Мяркуецца, што мовы нацыянальных меншасьцяў, у прыватнасьці, расейскую, вугорскую, румынскую, польскую, малдаўскую, школьнікі будуць вывучаць толькі ў малодшых клясах, але ўжо з 2020 году гэтай нормы ня будзе і ўкраінская адукацыя стане на 100% па-ўкраінску. На мовах нацыянальных меншасьцяў зараз навучаюцца прыкладна чатыры сотні тысяч дзяцей у 735 навучальных установах Украіны.
Як заявіла ў інтэрвію «Громадському радіо» міністар адукацыі Ўкраіны Лілія Грыневіч, «Украіна — адзіная краіна — носьбіт украінскай мовы, і закон» Аб адукацыі «пашырае ўжываньне дзяржаўнай мовы ў сфэры адукацыі, і гэта цалкам натуральна і нармальна». Па словах міністра, недапушчальна, калі ў школах з мовамі нацменшасьцяў дзеці, атрымаўшы поўную сярэднюю адукацыю, ня валодалі ўкраінскай мовай і ў выніку мелі абмежаваны доступ да вышэйшай адукацыі ў краіне.
Рэформа адукацыі, рэалізацыя якой будзе каштаваць дзяржбюджэту тры мільярды даляраў, ужо стала падставай для крытыкі як унутры Ўкраіны, так і за яе межамі. Характэрна, што з патрабаваньнем да прэзыдэнта краіны Пятра Парашэнкі накласьці вета на закон «Аб адукацыі» зьвярнуліся ня толькі ўкраінскія апазыцыйныя палітыкі, але і паплечнік кіраўніка дзяржавы, кіраўнік Закарпацкай абласной адміністрацыі Генадзь Маскаль (на Закарпацьці пражываюць ня менш за 150 тысяч этнічных вугорцаў, а таксама больш 20 тысяч этнічных славакаў і румынаў).
Сааўтар закона «Аб адукацыі», старшыня парлямэнцкага падкамітэту ў пытаньнях навукі і адукацыі Тарас Крэмень кажа, што дакумэнт цалкам адпавядае Канстытуцыі Ўкраіны:
Пачынаючы з 5-й клясы, гэта значыць пры пераходзе вучняў у сярэднюю школу, усё навучаньне будзе весьціся па-ўкраінску
— Ключавая фраза, зь якой пачынаецца сёмы моўны артыкул, абвяшчае: «Вучэбны працэс ва ўсіх установах адукацыі ажыцьцяўляецца на ўкраінскай мове». І гэта цалкам адпавядае Канстытуцыі Ўкраіны. Што ж тычыцца нацыянальных меншасьцяў, то, згодна з законам, іх прадстаўнікі маюць права навучацца ў асобных групах дзіцячых садкоў, клясах пачатковай школы, у якіх акрамя ўкраінскай будзе выкарыстоўвацца ў адукацыйным працэсе мова адпаведнай меншасьці. Гэта значыць, для таго, каб не былі ўшчэмленыя правы нацыянальных меншасьцяў, павінны быць створаныя групы, у залежнасьці ад колькасьці, і навучальны працэс у іх будзе праходзіць, у тым ліку, і на мове нацменшасьці.
...Пачынаючы з 5-й клясы, гэта значыць пры пераходзе вучняў у сярэднюю школу, усё навучаньне будзе весьціся па-ўкраінску. Выключэньні магчымыя толькі для прадстаўнікоў карэнных народаў, у першую чаргу гэта тычыцца крымскіх татараў, якія могуць захоўваць дзьвюхмоўе падчас вучобы да заканчэньня старэйшай школы. Адпаведна, сама сыстэма такой адукацыі, калі прэзыдэнт Парашэнка падпіша закон, стартуе 1 верасьня 2018 году, а для тых, хто пачаў вучыцца ў школах з мовай нацыянальнай меншасьці раней, — зь 1 верасьня 2020 году. Пры гэтым цягам трох гадоў у школах з мовай нацменшасьцяў паступова будзе павялічвацца колькасьць прадметаў з навучаньнем на ўкраінскай мове.
Важна падкрэсьліць, што гэта не закон пра мову, а закон аб адукацыі
Наступны кампанэнт рэформы: у навучальных установах у адпаведнасьці з адукацыйнымі праграмамі, якія зацьвярджаюцца на мясцовым узроўні, могуць выкладацца адна або некалькі дысцыплін з дзьвюма і больш мовамі — дзяржаўнай, ангельскай альбо любым іншым афіцыйнымі мовамі Эўразьвязу. Варта адзначыць, што з 24 моў ЭЗ ёсьць і мовы некаторых нацыянальных меншасьцяў Украіны, у тым ліку славацкая, баўгарская, вугорская і румынская. Адказваючы нашым апанэнтам, хачу сказаць, што расейская мова не зьяўляецца мовай ЭЗ, таму нават асобныя прадметы або дысцыпліны, акрамя курса расейскай мовы, ня могуць выкладацца на расейскай ні ў базавых, ні ў профільных, ні ў музычных ці мастацкіх школах, ня кажучы ўжо пра сыстэму вышэйшай адукацыі і прафтэхадукацыі. Важна падкрэсьліць, што гэта не закон пра мову, а закон аб адукацыі, і калі ўзьнікаюць некаторыя складанасьці ў яго інтэрпрэтацыі, то нашы калегі з іншых камітэтаў Вярхоўнай Рады гатовыя бліжэйшым час перагледзець моўнае заканадаўства, стварыць неабходныя ўмовы для навучаньня і выкарыстаньня мовы нацменшасьцяў і тым самым стварыць моўнай балянс.
Украіна — шматнацыянальная краіна, і мы зацікаўленыя ў тым, каб мова, культура, традыцыі кожнай нацыянальнай меншасьці, і тым больш карэнных народаў, былі захаваныя. Але, зь іншага боку, мы таксама зацікаўлены і ў тым, каб выпускнікі ўкраінскіх школ ва Ўкраіне валодалі неабходнымі мінімальнымі ведамі для працягу вучобы ў нашых ВНУ і ўстановах прафтэхадукацыі.
— Як вы расцэньваеце крытыку закона аб адукацыі ня толькі ўнутры Ўкраіны, але і яе суседзямі — Вугоршчынай, Румыніяй, Польшчай, Малдовай, Расеяй?
— Валоданьне дзяржаўнай мовай у любой краіне — абавязковы мінімум, прадугледжаны Асноўным законам. Але ніхто ня мае права забараніць выкладаньне асобных дысцыплін — родных моў, гісторыі, культуры, традыцый на мове нацыянальных меншасьцяў. У прынятым законе мы ўлічылі існуючую ў сьвеце практыку выкладаньня мовы нацменшасьцяў і дзяржаўнай мовы... На належным узроўні валодаць дзяржаўнай мовай — абавязак прадстаўнікоў сучаснага грамадзтва, і гэта неабходна для таго, каб выпускнікі школ былі канкурэнтаздольнымі і эфэктыўнымі ва Ўкраіне як украінцы. І мы не павінны блытаць пытаньні нацменшасьцяў і пятай калёны, якая спрабуе любым спосабам узурпаваць рэформы ва Ўкраіне, — кажа Тарас Крэмень.
МЗС Расеі новую ўкраінскую рэформу назваў спробай «майданнай» улады ажыцьцявіць поўную ўкраінізацыю адукацыйнай прасторы краіны. Як адзначае кіраўнік львоўскага аддзяленьня прарасейскага руху «Украінскі выбар — Права народу» Алег Растоўцаў, хоць у законе «Аб адукацыі» расейская мова і не згадваецца, відавочна, што галоўнай яго мэтай зьяўляецца ўшчамленьне правоў расейскамоўных жыхароў Украіны:
— На сёньняшні дзень ва Ўкраіне навучаньне вядзецца на шасьці мовах. З больш чым 15 тысяч школ з расейскай — 581, з румынскай — 75, з вугорскай — 71, з малдаўскай — 3 і з польскай — 5 навучальных устаноў. То бок зараз у краіне засталося ўсяго толькі 3,7% расейскамоўных школ. І што важна — у прыватных школах, дзе рашэньне прымаецца на падставе заявак бацькоў, выбар на карысьць расейскай мовы складае больш за 40%. У законе прапісана, што ў пачатковай школе з наступнага году яшчэ застануцца клясы з выкладаньнем на мовах нацыянальных меншасьцяў, а вось з 5-й клясы навучаньне толькі на ўкраінскай, і з 2020 года ўся адукацыя ў краіне стане ўкраінамоўнай. Мяркуецца, што з 2018-га будзе цалкам спынена выданьне падручнікаў на расейскай мове. Усе гэтыя заканадаўчыя навацыі супярэчаць 10-му артыкулу Канстытуцыі Ўкраіны, у якім сказана, што дзяржаўнай мовай зьяўляецца ўкраінская, але дзяржава спрыяе разьвіцьцю і расейскай мовы, і моў іншых нацыянальных меншасьцяў.
прыняты закон мае відавочны эканамічны і матэрыяльны характар
Вядома ж, усе школьнікі павінны ведаць дзяржаўную мову, але яны павінны мець права і атрымліваць адукацыю на мове сваіх продкаў. Гэта і ў псыхалягічным, і ў культурным пляне зьяўляецца неабходнасьцю. У законе патураюць прадстаўнікам карэнных народаў. Маюцца на ўвазе фаварыты ўкраінскіх уладаў — крымскія татары, гагаузы, крымчакі, караімы. І цяпер гаворка ідзе пра будучае закрыцьцё ня толькі расейскіх, але і вугорскіх, польскіх, румынскіх, малдаўскіх школ. І гэта парушэньне правоў грамадзян Украіны розных нацыянальнасьцяў, парушэньне Дэклярацыі правоў нацыянальнасьцяў Украіны ад 1991 года, ужо згаданага мной артыкулу Канстытуцыі і шэрагу міжнародных дакумэнтаў, у прыватнасьці, закона Вярхоўнай Рады «Аб ратыфікацыі Эўрапейскай хартыі рэгіянальных моў або моў меншасьцяў» ад 2003 года. Калі падсумаваць, то прыняты закон мае відавочны эканамічны і матэрыяльны характар. З аднаго боку, ідэалягічны ціск на расейскамоўных грамадзян, а з другога — эканамічны фактар. У Радзе выдатна ведаюць, што многія бацькі будуць аддаваць апошняе, каб вучыць сваіх дзяцей у прыватных школах, дзе за немалую плату будзе прадастаўляцца магчымасьць навучаньня, у тым ліку, і на расейскай. Гэта ж тычыцца і навучаньня ў ВНУ. Новы закон «Аб адукацыі» скіраваны супраць прававых і эканамічных інтарэсаў украінскіх грамадзян, — мяркуе Алег Растоўцаў.
Між тым прынятая Вярхоўнай Радай рэформа сыстэмы адукацыі можа стаць яблыкам разладу паміж краінамі ЭЗ і Украінай. З заявамі аб парушэньні правоў нацменшасьцяў ужо выступілі ўлады Вугоршчыны. МЗС гэтай краіны накіраваў скаргі ў шэраг міжнародных арганізацый датычна ўкраінскага закону «Аб адукацыі». Занепакоенасьць з гэтай нагоды выказалі ў Румыніі і Польшчы. Перагледзець новую палітыку ў дачыненьні да этнакультурных меншасьцяў заклікаў Кіеў прарасейскі прэзыдэнт Малдовы Ігар Дадон. Рэакцыю краін-суседзяў на моўнае становішча адукацыйнай рэформы камэнтуе дырэктар Інстытуту стратэгічных дасьледаваньняў «Новая Ўкраіна» Андрэй Ермалаеў:
— Такога роду рашэньне сурʼёзна ўзмацніла тыя палітычныя сілы суседніх дзяржаў, якія і раней выступалі з кансэрватыўнай пазыцыі адносна абмежаваньня эўрапейскай пэрспэктывы Ўкраіны, умацаваньня сваіх інтарэсаў ва ўкраінскім грамадзтве, асабліва ўлічваючы барацьбу за розныя культурныя прасторы, уплыў на тэрыторыі, дзе пражываюць іх суайчыньнікі. Гаворка ідзе пра Вугоршчыну, Румынію і Польшчу. Таму такое рашэньне для іх аказалася своечасовым і ўдалым. Гэта яшчэ адна нагода паказаць на недэмакратычнасьць працэсаў ва Ўкраіне, пазначыць на яе нясьпеласьць і негатоўнасьць удзельнічаць у паўнавартасным эўрапейскім працэсе. Будапэшт і Бухарэст ужо адкрыта выступілі з гэтых пазыцый. Але ў чым іх рэальны інтарэс? Па сутнасьці, ва ўмовах унутранага крызісу, нявырашаных праблем палітычнай сыстэмы і самакіраваньня нашы суседзі атрымалі дадатковыя рычагі ўплыву і аргумэнты ў дачыненьні да тых тэрыторый і этнакультурных супольнасьцяў, да якіх у іх асаблівую цікавасьць.
Гэта яшчэ адна нагода паказаць на недэмакратычнасьць працэсаў ва Ўкраіне
Узьнікае рэальная рызыка таго, што новы рэгіянальны геапалітычны крызіс можа абярнуцца і новай хваляй лякальнага сэпаратызму. Жыхары, якія атрымліваюць цяпер маральную, гуманітарную падтрымку краін — суседзяў па Цэнтральнай Эўропе, будуць шукаць тых, хто абараняе іх інтарэсы. І гэта ня толькі дэпутаты ў мясцовых органах улады і парлямэнтах, але і палітычныя сілы, якія цяпер падхопяць тэму асаблівых інтарэсаў гэтых меншасьцяў. Груба кажучы, гэтым рашэньнем украінская ўлада выклікала сурʼёзную крытыку за незбалянсаванасьць унутранай палітыкі, умацавала падазрэньні ў пагрозе новага ўкраінскага нацыяналізму і ўмацавала пазыцыі тых суседзяў, якія зьяўляюцца нашымі канкурэнтамі і вядуць барацьбу за свой сацыяльны капітал. І такім сацыяльным капіталам для іх зьяўляецца насельніцтва, якое лічыць сябе суайчыньнікамі, дзе раздаюцца іх пашпарты, дзе фармуюцца тэрыторыі вонкавага ўплыву. Чым гэта пагражае Ўкраіне? Ня выключана, што ня толькі краіны-суседзі, але і лідэры ЭЗ бліжэйшым часам дадуць крытычную ацэнку спрэчнай адукацыйнай рэформе.
Пад пагрозай можа адмовіцца і абмеркаваньне далейшых праграм інтэграцыі Украіны ў ЭЗ, улічваючы спэцыфіку эўрапейскіх адукацыйных праграм, зьвязаных з правамі нацыянальных меншасьцяў, і ўлічваючы пэўную гістарычную сытуацыю, у якой знаходзіцца Ўкраіна: вайна ў Данбасе, вялікія праблемы з паўночным суседам, напружаньне, зьвязанае зь неабходнасьцю пастаяннай палітычнай, фінансавай дапамогі. І цяпер шмат што залежыць ад таго, як прэзыдэнт Пятро Парашэнка, улічваючы маючыя адбыцца сустрэчы і ў рамках Генасамблеі ААН у Нью-Ёрку, і перамовы па Данбасу, наколькі ён зможа растлумачыць, што ж адбываецца ў яго ўласнай краіне ў пытаньнях культурнай палітыкі, грамадзянскіх правоў. Таму мой прагноз сумны: мы на мяжы сурʼёзнага крызісу, перш за ўсё, ва ўзаемаадносінах з нашымі эўрапейскімі партнэрамі, а краіны Цэнтральнай Эўропы не прамінуць скарыстацца сытуацыяй, каб узмацніць свой уплыў на тыя ўкраінскія тэрыторыі, дзе пражываюць іх суайчыньнікі, — лічыць кіраўнік Інстытута стратэгічных дасьледаваньняў «Новая Ўкраіна» Андрэй Ермалаеў.
Прэмʼер-міністар Украіны Ўладзімір Гройсман напярэдадні даручыў кіраўніку зьнешнепалітычнага ведамства Паўлу Клімкіну і міністру адукацыі і навукі Ліліі Грыневіч сустрэцца з пасламі краін ЭЗ і растлумачыць ім дэталі закону «Аб адукацыі». Гэты дакумэнт, заявіў кіраўнік ураду, «забясьпечвае нармальны доступ да моў нацменшасьцяў і дае новыя магчымасьці для прымяненьня дзяржаўнай украінскай мовы на ўсёй тэрыторыі нашай краіны».
Уладзімер Івахненка
