«У дачыненьні да беларусаў тэрмін калябарант мае выключна эмацыйнае значэньне»

Пра гэта дыскутуюць гісторыкі Антон Рудак і Аляксандар Гелагаеў.

Гурневіч: Давайце спачатку разьбярэмся з тэрміналёгіяй. Што такое калябарацыя ў беларускіх умовах, з усімі нюансамі нашай гісторыі?

Рудак: Гэтае паняцьце не зусім адэкватнае да беларусаў, якія ў часы ІІ сусьветнай вайны ня мелі сваёй дзяржавы. Калябарант — гэта чалавек, які здрадзіў сваёй дзяржаве.

Гелагаеў: Калябарацыянізм — гэта супраца з ворагам сваёй дзяржавы. Паколькі ў беларусаў дзяржавы не было, то і не выпадае казаць пра калябарацыянізм.

Гурневіч: Тым ня менш гэтым тэрмінам карыстаюцца. Ня толькі аматары гісторыі, удзельнікі дыскусіяў, але і прафэсійныя гісторыкі. Магчыма, варта ад яго цалкам адмовіцца?

Гелагаеў: Думаю, што так. Карыстаючыся наяўным акадэмічным вызначэньнем, беларусы ў той час, з пункту гледжаньня беларусацэнтрычнай гісторыі, проста не маглі быць калябарантамі. Кожны беларус сам рабіў свой выбар або трапляў у такія варункі, у якіх даводзілася ваяваць на тым або іншым баку.

Гурневіч: Антон, гэтае слова мае сынонім — здраднік. Дык, можа, прыдумаць нейкае альтэрнатыўнае слова? Альбо цалкам паставіць на ім крыж?

Рудак: Здраднік — гэта слова не зь лексыкону гісторыка. І гэта праблема. У нашай гістарыяграфіі ўжываецца нават слова фашыст у дачыненьні да прадстаўнікоў нямецкіх войскаў. Хаця, натуральна, яны былі нацыстамі. Трэба дасканаліць гэты апарат. Чым замяніць? Гэта пытаньне не да аднаго і нават не да двух гісторыкаў. Гэта пытаньне да ўсёй нашай супольнасьці, якая павінна распрацаваць нейкі іншы тэрмін.

Гурневіч: Увесь мінулы тыдзень Радыё Свабода публікавала гутаркі з гісторыкам Андрэем Катлярчуком пра скандынаўскі сьлед у ІІ сусьветнай вайне ў Беларусі. Катлярчук выкарыстоўвае гэты тэрмін адносна этнічных беларусаў, афіцэраў Чырвонай Арміі і Войска Польскага, якія здрадзілі прысязе і пайшлі працаваць у іншае войска. Ці заганны гэта ўчынак — ісьці служыць у войска чужой краіны, калі даваў прысягу іншай, ня маючы ўласнай дзяржавы?

​Гелагаеў: Атрымліваецца тады, што ўсе беларусы ў той або іншы пэрыяд часу былі калябарантамі і супрацоўнічалі ня з той дзяржавай, падданымі якой былі, пачынаючы з Расейскай імпэрыі. У пэўных раёнах дзяржаўнасьць магла мяняцца па 4-5 разоў за іх жыцьцё. І што, беларусы ўвесь час былі для кагосьці калябарантамі або здраднікамі? Гэта абсурд. У дачыненьні да беларусаў тэрмін калябарант мае выключна эмацыйнае значэньне. Аніякага прагматычнага або акадэмічнага сэнсу ў ім няма.

Гурневіч: Антон, як можна ацэньваць паводзіны, напрыклад, Францішка Кушаля падчас вайны, або Радаслава Астроўскага? Хто яны ў беларускай гісторыі для беларусаў?

Рудак: Францішак Кушаль быў кадравым афіцэрам польскага войска. Калі мы ацэньваем любую асобу, то мы павінны паглядзець на яе шлях да пачатку ІІ сусьветнай вайны. Ці гэта быў беларус з Усходняй, ці з Заходняй Беларусі? Як успрымалі іх учынкі дзяржавы, зь якімі яны супрацоўнічалі да пачатку вайны? У незалежнай Беларусі нам няма вялікага сэнсу ўлічваць гэтае стаўленьне.

Для мяне важна, ці ўчыніў гэты чалавек даведзеныя ўжо ваенныя злачынствы. Ці ён праявіў сябе неналежным чынам у асяродзьдзі сваіх аднадумцаў і прыхільнікаў іншых палітычных плыняў, якія таксама выступалі за незалежнасьць Беларусі. Канфлікты ў гэтым асяродзьдзі былі заўжды, і калі нехта паводзіў сябе неадпаведным чынам, то яго ўжо ў той час астатняя супольнасьць асуджала. Гісторыку тут толькі застаецца канстатаваць факт і разабрацца, ці гэтае асуджэньне было заслужаным або не.

Гурневіч: Аляксандар, а ці Радаслаў Астроўскі, які падчас нямецкай акупацыі выконваў важную функцыю ў цывільнай адміністрацыі, і Кірыла Мазураў, які кіраваў камуністычнай Беларусьсю яшчэ ў сталінскія часы — гэта раўназначныя пэрсоны? Яны здраднікі ці героі Беларусі? А можа проста ахвяры?

Гелагаеў: Радаслаў Астроўскі быў прадстаўніком таго руху, які змагаўся за незалежнасьць Беларусі. Ён быў легальным кіраўніком, хоць і пры нямецкай акупацыі, пры абмежаваных магчымасьцях, рабіў нешта для беларускіх узброеных фармаваньняў, для беларускай адукацыі, для абароны беларусаў у тым ліку і ад нямецкага тэрору. Магчыма, я мала ведаю пра Мазурава, але такога пра яго я сказаць не магу. Астроўскага я б хутчэй параўнаў з заснавальнікам польскай дзяржаўнасьці ў ХХ стагодзьдзі Язэпам Пілсудзскім. Пілсудзкаму ўдалося дамагчыся таго, за што ён змагаўся, а Астроўскаму — не.

Гурневіч: Антон, сярод беларусаў усё ж няма агульнанацыянальнага кансэнсусу наконт ацэнкі гэтых пэрсонаў. Рызыкну сказаць, што Астроўскі для большасьці, якая пра яго магла чуць — нэгатыўная пэрсона, бо супрацоўнічаў зь немцамі. Іншыя абвінавачваюць Мазурава, што працаваў на бальшавікоў, які вынішчалі беларусаў яшчэ да вайны.

Рудак: Па першае, я б не адважваўся ставіць іх побач проста з той прычыны, што яны дзейнічалі прыблізна на ідэнтычных падобных пасадах, але ў розныя гады. Нельга так рабіць, каб суадносіць дзьве фігуры з разьбежкай у часе. Разам з тым, калі мы ўсе ведаем, што Астроўскі быў і дзеячам адукацыі, школьніцтва беларускага, дырэктарам Беларускай віленскай гімназіі, нібыта ён выявіў сябе як беларускі дзеяч яшчэ за часамі Слуцкага паўстаньня, у той жа час да яго было шмат прэтэнзіяў.

Калі ён эміграваў з Эўропы, амэрыканцы, ЦРУ падазравала яго ў супрацы з расейскімі спэцслужбамі, і даволі абгрунтавана. Але гэта да канца не даказана. Яго канкурэнты, іншыя беларускія дзеячы, падазравалі яго ў супрацы, напрыклад, з польскай выведкай, з польскім урадам. Ён лічыўся палянафілам нейкі час, хоць да гэтага некаторыя лічылі Астроўскага пракамуністычным.

А калі казаць пра таго самага Мазурава, у паваеннай Беларусі, то наколькі я магу казаць, Кірыл Мазураў мае імідж даволі прабеларускага партыйнага дзеяча. Ён нават даволі добра размаўляў па-беларуску і, здаецца, спрабаваў вершы па-беларуску пісаць.

Гурневіч: Скажыце, ці можна паставіць знак роўнасьці паміж беларусамі, якія працавалі падчас Расейскай імпэрыі, пазьней падчас першых саветаў, разам зь немцамі, і пасьля ў Савецкім Саюзе? Ці сапраўды гэтыя людзі нічым не адрозьніваюцца?

Гелагаеў: Галоўная розьніца ў тым, што пасьля 30-х гадоў нацыянальны рух у Савецкім Саюзе проста ня меў магчымасьці легальна існаваць, легальна займацца нейкай дзейнасьцю. Беларусам пры савецкай уладзе прыходзілася альбо цалкам убудоўвацца ў ідэалягічны ці адміністрацыйны апарат, і працаваць на карысьць беларушчыны. Ці, магчыма, маючы нейкія ідэалы беларускай незалежнасьці, адстойваць іх падпольна, максымальна маскіруючы іх добрымі словамі пра камуністычны рэжым і Сталіна, і іншых кіраўнікоў СССР.

У 1941-44 гадах у Беларусі сытуацыя была падобная, але ўсё ж беларускі адміністрацыйны апарат, які працаваў падчас нямецкай акупацыі, ня быў непасрэднай часткай нацысцкага адміністрацыйнага апарату. Гэта быў такі фармальна апарат беларускага самаўраду. Тое самае датычыць і ўзброеных фармаваньняў. Асобных беларускіх узброеных фармаваньняў пасьля 30-х гадоў не было ў Савецкім Саюзе. Пры нямецкай акупацыі такія фармаваньні ствараліся і лічыліся беларускімі нацыяналістамі як нейкі зародак будучай беларускай арміі. Хаця б для таго, каб падрыхтаваць кадры для будучай беларускай арміі. І калі гэтую розьніцу разумець, то і савецкіх беларускіх дзеячоў, якія працавалі на карысьць Беларусі, і тых паднямецкіх, умоўна кажучы, беларускіх дзеячоў, іх можна лічыць патрыётамі Беларусі, якія працавалі ў тых умовах, у якіх можна было працаваць.

Гурневіч: Антон, ці беларускасьць ня ёсьць тым маркерам, які б мог аб’яднаць гэтых людзей? Ці ўсё ж ёсьць нешта больш значнае, што іх адрозьнівае?

Рудак: Я дадам яшчэ да гэтай уяўнай умоўнай аналёгіі Астроўскага і Мазурава, што ня толькі беларускія нацыяналісты і патрыёты выкарыстоўвалі нейкім чынам акупантаў, але і ў адваротным кірунку, акупанты выкарыстоўвалі іх. То бок, калі напрыканцы нямецкай акупацыі Беларусі спатрэбілася нацыстам неяк абвясьціць, што ёсьць нейкія прадстаўнікі беларускага народу, якія заяўляюць аб тым, што Беларусь аддзяляецца ад Савецкага Саюзу, быў скліканы Другі ўсебеларускі кангрэс, і Беларуская цэнтральная рада гэта зрабіла. Калі пасьля вайны, у сваю чаргу, Савецкаму Саюзу трэба было займець больш прадстаўнікоў у ААН, то яны выступілі з прапановай, каб туды ўвайшлі як паўнамоцныя сябры-прадстаўнікі, усе наяўныя на той момант савецкія рэспублікі. Але заходняя супольнасьць дазволіла каб туды ўвайшлі больш пацярпелыя ад вайны, прадстаўнікі дзьвюх рэспублік, Беларусі і Ўкраіны. У гэтым сэнсе таксама ўсе ўсіх выкарыстоўвалі.

Гурневіч: Вы, пэўна, бачылі фатаздымак, ці хутчэй каляж, як ва Ўкраіне ўвасабляецца ідэя прымірэньне вэтэранаў УПА і вэтэранаў Чырвонай Арміі. Маўляў, яны змагаліся за Ўкраіну з абодвух бакоў. Сёньня вэтэранаў мала засталося ў жывых, але ці здольныя вы ўявіць, што празь нейкі час і ў Беларусі такія бігборды будуць? З жаўнерам, скажам, Беларускай краёвай абароны і побач з жаўнерам Чырвонай арміі? І напрыклад надпісам «Нас яднае Беларусь»? Ці гэта сапраўды тое, у які бок павінная рухацца Беларусь і беларуская гістарыяграфія?

Гелагаеў: Я думаю, што ў прынцыпе гэта быў бы слушны накірунак. Але ў бліжэйшыя гады, пры існуючай афіцыйнай інфармацыйнай палітыцы, якая хутчэй скіраваная на замоўчваньне ці нацкоўваньне адной часткі грамадзтва на другую, такога мы доўга не пабачым. Зь іншага боку, у 90-я гады мы бачылі ні аднаго, ня двух, ня дзесяць вэтэранаў, якія выходзілі, нягледзячы на ўсю антынацыянальную і прасавецкую прапаганду, на вуліцы, пад бел-чырвона-белым сьцягам.

Рудак: Я магу прывесьці прыклад, што на адным са зьездаў беларусаў сьвету ў 90-я гады, спакойна камунікавалі між сабой такія два вэтэраны Другой сусьветнай вайны, як Васіль Быкаў, франтавік Савецкай арміі, і Язэп Сажыч, старшыня Рады БНР у 90-я, які падчас вайны ваяваў і ў складзе польскага войска, пасьля ў батальёнах аховы чыгункі пад нямецкім камандаваньнем. Яны спакойна размаўлялі, і ніякіх канфліктаў