага пакаленьня веды адзін аб другім былі натуральнымі. Маладыя ж вырасьлі ў іншай геапалітычнай і геаграфічнай прасторы. Мы адчуваем, што мусім даць веды пра нашых адзінакроўных славянскіх братоў. Магчыма і падзеі ва Ўкраіне падштурхнулі да таго, каб цікавіцца тым, што мы лічылі часткаю сябе. Мы лічылі, што ўсё ведаем. А яно мае сваю спэцыфіку. Яе трэба разумець і разьбірацца ў ёй. А дзеля гэтага трэба яе вывучаць.
— Гэта дзіўна яшчэ і таму, што ў самой Беларусі ёсьць сур’ёзныя праблемы з вывучэньнем сваёй мовы.
— Але беларуская мова павінна падтрымлівацца. У свой час беларусы зрабілі мудрэйшую рэч. Калі б і Украіна прызнала дзьве дзяржаўныя мовы, і прыняла фэдэратыўны лад, усё было б добра. І Крым быў бы ў іх, і не было б Данбасу. Яна б цяпер квітнела і сядзела паміж двух крэслаў, і атрымлівала б з двух бакоў дывідэнды. Але гэта не мая справа, я не палітык. Палітыка Беларусі выклікае вялікую сымпатыю. А выхад беларускіх спартоўцаў з расейскім сьцягам! Вы думаеце, што ў нас гэтага ніхто не заўважыў? Уся краіна бачыла і апладзіравала. Колькі славяне павінны схіляць галаву перад англасаксамі, немцамі, французамі? Трэба мець сваё я, тады і нас будуць шанаваць.
— Ала Генадзьеўна, вы вось узгадалі пра дзьвюхмоўе. Але яно фактычна зьбіла хвалю адраджэньня беларускай мовы і прывяло да таго, што беларускіх школаў — вобмаль. І іх колькасьць толькі зьмяншаецца.
— У любой зьяве ёсьць рэчы, якія могуць быць вельмі пазытыўнымі, а могуць мець і нэгатыўныя рысы. Беларуская мова недастаткова прысутнічае ў Беларусі, у тэлевізіі, на радыё. Калі людзі размаўляюць па-беларуску, то гэта жывая гутарка, дыялекты. Добрая мова — гэта інтэлігенцыя. Але за гады незалежнасьці беларусы без лішняга шуму зрабілі вельмі шмат. Гляньце, колькі выдадзена кніг па гісторыі Беларусі, колькі рэпрынтных выданьняў, колькі дасьледаваньняў па мове, гісторыі, культуры. Колькі альбомаў па архітэктуры. Гэта правільна. Так, шмат хто гаворыць па-расейску, бо тэлевізія збольшага расейская. Але цяпер і яе стала менш.
— Але навошта нешта рабіць павольна і нягегла, калі можна больш энэргічна?
— Беларусы — людзі сыстэмныя. За што возьмуцца, то без лішняга шуму, паціхеньку робяць. Мне падаецца, што беларуская мова паволі ўмацоўвае свае пазыцыі, а не губляе. Калі гэта патрэбна для палітычнай ці дыпляматычнай кар’еры, то гэта робіцца прэстыжным.
— То бок можна лічыць, што стварэньне вашага цэнтру гэта адказ на рост папулярнасьці беларускай мовы і рост нацыянальнай сьвядомасьці?
— Ініцыятыва зыходзіла ад гарадзенцаў. Яны зь ёй прыйшлі да рэктара, а той яе горача падтрымаў. Усе падтрымалі. Так, гэта водгук на працэсы, якія важныя для Беларусі. Гэта знак павагі да нашага брацкага славянскага народу зь якім, шчыра кажучы, мы не адчуваем вялікай розьніцы.
— І вось гэты момант шмат каго бянтэжыць у Беларусі. Нават расейскамоўных беларусаў. Маўляў, у Расеі нас успрымаюць як частку рускага народу, а не нацыю, за якой гісторыя Вялікага княства літоўскага, БНР, свая мова.
— Я сама прадукт ВКЛ. Мае дзяды — літоўцы, беларусы, латышы, палякі, а адна з бабуляў — Маскалёва. Стаўленьне да Беларусі і яе гісторыі залежыць ад канкрэтнага чалавека і асяродзьдзя. Мне такіх, што адмаўляюць існаваньне Беларусі, не даводзілася сустракаць. Але такое ёсьць. Таму і трэба ўсё тлумачыць. Няма сэнсу злавацца. Людзі, якія так кажуць, проста ня ведаюць гісторыі. Менавіта таму трэба такія веды папулярызаваць.
— І як бы вы ім патлумачылі, што яны ня маюць рацыі?
— Этнас — жывы арганізм, ён разьвіваецца. Ёсьць народы, якія зьніклі. А беларусы захаваліся і ва ўмовах Рэчы Паспалітай, якая не жадала іх бачыць як ідэнтычнасьць, і ва ўмовах Расейскай імпэрыі, якая баялася, што пад беларускай вопраткай палякі нешта задумваюць. І гэта прагучала ў 1918 годзе, змагло аформіцца ў дзяржаву. Беларусы ў такіх умовах сфарміравалі сьвядомасьць, выгадавалі таленавітых людзей, прымусілі гучаць сваю мову. Беларусы выжывуць, нікуды яны ня дзенуцца, не асымілюцца. Беларусы дзейнічаюць далікатна, паступова, і гэта слушна. На ток-шоў на нашых каналах сапраўды можна сустрэць такія рэчы, якія могуць абураць.
— І яны абураюць. Ня толькі звычайных грамадзян, але і афіцыйных чыноўнікаў.
— І правільна, што беларусы крыўдзяцца. Але трэба тлумачыць людзям пра Беларусь. Бо ў гэтых ток-шоў удзельнікі часта спасылаюцца на расейскіх навукоўцаў XIX стагодзьдзя. Сапраўды, у XIX стагодзьдзі так думалі. Але ўяўленьні пра славянскія народы, мовы, культуры разьвіваліся. Сёньня неабавязкова спасылацца на тых навукоўцаў, хаця ў свой час яны былі аўтарытэтнымі. Стан навукі быў іншым, было іншым знаёмства зь беларускай мовай. Але навука не стаіць, яна разьвіваецца.
— Ала Генадзьеўна, скажыце, як правільна ў Расеі па-расейску казаць: Беларусь ці Белоруссія? Бо ў нас часта ўспрымаецца балюча, калі расейцы памыляюцца з назвай нашай краіны.
— Прабачце за Беларуссію. Гэта выдатак мінулага. Правільна — Рэспубліка Беларусь. Мяне неяк запрасілі чытаць лекцыю ў Полацкі ўнівэрсытэт і я некалькі разоў сказала Белоруссія. Моладзь мяне асекла, ім не спадабалася, калі я так сказала. Яны вырасьлі ў незалежнай краіне. І гэта правільна. Калі нашыя студэнты кажуць Белоруссія, то я іх папраўляю.
— Магчыма вам удасца навучыць казаць Беларусь і расейскіх дыпляматаў, калі яны прыйдуць у ваш цэнтар а лекцыі?
— Калі яны прыйдуць, то мы тут іх шмат чаму навучым.
