«Ня страчаныя для Беларусі». Людвіка Кардзіс, Ганна Шарко і Крысьціна Шыянок пра беларусаў замежжа

​Трэцяя частка беларускай нацыі ў замежжы?

Ганна Соўсь: Даволі складана палічыць колькасьць беларусаў замежжа. Навуковай структуры, якая б займалася дасьледаваньнямі дыяспары сёньня ў Беларусі няма. Вялікая колькасьць беларусаў замежжа захавала беларускія пашпарты і фармальна прысутнічае ў краіне. Алена Макоўская, кіраўніца Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» калісьці казала, што па ацэнках розных навукоўцаў, па-за межамі Беларусі пражывае больш за тры мільёны беларусаў. Гэта трэцяя частка беларускай нацыі. А паводле экспэртаў ЭЗ, толькі ў краінах Эўропы жыве каля мільёну беларусаў. Давайце спачатку кожная з вас каротка распавядзе, чаму вы не ў Беларусі? Якія быў ваш шлях у Чэхію, Літву, Амэрыку?

​Людвіка Кардзіс: Я прыехала ў Вільню ў часы Савецкага Саюзу, калі не было мяжы. Мае бацькі нарадзіліся ў Віленскім павеце, таму Вільня для майго пакаленьня яшчэ не была замежжам. Гэта Вільня тых часоў, калі там большая часта людзей гаварыла па-беларуску, па-польску і на ідыш. Эміграцыяй я бы гэта не назвала. У мяне ніколі не было беларускага грамадзянства, таму што калі Літва абвясьціла незалежнасьць, было пастаноўлена, што аўтаматычна грамадзянства выдавалі ўсім людзям, якія жылі там на той момант. У мяне не было выбару, якое браць грамадзянства — беларускае ці літоўскае. Тады беларускага не было, яно пазьней зьявілася, таму або літоўскае, або ніякое... Я прыехала на вучобу... І сёньня сябе не адчуваю ў эміграцыі, таму што Вільня ад маёй малой радзімы — у 43 кілямэтрах. Мяне вельмі засмучае мяжа ў сучасным выглядзе і тое, што вырасла пакаленьне ў Беларусі, прынамсі на маёй малой радзіме на Астравеччыне, для якіх Вільня — замежжа.

Ганна Соўсь: З вашым мужам Сержуком Вітушкам, якога цяпер ужо няма з намі, вы вельмі актыўна прасоўвалі беларушчыну ў Вільні...

​Людвіка Кардзіс: Тое, што мы мы рабілі разам зь сябрамі, мае вынік. Разам мы дамагаліся стварэньня беларускай школы. Сёньня ў Вільні ёсьць беларускі касьцёл, і гэта адзін з нашых посьпехаў. Мы яшчэ працуем. Ня ўсё робіцца адразу, з узростам разумееш, што часам патрэбны час, некаторыя рэчы высьпяваюць і робяцца больш якасна і пасьпяхова. Мы прычыніліся да таго, што беларускае ў Вільні ня зьнікла. Ня ў тым стане, канечне, як хочацца... Ня цепліцца і не гарыць, як вогнішча, але ёсьць.

​Крысьціна Шыянок: Мой прыезд у Чэхію быў з аднаго боку зьбегам акалічнасьцяў, з другога боку — узважаным рашэньнем. Я скончыла на філфаку багемістыку і беларусістыку. Яшчэ падчас навучаньня часта езьдзіла ў Чэхію на стажыроўкі. Знаходзячыся тут, я зразумела, што мадэль навучаньня ў чэскіх унівэрсытэтах моцна адрозьніваецца ад сыстэмы і падыходу ў Беларусі, таму мне было цікава працягнуць вучобу тут. Паралельна ўзьнікла яшчэ адна прычына — праца. Справа ў тым, што для выпускнікоў багемістыкі ў Беларусі, у Менску, асабліва на той момант, у 2009 годзе асабліва не было працоўных месцаў. Унівэрсытэт прапаноўваў накіраваць мяне паводле разьмеркаваньня выхавацелькай у дзіцячы садок...

Мне было цікава ўдасканальвацца ў спэцыяльнасьці «чэская мова і чэская літаратура», і маёй марай зь дзяцінства быў сынхронны пераклад. У Беларусі сынхронны пераклад выкладаюць толькі ў Лінгвістычным унівэрсытэце, і толькі для ангельскай, францускай і нямецкай мовы. Славянскія мовы там не прадстаўленыя, а паколькі маімі актыўнымі мовамі зьяўляюцца менавіта славянскія, мне было цікава павучыцца менавіта па такой спэцыяльнасьці, і яна была ў Празе ў Карлавым унівэрсытэце.

Што да зьбегу акалічнасьцяў... Адбылася Плошча, было расчараваньне ў грамадзтве, трапілі за краты многія мае сябры і блізкія знаёмыя. Ідэя пайсьці далей вучыцца і паспрабаваць сябе ў Празе супала з псыхалягічным станам, бо ў Беларусі мне не хацелася знаходзіцца.

​Ганна Шарко: Свой выбар пераехаць у Амэрыку я зрабіла чатыры гады таму. Калі я вучылася на чацьвёртым курсе юрыдычнага факультэту БДУ, разам са сваім каханым (цяпер гэта мой муж) мы падаліся на візу «work and travel» (працаваць і падарожнічаць). Тады я ўжо бачыла, што сытуацыя ў Беларусі ня самая найлепшая, і схілялася да эміграцыі. Калі атрымалі візу ў ЗША, вырашылі паспрабаваць, што атрымаецца. Прайшло тры месяцы і мы вырашылі застацца па розных прычынах, у тым ліку па сямейных і эканамічных.

Першы год прызвычайваліся да чужой краіны, гэта быў дастаткова цяжкі шлях. У Амэрыцы вялікі выбар, шмат чаго можна рабіць. У першы год я пазнаёмілася з рознымі беларускімі суполкамі, пачала актыўна ўдзельнічаць у розных мерапрыемствах, і амаль праз два гады мы арганізавалі беларуска-амэрыканскі праект «Дзед-Барадзед» (ад музычнага героя «Калыханкі»). Напачатку паглядзелі, колькі нас актыўных беларусаў у ЗША, арганізавалі Купальле, Гуканьне вясны, наладжвалі мітынгі, зьбіралі грошы, розныя праекты рэалізоўвалі і так паступова прасоўвалі беларушчыну.

Ці справядлівыя папрокі зь Беларусі?

​Ганна Соўсь: Ці часта вам даводзілася чуць папрокі з радзімы пра тое, што, маўляў, вы ня можаце нам раіць, што рабіць і як рабіць, бо паехалі па лепшае жыцьцё, а нам тут даводзіцца самім са сваімі праблемамі ўпраўляцца... Ці гэта справядлівы папрок? Як на яго можна адказаць?

​Крысьцяна Шыянок: З гэтым даволі часта сутыкаюся, асабліва ў сацыяльных сетках. Я выпрацавала свой падыход. Калі такія папрокі ідуць ад людзей, якія насамрэч асабліва нічога ня робяць для беларускай справы, знаходзячыся ў Беларусі, а толькі крытыкуюць, я проста не зважаю на іх. Калі гэта некія заўвагі ад тых, хто сапраўды актыўны, то я, безумоўна, прыслухоўваюся, і магчыма дзесьці стараюся сваё меркаваньне не выпіхваць наперад, таму што сапраўды большы голас маюць тыя, хто застаўся там. Але гэта не азначае, што беларусы замежжы страчаныя, не патрэбныя, і што ўвогуле — не беларусы. Тут я гатовая спрачацца. Думаю, што і мае суразмоўніцы пагодзяцца, бо вельмі шмат робіцца за мяжой дзеля пэўнага ўзьяднаньня, таму што некаторыя рэчы ў Беларусі дагэтуль немагчымыя. Тут, дзе ёсьць свабода, у Літве, у Чэхіі, у ЗША, значна больш інструмэнтаў і магчымасьцяў сабраць беларусаў і далучыць, гэта па сутнасьці і ёсьць тая дзейнасьць, якую мы робім у фэйсбуку праз суполку «Беларусы Чэхіі»

Людвіка Кардзіс: Я, па шчырасьці, зусім рэдка чую такія папрокі. Я спакойна да гэтага стаўлюся. Я пагаджуся з Крысьцінай, мы ня проста сядзім, мы даносім сьвету, што і як мы робім. Калі былі масавыя пасадкі ў Беларусі ўвесну, было сабрана 40 тысяч эўра ці даляраў для рэпрэсаваных, і ў асноўным іх сабрала эміграцыя. Гэта сьведчыць пра тое, што мы таксама нешта робім акрамя культурных праектаў, што мы можам салідарызавацца, што мы можам дапамагаць сваёй краіне нават у такую крытычную хвіліну і фінансава дапамагаць.

​Крысьціна Шыянок: Беларусы Чэхіі таксама далучыліся да гэтай акцыі. Я ўзначальвала збор сродкаў і была вельмі прыемна зьдзіўленая, што ўнёскі таксама рабілі тыя людзі, якія раней звычайна не прыходзілі на беларускія імпрэзы. Гэтыя апошнія падзеі вясны 2017 году глыбока закранулі амаль усю дыяспару, якая знаходзіцца тут у Чэхіі.

Ганна Шарко: Аднойчы ў фэйсбуку я напісала кшталту, «добра, што я зьехала, што ў мяне была такая магчымасьць», і я адразу атрымала папрокі. З аднаго боку папрокі справядлівыя, бо многія з тых, хто засталіся, дастаткова сьмелыя, і часам мне вельмі сорамна, што не магу ўдзельнічаць у мітынгах і там выказваць свой пункт гледжаньня і дапамагаць. З другога боку гэта таксама не справядліва, таму што кожны выбірае свой шлях, і ў кожнага свой выбар, ён можа яго зрабіць, можа зьмяніць сваё жыцьцё, а можа застацца ў Беларусі. У мяне была пазыцыя, што чым сядзець на канапе і скардзіцца, лепей нешта рабіць і ісьці далей.

Ганна Соўсь: Чаго вы дасягнулі за чатыры гады ў ЗША?

Ганна Шарко: Я толькі паступіла сёлета вучыцца ў Нью-Ёркскі ўнівэрсытэт. Я працавала ўвесь час бармэнам, і гэта таксама нялёгкая праца. Але ў чым адрозьненьне? У Беларусі ты можаш быць чалавекам з вышэйшай адукацыяй, але будзеш атрымліваць 150-200 даляраў у месяц, а ў ЗША гэтыя грошы можна зарабіць за значна больш кароткі тэрмін.

Ідэнтыфікацыя ў замежжы

Ганна Соўсь: Усе ўдзельніцы перадачы — актыўныя беларускі замежжа, якія рэалізуюць шмат розных ініцыятываў дзеля захаваньня беларушчыны ў замежжы. Вы больш-менш уяўляеце беларускую грамаду ў вашых краінах. Ці вялікая яе частка выразна ідэнтыфікуе сваю беларускасьць? Наколькі шмат выхадцаў зь Беларусі зьлілася з рускамоўнымі постсавецкай плыней, і імкнецца максымальна інтэгравацца ў новай краіне?

​Крысьціна Шыянок: Я пачну зь лічбаў. У 2011 годзе адбыўся перапіс насельніцтва ў Чэхіі. Выявілася, што дзесьці 4 100 чалавек на той момант пражывала зь беларускімі пашпартамі, але толькі палова зь іх, крыху больш за 2 тысячы напісалі, што нацыянальнасьць — беларуская. Паколькі гэта было неабавязковае пытаньне, магчыма, нехта вырашыў прапусьціць гэтае пытаньне, магчыма нехта сябе ня лічыць беларусам, маючы беларускі пашпарт, і лічыць сябе расейцам ці ўкраінцам. Я бачу, што патэнцыйная наша аўдыторыя — гэтыя 2 тысячы, якія пазначылі нацыянальнасьць, для якіх важна было акрэсьліць сябе беларусамі.

Сярод тых, хто далучыўся да нашай супольнасьці ў фэйсбуку, ёсьць самыя розныя людзі. Ёсьць беларускамоўныя, ёсьць расейскамоўныя, ёсьць тыя, каму прасьцей камунікаваць па-чэску, бо яны тут даўно жывуць. Мы спрабуем не падзяляць, не абмяжоўваць людзей па моўных аспэктах, па іх поглядах, бо ёсьць нешта агульнае, што нас абʼядноўвае — беларуская нацыянальнасьць, прыналежнасьць да беларускай культуры. Зноў жа ўзьнікае пытаньне, што ня ўсе гэтую культуру бачаць аднолькава, і часта ўдзельнікаў нашай суполкі таксама ўдзельнічае ў расейскамоўных суполках, якія створаныя расейцамі, якія жывуць на тэрыторыі Чэхіі. Тым ня менш я і іншыя адміністратаркі суполкі пазыцыянуем беларускую мову, культуру, пры гэтым не абмяжоўваючы людзей, якія ня маюць досьведу і маюць складанасьці з выказваньнем думак па-беларуску.

​Людвіка Кардзіс: Паводле апошняга перапісу ў параўнаньні з савецкім часам колькасьць беларусаў зьнізілася, было каля 60 тысяч, цяпер разьбежка ад 36.5 да 42.5 тысяч, бо няма дакладных дадзеных. Гаворка ідзе пра людзей, якія сябе ідэнтыфікуюць беларусамі. Але ёсьць вельмі вялікая праблема ў тым, што гэтыя людзі не ўключаныя ў культурнае жыцьцё, у беларускі суполкі, а тут безьліч іх у Вільні ёсьць. Не здолелі ані я, ані іншыя людзі зрабіць свае суполкі масавымі. І гэта праблема. Вы казалі, што не было дасьледаваньняў беларускай дыяспары. Віленскія беларусы таксама, на жаль, ня сталі абʼектам навуковых дасьледаваньняў ні беларускага боку, ні літоўскага. Праблема адсутнасьці масавасьці ў беларускіх арганізацый — яна ва ўсіх дыяспар. Расейскія арганізацыі таксама не вылучаюцца вялікай колькасьцю чальцоў, але ў адрозьненьне ад іх маюць большую сфэру ўплыву праз значна большую колькасьць школаў, праз расейскі тэатар і гэтак далей.

​

​Ганна Шарко: Дакладнай статыстыкі няма. Два гады дзейнічае наша беларуская суполка «Беларусы ЗША — разам лягчэй», і мы паступовы прыцягваем людзей. З тых, каго я ведаю, 80% сапраўды цікавіцца беларускай гісторыяй, культурай, адзначае сьвяты, цікавяцца традыцыямі, хай не заўсёды размаўляюць па-беларуску, але выразна сябе ідэнтыфікуюць беларусам. Ёсьць беларусы, якія зьліваюцца з расейскамоўнай постсавецкай плыней, ім няма розьніцы, ці Беларусь, ці Белоруссия, яны жывуць сваім жыцьцём. Ёсьць беларусы, якія падпісаныя на расейскамоўныя суполкі, ходзяць у расейскамоўную царкву, пра тым, што ёсьць і беларускамоўная царква. А ёсьць беларусы, якія цалкам інтэграваліся ў новай краіне, узялі шлюб, але праз некаторы час прыходзяць на беларускія мерапрыемствы і кажуць: «Я так сумаваў па радзіме, ня думаў, што мне так захочацца пачуць беларускую мову і сустрэцца зь беларусамі, адчуць сябе на адной хвалі. Я думаў напачатку, што стану амэрыканцам, але ўсё ж я бачу свае карані і мяне цягне да сваіх».

Ці вернуцца? Ці страчаныя?

Ганна Соўсь: За часы кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі было вельмі мала прыкладаў вяртаньня ў Беларусь, адзінкавыя. Ці назаўсёды страчаныя беларусы замежжа для сваёй краіны? Бо нават калі яны захоўваюць мову, то карʼеру робяць у іншай краіне, падаткі плацяць іншай краіне, іх дзеці нараджаюцца і пракладаюць свой шлях у іншай краіне... Ці страчаныя? Альбо гэты патэнцыял рана ці позна запрацуе на Беларусь?

Ганна Шарко: Калі сытуацыя зьменіцца, а яна паступова мяняецца, то я б хацела бы, каб мае дзеці вырасьлі ў Беларусі, але мелі розную адукацыю — і беларускую, і замежную. Магчыма, людзі вернуцца, але гэта будзе вельмі малая частка тых, хто гэта зробіць. Ёсьць звычка, прывязанасьць да новага месца. Людзі падаткі плацяць, укладаюць грошы ў будучыню ў іншай краіне. Мы знаходзімся за мяжой, але дапамагаем Беларусі, падтрымліваем беларускія праекты — альбом «Старога Ольсы», альбом «Грамадазнаўства» Вольскага, зьбіралі грошы для затрыманых на мітынгах. Я бы хацела стаць сурʼёзным спэцыялістам па беларускаму турызму ў ЗША Я хаджу ў кніжныя крамы ў Амэрыцы і бачу розныя кнігі па турызму і не знаходжу ніколі кнігу пра Беларусь. І мне так за гэта душа баліць. Калісьці атрымаецца так, што я паўдзельнічаю ў разьвіцьці беларускага турызму, і зьявяцца ў кніжных крамах кнігі пра Беларусь.

​Людвіка Кардзіс: Ня страчаныя для сваёй краіны. Калі людзі захоўваюць сваю мову, захоўваюць і паважаюць культуру, якія ж яны страчаныя, асабліва ў параўнаньні зь сёньняшняй сытуацыяй у Беларусі? Калі беларусы замежжа жывуць у дэмакратычнай супольнасьці, то яны маюць вельмі вялікі досьвед і могуць параіць пры патрэбе, як дасягнуць гэтых мэтаў, як іх паставіць. Праблема ў тым, зь кім гаварыць. Нашая візія, візія беларусаў замежжа зусім іншая. Беларусы, якія жывуць у Беларусі, жывуць у нейкім іншым вымярэньні. Мы маглі бы гаварыць, але няма дыялёгу зь дзяржавай, і мы, эмігранты, для дзяржавы не патрэбныя людзі. Калі я параўнаю стаўленьне да беларусаў, якія жывуць у Літве, і да палякаў, якія жывуць у Літве з боку Беларусі і Польшчы, то гэта як неба і зямля. Палякі дапамагаюць матэрыяльна, культурна, а тут баяцца да цябе падыйсьці. Я не лічу, што мы страчаныя. Тое, што пра нас ведаюць у сьвеце, гэта ня толькі дзякуючы беларускім амбасадам у сьвеце, але і дзякуючы суполкам, якія існуюць у Чэхіі, Літве, Амэрыцы і іншых краінах.

​Крысьціна Шыянок: Калі ў нас памяняецца палітычная сытуацыя, хто ведае, колькі беларусаў прыме рашэньне вярнуцца ў Беларусь. Магу казаць толькі за сябе. Я спэцыяліст па сынхронным перакладзе, гэтая ніша са славянскімі мовамі ў Беларусі не занятая, я магла бы быць карыснай для нашай краіны. Але тая сыстэма адукацыі, якая існуе, калі дэканы, рэктары прымушаюць студэнтаў хадзіць датэрмінова галасаваць на выбары, гэта, безумоўна, не адпавядае маім прынцыпам. Таму патэнцыйна я магла бы быць карысная нашай краіне. Пабачым.

Іншы погляд на Беларусь

Ганна Соўсь: Людвіка кажа пра іншую візію, якую маюць беларусы замежжа. Пажыўшы ў іншай краіне, на што вы ў Беларусі цяпер глядзіце інакш? Што недаацэньвалі, а што там для вас відавочна робіцца ня так, як трэба?

Крысьціна Шыянок: У мяне атрымліваецца езьдзіць у Беларусь раз на паўгода, першае, што рэзка кідаецца ў вочы адрозна ад Прагі, гэта адсутнасьць людзей з абмежаванымі фізычнымі магчымасьцямі на вуліцах гарадоў. У Чэхіі я значную частку часу правяла ў акадэмічным асяродзьдзі ва ўнівэрсытэце, там вельмі шмат студэнтаў перасоўваюцца на вазках, маюць асыстэнтаў, яны ўключаныя, далучаныя да грамадзкасьці, да сацыяльнага жыцьця. У нас гэтага няма. Гэта адзін з аспэктаў, над якім трэба працаваць.

​Людвіка Кардзіс: У Літве ёсьць дыялёг грамадзтва зь дзяржавай, рэальны ўдзел у выбарах і адчуваньне, што галасы лічацца. Нават самыя простыя рэчы, калі людзі зьбяруць адпаведную колькасьць галасоў, то яны маюць права памяняць маршрут аўтобуса ці тралейбуса. Да людзей прыслухваюцца, людзі будуюць дзяржаву для сябе.

Ганна Шарко: Я недаацэньвала нашу беларускую мэдыцыну. Думала, што ў Амэрыцы будзе прасьцей, але пакуль што сутыкалася з такімі момантамі, што гэта ня так. Што я хацела бы зьмяніць у Беларусі? Адукацыю, каб яна была 21 стагодзьдзя, каб выкарыстоўваліся новыя тэхналёгіі. «The Wall Street Journal» назваў Беларусь сыліконавай далінай усходняй Эўропы, і хацелася, каб тэхналёгіі даходзілі ня толькі да камэрцыйных праектаў, фірмаў, а і да школаў, унівэрсытэтаў, і каб трошкі зьмянілі мэтодыку на не савецкую, бо час зьмяніўся, каб яна была больш сучасная. І канечне, нам да Балёнскага працэсу ісьці і ісьці.

Ганна Соўсь: А ці ёсьць увогуле ў часы інтэрнэту, сацсетак, глябалізацыі розьніца, дзе ты жывеш, калі ты ідэнтыфікуеш сябе як беларуска?

Крысьціна Шыянок: У чымсьці маеце рацыю, але зь іншага боку трэба дыхаць сваім паветрам, і гэта тое, што не заменіць ніводная краіна. Таму я не ўяўляю, калі б адмовілася ад беларускага грамадзянства і стала грамадзянкай іншай краіны, ці атрымала палітычны прытулак і ня мела магчымасьці наведваць сваю родную зямлю. Я не магу гэтага ўявіць.

Ганна Шарко: Не думаю, што ёсьць розьніца. Зараз я на Алясцы, да гэтага жыла ў Нью-Ёрку і Паўднёвай Караліне... Калі ты сябе ідэнтыфікуеш як беларус, няма розьніцы.